ДӘСТҮРЛІ ДІН – МЕМЛЕКЕТ САЯСАТЫНЫҢ ҚҰРАМДАС БІР БӨЛШЕГІ

Құдияр БІЛӘЛ, жазушы,
ҚР «Мәдениет қайраткері»

Мемлекетіміздің жүргізіп отырған дін саясаты дәстүрлі дінімізге негізделген. Қазақстанда қазіргі уақытта 4551 діни бірлестік әрекет етеді, оның 2815-і исламдық, 306-ы православтық, 1283-і протестанттық, 118-і католиктік, 25-і иудейлік және 4-і буддистік. Дербес аналитикалық орталық болып табылатын Саяси шешімдер институтымен жүргізілген зерттеулердің деректері бойынша қазақстандықтардың 93%-дан аста-
мы қандай да бір дінді ұстанады екен. Бұл ретте исламды қа-зақстандықтардың 64% ұстанса, христиан дінін ұстанатындардың пайызы 29, ал 6% қала тұрғындары өздерін атеист санайды. Өзін мұсылманмын деп танитындардың басым бөлігі қазақтар (94%). Осыған орай біз дәстүрлі дініміздің өзіндік ерекшеліктерін ұдайы насихаттай беруге міндеттіміз.
Мұсылман деп кәлима шаhадатты, яғни «Алладан басқа Тәңір жоқ, Мұхаммед оның елшісі» деген сөзді жүрегіне өткізген адамды айтамыз. Ал сіздер оның жүрекке қалай өтетінін білесіздер ме? Басын ашып айтайық. Білмейсіздер. Білмегеннен бұрын мойындамайсыздар. Себебі Алла тілде емес, жүректе болады. Құранды тілің сайрай берсін, ол ешқашан Аллаға жетпейді.
Иман дегеніміз – қазақ болу. Ешқандай өзге ұлт өкілі қазақ тілін білгені үшін, не домбыра тартқаны үшін, тіпті қазы-карта мен қымызды жақсы көргені үшін қазақ бола алмайды. Себебі оның Анасы қазақ емес. Егер ол «Ана» болмаса ешкім де қазақ бола алмағаны сияқты ешқандай ұлт өкілі, тіпті ол араб болсын, ешқашан мұсылман бола алмайды. Ислам дінінде ол «Ананы» пайғамбар деп атайды. Егер ол «Ана» тірі болмаса, ешкім де мұсылман бола алмайды. Соған орай: «Ислам дінінен шыққан дін ғұламалары, Жақып (ғс) әулетінен шыққан пайғамбарлармен дәрежесі тең болады», — деген хадис бар. Себебі анасыз иман ешқашан жүрекке өтпейді. Ол Ананың бүгінгі аты – Ишан мен Пірлер. Бұл – біздің дәстүрлі дініміз. Ендеше ата-баба дініне қайта оралайық.
Егер дәстүрлі діннен ауытқысақ, онда діни ұстаным өзгереді. Ал діни өзгеріске түскен адам міндетті түрде заңды аттайды. Бұл тұрғыда Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер кодекісінің 174 бабында: «Әлеуметтiк, ұлттық, рулық, нәсiлдiк, тектік-топтық немесе дiни алауыздықты қоздыру
1. Әлеуметтiк, ұлттық, рулық, нәсiлдiк, тектік-топтық немесе дiни алауыздықты қоздыруға, азаматтардың ұлттық ар-намысы мен қадiр-қасиетiн не дiни сезiм-дерiн қорлауға бағытталған қасақана әрекеттер, сол сияқты азаматтардың дiнге көзқарасы, тектiк-топтық, ұлттық, рулық немесе нәсiлдiк қатыстылығы белгiлерi бойынша олардың айыр-машылығын, артықшылығын не толыққанды еместігін насихаттау, егер бұл іс-әрекеттер жария немесе бұқаралық ақпарат құралдарын немесе телекоммуникациялар желі-
лерін пайдалана отырып, сол сияқты әлеуметтiк, ұлттық, рулық, нәсiлдiк, тектік-топтық немесе дiни алауыздықты насихаттайтын әдебиетті немесе өзге де ақпарат жеткiзгiштердi дайындау немесе тарату жолымен жасалса, екi жылдан жеті жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеу не сол мерзiмге бас бостандығынан айыру жазасы кесіледі» – деп көрсетілген.
Баршамызға белгілі адам — Алланың Халифасы. Халифа – шексіз билік иесі. Шексіз билік иесі болатыны, Ол — Аллалық мүмкіндікке ие. Соған орай Інжілде: «Құдай адамды өзіне ұқсатып жаратқан», – делінеді. Бірақ кім де болсын осы «ұқсастықты» материалдық тұрғыда түсінсе, діннен шығады. Алайда Адамның Алланың Халифасы екендігі Құран аятымен бекітілген. Демек, Адамның Аллаға «ұқсас» жаратылғанына біз де иман келтіреміз.
Сәл-пәл түсінік. Шынтуайтына келгенде, біз Інжіл «аятынан» да алға озып кетеміз. Онда: «Құдай Адамды өзіне ұқсатып жаратқан», – десе, біз ол «ұқсастықты» бір ұғым деп түсінеміз. Яғни, Адам – Алла. (Кей діни танымдық кітаптарда «Халифа» сөзі осылай тәпсірленеді). Соған орай, енді Адам Алланың өзі, сәл-пәл жұқартып айтсақ, Аллалық мүмкіндікке ие болғаннан кейін, ойына келген барлық арман-тілегін жүзеге асыра алады. Нақтыласақ, Алла сияқты Адамның да «Бол!» деген нәрсесі бола кетеді. Ол «Бол!» деген сөзді пайғамбарлар, не өмірін исламға арнаған дін ғұламалары емес, кез-келген мұсылман айта алады. Және де айтып қана қоймайды, сол айтқанын Халифа болғандықтан жүзеге асыра алады. Тағы да қайталап айтайық. Біздің бұл айтқанымызды кез-келген мұсылман жүзеге асыра алады.
Енді сауал. Сіз осы біздің айтқанымызға сенесіз бе? Сенсеңіз, мұсылмансыз. Біздің ата-бабаларымыз соған сенген. Ал бүгінгі дін иелері, Қазақстандық қана емес, әлемдік тұрғыда, бұндай «ертегіге» сенбейді. Соған орай олар: «Өзіңді танысаң, Алланы танисың», – деген хадисті қабылдай алмайды. Себебі, өзінің Алла екендігін ешқашан мойындамайды.
Тағы да сауал. Өзіңіз ойланып көріңіз. Осыдан кейін: «Жер бетінде мұсылман бар», – деп айта аламыз ба? Бұл – «Мұсылмандар неге ауырып жатыр?», – деген сауалға жауап. Білген жөн. Алла ауырмайды. Соған орай Адам да ауырмайды. Бірақ шындық олай емес қой. Себебі, біз өзіміздің Халифа екенімізді мойындамаймыз. Дұрысы — Халифаның мәнін түсінбейміз. Егер түсінсек бар ғой, бір ғана: «Аллаhу акбар! — деген дұғамен барлық ауруларды жазып алар едік. Солай бола тұра сол сөзді бүкіл діндәрлар күніне мың рет қайталаса да дұғалары неге қабыл болмайды? Жауап айқын. Өздеріне сенбейді. Оған ауырып жатқандар да сенбейді. Біз оған тек дәстүрлі дінге қайта оралғанда ғана сенетін боламыз.
Дәстүрлі дініміздің өзіндік ерек-шелігін мына жайттан да аңғаруға болады. Бәрімізге белгілісәби дүниеге жұдырығын түйіп келеді. Ал өмірден озған адамның алақаны ашық қалады. Бұл — жазылмаған заңдылық. Алайда оған мән беріп жатқан адам аз.
Бәрімізге белгілі жәйт. Адам баласының өмірге келуі арқылы руx заттанады. Яғни, материямен тұтасады. Соған орай руx өзінің бастапқы негізінен ажырап, материяға байланады. Ол үрдіс өмірге келген сәбидің жұдырық түйуі арқылы көрініс береді. Жұмылған жұдырық сәбидің меншік иесі екендігін айғақтайды. Ол меншік иесінің аты — Мен. Ол «Мен» діни тілде нәпсі деп аталады. Адам болмысындағы руx туылған сәттен бастап сол жұмылған жұдырыққа, яғни «Мен»-ге қызмет етеді. «Мен»-нің, яғни нәпсінің тағы бір аты — құлқын. Сондықтан да ол ешқашан тойым дегенді білмейді. Өмірге келген сәби алақанының өлгенше ашылмайтындығы сондықтан. Бұл «ашылмауды» шамалы кеңдеу түсінген жөн. Адамның меншік иесі екендігі, яғни кіндігі жерге байланғандығы мәлім болғаннан кейін оның ұдайы жұдырық түйіп жүруі шарт емес. Себебі, оның өзі тұтастай «жұдырыққа» айналып кетеді. Діни тілде сол «жұдырық адам» кәпір делінеді. Адамның мұсылман болу қажеттілігі осы жерден келіп туындайды. Себебі, адам мұсылман болған кезде жұдырығы жазылады. Яғни, мұсылман адам ғана материядан ажырай алады. Осы жерде кілтипан бар. Себебі, өздерін мұсылмандар санатына қосатын 73 тармақтың тек біреуі ғана сәби кезінде түйілген жұдырығын өлмей тұрып аша алады. Себебі ол өз руxына иман келтіртуге қол жеткізеді. Ал қалғандарының иманы да, жасаған ғибадаттары да «Мен»-нің меншігінде қалып қояды. Оның басты себебі — адам баласы өзінің өмірге келуінің мәнін түсіне алмауында.
Сәл-пәл түсінік. Адам баласы жұдырығы түйілген сәттен, яғни туылған сәттен бастап Алламен байланысын үзеді. Тіпті өмірге пайғамбарлар келмесе Оны бар деп те білмейді. Пайғамбар деп біздің бастапқы руxымыз тәрізді Алламен ұдайы байланыста тұратын адамды айтамыз. Адам баласы пайғамбарды мойындаған сәтте біздегі руx өзінің бастапқы негізімен үндеседі. Сол кезде руx «Мен»-ен ажырайды. Пайғамбарымыздың (сғс) «Өлмей тұрып өліңдер» деген xадисі соған орай айтылады. Себебі қалғандарда ол «жұдырық» тек өлген кезде ғана ашылады.
Әңгіме шамалы қоюланыңқырап кетті. Енді барынша жеңілдетіңкіреп айтайық. Сонымен, сәбидің жұмылған жұдырығын материя, яғни мына әлем дедік. Біз соған туған сәттен бастап байланып қалады екенбіз. Біз одан өлгенше ажырамаймыз. Себебі, ол біздің отбасымыз, Отанымыз, бала-шағамыз, дүние-мүлкіміз, дос-жаранымыз…
Осылай соза беруге болады. Енді осы айтқандарымызды қаперге алғанымыз үшін бізді ешкім де дүниеқоңыз деп айыптай қоймас?! Солай ма? Иә, айыптамайды. Бірақ мойындауға тура келеді. Біз тілге тиек еткен нәрселердің бәрі бізді мына әлемге байлап тұрған бір-бір жіптер. Шынтуайтына келгенде, біз сол жіптерді үзбейінше түйілген жұдырығымызды жаза алмаймыз. Осы жерде Пайғамбарымыздың (сғс) «Сендер дүние-мүліктеріңнен, әке-шеше, бала-шағаларыңнан мені артық жақсы көрмейінше кәміл мұсылман бола алмайсыңдар» дегенге саятын xадисінің мәні ашылады.
Соңғы түсінік. Маймыл аулайтын аңшыларда мынандай бір тәсіл бар. Олар іші тазартылған кактустың бір шетін тесіп, арнайы ширатылған жіптің бір ұшын сол тесілген кактусқа, екінші ұшын екі-үш метрдей жердегі ағашқа байлап қояды. Сосын әлгі кактустың екінші шетін дөңгелете теседі де ішіне маймылдың сүйсіне жейтін жеміс-жидегін салып қояды. Маймыл байғұс ашылған алақаны ғана сиятын әлгі тесікке қолын салғанымен жемісті алған түйулі жұдырығын қайтадан суырып ала алмай қалады. Сөйтіп өзінен-өзі дүние қақпанының тұтқынына айналады. Мұны базбіреулер май-мылдың ақымақтығына балауы мүмкін. Ал сонда біздікі не жорық?! Неге түюлі алақанымыз жазылмайды?
Оған тағы да дәстүрлі дін жауап береді. Мәселен, сіз Алланы көрдіңіз бе? Жалпы Алланы кімдер көреді? Жауап айқын. Алланы тек мұсылмандар көреді. Себебі оларда иман бар. Сонда иман дегеніміз не? Ол бәрімізге белгілі: «Алладан басқа Тәңір жоқ, Мұхаммед оның елшісі», – деген кәлима шаhадат. Біз осы кәлиманы жүрегіне өткізген адамды мұсылман дейміз. Сол мұсылман – Алланы көреді. Кейін, жәннатқа барған соң емес, қазір көреді. Егер Алланы көрмесеңіз, онда мұсылмандығыңызда кәкір бар. Себебі сіз Алладан басқа ешнәрсе жоқ екендігіне иман келтіріп отырсыз. Сонда қалай, Бар нәрсені көрмей, жоқты көргеніңізге және соған сенгеніңізге біз кінәліміз бе? Неге сіз біздің Алланы көретінімізге күмән келтіресіз? Жалпы сіз Алланы көре алмағаныңызға неге қорықпайсыз?! Себебі ол – иман ғой.
Ол иман діни тілде Ихсан деп аталады. Барлық діндәрлар біледі, Ихсан дегеніміз: «Сен Алланы көріп тұрғандай сенімде бол. Егер сен Алланы көрмесең, онда Алланың сені көріп тұрғанына сен». Бұл — ислам дінінің — Иман, Ислам, Ихсан деген үш тағанының бірі. Осы үшеуі тұтас болмаса иман кәміл болмайды. Солай бола тұра Ихсан ислам дінінің әлемдік деңгейдегі қолданысынан шығып қалған. Өздерін мұсылман санатына қосатындардың Алланы көре алмайтындықтары сондықтан.
Басы ашық жәйт. Ихсан – қолданыста жоқ. Демек бізде: «Мен Алланы көріп тұрмын», не болмаса «Алла мені көріп тұр», – деген сенім жоқ. Енді сіз Алланы көрмейтін иманмен жасаған ғибадатыңыздың қабыл болатынына сенесіз бе? Жалпы сіз өзіңіздің мұсылман екендігіңізге сенесіз бе? Күмәнсіз жәйт. Алла сіздің намаз оқығаныңызды да, өзге ғибадатыңызды да көрмейді. Себебі сіз ол сенімді (Ихсанды) иманның құрамдас бөлшегінен алып тастағасыз. Білген жөн. Алланы тек тірі адамдар ғана көреді. Алла да тек тірі адамдарды көреді. Рас, Алланың көру мүмкіндігіне шек келтіруге болмайды. Бірақ Ихсансыз көруде Алланың назары болмайды.
Қазақ — иманды халық. Сондықтан да біз барлық уақытта Алламен біргеміз. Білген жөн. Ол иман біздің қанымызда әу бастан бар. Себебі біз әлмисақтан мұсылманбыз. Сондықтан кей «оқыған қуларға» иманымызды ұрлатуға жол бермейік.
Діндарлар әлемнің жаратылуын «Алла жасырын қазына еді. Өзін танытқысы келді…» деп басталатын тәмсіл арқылы түсіндіреді. Алайда адамның жаратылуындағы мақсат — Алланы таныту екендігі көп айтыла бермейді. Рас, адам мен жынның Аллаға құлшылық етуі үшін жаратылғандығы туралы аят бар. Сонда біз жаратылу мәні деп ұғындырылатын құлшылықты қалай түсінеміз? Егер Аллаға жасауға лайық ең басты құлшылықты сәжде деп қабылдасақ, онда біз өмір салтымызды соған лайық етіп құруға тырысқан болар едік. Пайғамбарлар да бізге сондай өмір салтын қалыптастырған болар еді. Демек біз құлшылық мәнін толықтай ұғына қойған жоқпыз. Себебі ғибадатқа бөліп жүрген уақытымыз тым аз. Яғни, біз түсінген Құран аятына үйлеспейді. Сондықтан біз құлшылықты қызмет деп қабылдаймыз. Жай қызмет емес, Аллалық қызмет. Мән берсек, мына әлем Алланың Әмірі арқылы жүзеге асатын қалтықсыз қызметке бағындырылып тұр. Адамға тән барлық іс — әрекеттің негізі — Алла. Оны аталарымыз бір ауыз сөзбен «Құдайсыз қурай да сынбайды» деген. Біз құлшылық деп осы Аллалық қызметтің адамға алмасуын айтамыз. Адамның жаратылыстық табиғаты Раxман Раxимге лайықталған. Дәлел қажеттілігі үшін айтарымыз, Алланың адамды өзіне ұқсастыра жаратқандығы туралы аят. Қош, сонымен адам Аллалық ол сипатқа қашан қол жеткізеді? Дұрыс. Кәміл иxсан болған кезде. Ал оған біз қалай қол жеткіземіз? Тағы да дұрыс. Нәпсіміз мұсылман болған кезде. Соңғы сауал. Нәпсі мұсылмандығы қалай айқындалады. Иә, Алланың бізді не үшін жаратқанын білген кезде. Ғибадатымызды құл-шылық деп қабылдасақ, оны ұдайы жасап жүрмегендігіміз өзімізге мәлім. Ал басқа тіршілік қамы үшін жасап жатқан іс-әрекеттеріміз жоғарыда біз келтірген аятқа сәйкес келе бемейді. Ол аятты басқаша өз ыңғайымызға орай тәпсірлеуге, кім де болсын тәуекел ете қоймайды. Сондықтан бізге жүктелген міндет Аллалық қызметті атқару екендігін қабылдауымызға тура келеді. Ұғынықтылық үшін айтайық. Ана баласы үшін отқа да, суға да түседі. Ананың баласына деген осы адами болмыс бүкіл адамзатқа мейріммен қарауға алмасқанда ол Аллалық қызметке ұласады. Ол сипаттардың негізі біздің бойымызда бар. Ол тек біздің жеке мүддемізге қызмет атқарады.
Біз тек соны бүкіл адамзатқа жақсылық жасауға лайықты етіп қайта құра алсақ болды. Құлдық қызмет дегеніміз сол. Ислам діні бұл түсінікті кәлима шаxадатқа кіргізіп жіберген. Қайталап көрейік: «Алладан басқа Тәңір жоқ, Мұxаммед оның құлы, әрі елшісі.» Біз осы кәлиманың тек құлы деген сөзінің мәнін ашуға тырыстық. Ондай құл болудың үлгісін бірінші xалифа Әбубәкір көрсеткен. Ол барлық адамға ананың баласына деген мейрімінің Аллалық сипатқа алмасқан кезде қандай болатындығын ұғындыру үшін » О, Алла мені тозаққа өзге адам кіре алмас үшін барлық тозақты жалғыз өзім толтыратындай етіп үлкейтші» деп дұға жасаған. Бұл — адамның Аллаға орынбасарлық сипатының көрінісі. Сол деңгейге көтерілген кезде бүкіл жаратылыс адам қамқорлығының аясында тұрады. Біздің адамды тану қажеттілігі туралы айта беретіндігіміз сондықтан. Жалпы әр адам не айтса да өзін айтады. Дұрысы — көргенін айтады. Әзірге мен олардан біреуге жақсылық жасай қояйын деген ниетті байқай қоймадым. Бәрінде кезенген бір-бір мылтық. Ал ол заңдылық. Соңғы шек жақындаған сайын жең ішінде жасырынған жұдырықтар сыртқа шыға бастайды. Менің оппоненттерім бұдан бір нәрсе түсіне қояды деп ойламаймын да. «Оларға айттың не, айтпадың не, олар түсінбейді. Себебі, жүрек көздері бекітілген» дегенге саятын аят бар. Біз тек соның ашылуын тілеп Аллаға қол жайып дұға жасап қоямыз.
Бұл үрдіс тек Қазақстан үшін емес, сондай-ақ әлемнің басқа да елдері үшін қалыпты жағдай және қазіргі қоғам өмірінің қарқынымен байланысты. Қазақстанда 1992 жылдан бастап «Діни сенім бос-тандығы және діни бірлестіктер туралы» Заңы қолданылып келеді. Жаңа заң жобасын жасап шығарудың қажеттігі неде? «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы» Заңы біздің еліміздің тәуелсіздік алғаннан кейін бір айдан соң, яғни 1992 жылдың 15 қаңтарында қабылданған. Қазақстан 20 жыл бойында дінаралық, ұлтаралық толерант-
тылықты насихаттап келді. Қазақстан өзін ұлт пен діни нанымға қарамастан, барлығы үшін тең мүмкіндіктері бар ел ретінде танытады. Соған орай Аза тұту күні біз де өз үйімізде жеті шелпек пісіріп, беймезгіл дүниеден озған барша бауырларымыздың әруақтарына құран бағыштадық. Өліге иман, тіріге салауатты өмір тіледік. Сосын жеті шелпектен дәм таттық. Дәм татып отырып үйреншікті әдетпен: «Тие берсін!», — деп қойдық.
«Құдай біледі», — деп айтайық, біздің осы іс-әрекетімізді ата-баба жолын ұстанған барша қазақ қайталады. Басын ашып айтсақ, мемлекет тұтастығын сақтап отырған сол қазақ. Қол жайып, әруақтардан медет тілеп отырған да сол қазақ. «Әруақ жоқ», — деп күнде уағыз айтып жүрген діндәрларға кешіріммен қарап отырған да сол қазақ. Ең бастысы, ол қазақ әруақты еске алар кезде міндетті түрде жеті шелпек пісіреді. Дінге қатысты өзге ғұрыптары да осы тақылеттес.
Енді сауал. Сол қазақты осы ұстанған «дінінен» ажыратуға бола ма? Сол діни дәстүрін тәркі еткізуге күш салған діни мекеменің маңына қазақ ұйи ма? Басын ашып айтайық. Ондай дінді қазақ ешқашан мойындамайды. Біздің «Дәстүрлі дінге оралайық» деп қайталай беретініміз сондықтан. Соған орай бүкіл мұсылмандарды бір шаңырақ астынан көргісі келіп отырған Діни басқарма да өз ұстанымдарын әйгілеп, әруақты ардақ тұтатын көпшілік жаққа ойысу керек. Біз қасаң, рухсыз, құрғақ уағызға құрылған «діннен» шаршадық. Бізге дуалы ауыз, баталы қария керек. Ал ол бата жеті шелпек пісірілген кезде міндетті түрде жасалады. Ал жеті шелпекке тыйым салсақ, баталы қарт қайдан шықсын?! Бұл жерде біз дәстүрлі дінімізге тән нәрсенің бәрін жеті шелпекке теліп отырмыз.
Дұға-тілектеріңіз қабыл болсын, жеті шелпекті алдына қойып қол жайған ағайын! Мына зұлматқа біз назар салып, дұға жасаған жеті шелпек қорған болсын! Біз ата-баба жолымен дұғасын да, қорғанын да жасадық. Қабыл болуы – Алладан. Дұрысы – дуалы ауыздан, батагөй қариялардан. Ал ондай қазақтар бізде әлі бар. Себебі, біздің дастарқанымыздан жеті шелпек ешқашан үзілген емес. Жат діни ағымдар қанша күш салса да.
Бұл игі істі біздің Мүфтиіміз Наурызбай қажы да барша имамдарымен осыдан бірнеше күннен бері бастап кетті. Енді олар бүгінгі күні сол дұғасын жеті шелпек үстінде тағы да жасауда. Ендеше, қабыл болсын! Біздің Мүфтиіміз дәстүрге байланған сондай дуалы ауыздың бірі. Демек, барша қазақтың дұға-тілегі қабыл! Қазақ даласын торлаған мына зұлмат жеті шелпекпен бірге көшті. Соған сенейік. Себебі, ол – иман.
Басы ашық жәйт. Барлық мұсылман иман келтіретін ақиқат — Алла жалғыз. Оны жер бетіндегі барша мұсылман айтады. Оны бүгінгі күні 73 тармаққа бөлінген ислам дінін ұстанушылардың ешқайсысы да жоққа шығармайды. Бірақ осы жерде өз сырын ішіне бүккен құпия бар. Соған орай кім де болсын таптаурын болған қағидаттарды көлденең тарта бермей, өз иманын сақтап қалу үшін Алла берген ақыл-ойына шамалы ерік беріп үйренгені жөн.
Егер мән берсек, біз тілге тиек еткен мәселелерге барша мұсылман қаперге алатын «Ықылас» сүресі жауап беріп тұр. Ол — таухид, ол — Алланың жалғыз екендігіне негіз. Ол — кәлима шаhадат. Соны мойындаған адам өзін қалайша «Бармын», — деп айта алады?! Жалпы Алладан өзге біреудің бар болуға қақысы бар ма?
Жауап айқын. Алайда солай бола тұра барлық мұсылман тілге тиек ететін бір-ақ жауап бар. Ол: «Алла жаратылмаған, өзгелер жаратылған», — деген жаттанды жауап. Басын ашып айтайық. Қай жаратылған жаратылыс та Алладан тыс болса, яни оған байланбаса, өз алдына Құдай болып кетеді. Осыдан келіп шығатын басты мәселе мынау: Құран Кәрімде Алла: «Мен жер бетінде Халифа жаратамын», — дейді. Ол — Халифаның аты — Адам. Бұл аяттың мәні, бүкіл жаратылысты Адамға байлауда тұр. Оған негіз: «Адамға бас иіп, сәжде жасаңдар», – деген аят. Бұдан, дін ғұламалары мойындағандай, Алланың мына әлемді бір адамның «жүрегі» арқылы басқаратыны мәлім болады.
Енді сауал. Сонда Алла өзінен өзге Адамға неге сәжде жасатты? Себебі, Ол – Өзі болатын. Қазақ бұл ұғымды: «Құдайсыз қурай да сынбайды», – деп түсіндіреді. Бұл деген кез-келген жаратылыста Алла болатындығына кепіл болады. Себебі ол жаратылыста Алла болмаса, ол да өз алдына Құдай болар еді. Ал өзге жаратылыстардан Адамның үстем болатыны, онда Аллалық сегіз субути сипат бар. Біздің «Аллалық болмыс» деп отырғанымыз сол. Адамды Аллаға балап отырғанымыз да сондықтан. Адам баласы соған иелік еткендіктен де Халифа болады. Жалпы ұғымдағы рух пен әруақ та сол. Басын ашып айтсақ, рух – әруақтың бір тамшы бөлшегі. Ал әруақ – жалпы жаратылыстық негіз. Адам – сол әруақтың қожасы. Себебі, Халифа. Алланың: «Мен өзіме орынбасар жараттым», — деуі сондықтан. Қазақ әруақ қуатын: «Әруақ Құдай емес, Құдайдан былай да емес», — деп түсінеді. Сонымен қатар сол Құдайға баланып отырған әруақтың иесі (Халифасы) Адам екенін білгендіктен Оған тірі кезінде де, өлгенде де құрмет білдіреді.
Басын ашып айтайық. Әуелгі жаратылыс – Адам атамыз. Алла мақтан тұтқан Халифа сол. Одан кейінгі халифалар – Пайғамбарлар. Бүгінгі Халифаның аты – Пір. Бұл — жаратылыстық жүйе.
Біз қиямет-қайымның соңғы мұсылман көз жұмғанда басталатынын жақсы білеміз. Соңғы мұсылман деп отырғанымыз – ең соңғы Халифа. Сол бақиға көшкенде мына әлем өзінен-өзі ыдырап кетеді. біздің: «Рухани әлемге байлан», — деп айта беретінігіміз сондықтан. Ал оған Алланың Халифасынсыз ешқашан байлана алмайсың.
Тағы да қайталайық. Ол Халифаның бүгінгі аты – Пір. Соған орай аталарымыз: «Пірсіздің пірі — шайтан», – деген. Солай бола тұра бүгінгі «оқыған» діндәрлар Пірді бар деп білмейді. Ишандарды қабылдамайды. Ал «тірі әулие болады» деген ой тіпті саналарына да кірмейді. Сонда ол қандай дін? Сол дін барша тарихы Пірлерге байланған қазақ жанын баурай ала ма? Әрине, жоқ. Біздің: «Діни басқарма өз ұстанымын айқындағаны жөн», – деп қайталай беретініміз сондықтан. Басы ашық жәйт. Ібіліс Адам атамызды Алланың Халифасы деп мойындамағаны үшін қарғыс қамытын киді. Әйтсе де діндәрлардың дені осы тұрғыдағы Құран аятын сәл басқашалау тәпсірлейді. Тәпсір де емес. Олар үшін әлгі аяттың айтар ойы тәпсірді тіпті қажет етпейді. Бәрі айқын. Айқын болатыны, Құран Кәрімде Алла Тағала барша періштелерге: «Адамға сәжде жасаңдар!», – деп әмір етеді. Ібіліс сол әмірге мойынсұнбай Адам атаға сәжде жасамағаны үшін қарғыс қамытын киіп, шайтанға айналады. Алайда Құран Кәрімнің Ібіліске қатысты аятын осылайша ашық түсіну және солай деп қабылдау діни танымды басқа бағытқа бұрып жіберді. Соның салдарынан ислам діні өзінің рухани негізінен ажырап қалды.
Бәлкім сәл қатқылдау айттық. Сондықтан нақтылай түсейік. Соған орай ислам дінін «Руханиятқа қосылған» және «Руханиятқа қосылмаған», — деп екіге бөліп қарастырып көрелік. Біз: «Ислам діні өзінің рухани негізінен ажырап қалды», — дегенде осы «Руханиятқа қосылмаған» ислам дінін қаперге алдық. Басын ашып айтсақ, ислам дінінің бұл ағымы, (73-ті қаперге алайық), барлық уақытта басымдыққа қол жеткізді. Ұдайы «Мемлекеттік дін» мәртебесіне ие болды. Сол тұғырынан әлемдік деңгейде әлі күнге дейін түсе қойған жоқ.
Енді сауал. Сонда олар руханиятқа қалайша қосыла алмады? Жауап айқын. Айқын болатыны, біз бұл сауалды осының алдында Ібіліске қатысты қойғанбыз. Рас, сәл басқашалау. Осы «басқашалауды», басын ашып айтсақ, Ібіліс те, руханиятқа қосыла алмаған діндәрлар да түсіне алмады. Нақтыласақ, олар Алла Тағаланың Ібіліске Адам атаға сәжде жасатуының мәнін түсіне алмады. Басын ашып айтсақ, Адам атаға сәжде жасау, яғни оны Алланың Халифасы деп мойындау руханиятқа байлануға негіз болады. Ал руханиятқа байланбағандар Алла назарынан тыс тұрады. Соған орай Алла назарынан тыс жасалған ғибадаттың ешқайсысы да қабыл болмайды. Болмаса Алланы Ібілістей таныған, Аллаға Ібілістей ғибадат жасаған ешкім жоқ. Міне, тура осы жерден бастап ислам діні, ислам діні ғана емес, Алла тарапынан жіберілген барша дін, «Руханиятқа қосылғандар» және «Руханиятқа қосылмағандар», – деп екіге жарылады. Байыбына барсақ, Ібіліс үшін руханиятқа қосылу — Адам атаны Алланың Халифасы деп мойындауда тұрады. Онсыз ол өзіне кигізілген қамыттан ешқашан құтыла алмайды.
Мынандай бір тәмсіл бар. Бірде Мұса пайғамбар Алламен тілдесуге Тур тауына бара жатқан сапарында шайтан малғұнға жолығады. Оның өзіне көрсеткен қызметіне орай оған Алладан кешірім алып беруге сөз береді. Мұса пайғамбар өзінің осы тілегін Аллаға жеткізгенде Жаратушы Иеміз оған: «Ібіліс Адам атаның қабыріне барып кешірім сұрап, оны Халифа деп мойындаса, менің ризалығыма қол жеткізеді», — дейді. Алайда Мұса пайғамбар Алла тарапынан өзіне білдірілген уахиды шайтан лағынетке жеткізгенде ол: «Мен Адамды тірі кезінде мойындамағанмын. Сондықтан қабіріне де бас имеймін», — деп Аллаға деген иманын жүрекке бекітуге тағы да қарсы болады.
Бұл тәмсілде пайғамбарлардың, әулие-әмбиелердің қабірін зияраттау қажеттілігі де көрініс береді. Себебі, олар — тірі. Соны білген халықтың бірі — бізбіз. Бір сөзбен айтқанда, әулие қабірін зияраттау мәні — руханиятқа байлануға деген құрметте тұр. Ал шынтуайтына келгенде, ол байлану – әр дәуір Халифалары арқылы жүзеге асады. Алайда ол Халифалар өз заманына орай әрқилы аталады. Мәселен, әуелгі Халифалық міндетті Пайғамбарлар атқарды. Кейін ол міндетті Пірлер жалғастырды. Басы ашық жәйт. Пір мен Халифа бір ұғым. Мәселе мәнін осылай түсінсек, сонда ғана біз Адам атаның алғашқы Пір екенін қабыл аламыз. Ал оны Пір деп қабыл алмаған Ібіліс — алғашқы малғұн. Соған орай біз: «Пірсіздің пірі – шайтан», – деп қоямыз. Егер мән берсек, сол үрдіс, яғни шайтан салған жол күні бүгінге дейін жалғасып келеді.
Ұғынықтылық үшін айтайық. Еврейлердің діни ұстанымында қате жоқ. Олардың өздері мойындаған, яғни руханиятқа байлаған пайғамбары бар. Ол – Мұса (ғ.с). Кітабы бар. Ол – Тәурат. Бекітілген шариғаты, қалыптасқан ғибадаты бар. Тақуалықта олармен шендесетін ешкім жоқ. Солай бола тұра біз оларды адасқандар деп білеміз. Адасқан соң, әрине, кәпір қауым.
Енді сауал. Неге кәпір? Сонда қателік қай жерде? Жауап айқын. Барлық кезде бір ғана қателік қайталанып отырады. Ол – шайтанның қателігі. Яғни, олар да өз дәуірінің Халифасын (Пірін) мойындамайды. Ол Пірдің аты – Иса пайғамбар. Еврейлер өз пайғамбарын алға шығарды да Исаны (ғ.с.) қабыл алмады. Олардың қателігі – руханиятқа қосатын Халифа-
ның (Пірдің) барлық уақытта тірі болуы керектігін түсінбеуінде. Соған орай біздің аталарымыз: «Өлі арыстаннан, тірі тышқан артық», – деп қояды. Енді былай салыстыра қарасаң, бұрынғы Пайғамбарлардың қасында бүгінгі Пірлер, аталарымыз айтқандай, тышқан тақылеттес. Бірақ Халифалық қызметі бір. Оның үстіне – тірі.
Келесі қателік. Бұл қателікті христиандар жасады. Олар да мәселе мәніне түсіне алмағандықтан шайтан қателігін қайталап, Иса пайғамбардан өзгені, яғни жаңа дәуір Халифасын, Пайғамбарлардың Мөрі – Мұхаммед Мұстафа саллалаhу ғалейки уәссәләмді мойындаудан бас тартты. Сондықтан да руханиятқа байлана алмады.
Енді ең басты қателікке келейік. Ол қателікті мұсылмандар жасауда. Ислам діні ғұламаларының түсінігінше Адам атадан бері жалғасып келе жатқан Халифалық міндетті тек Пайғамбарлар ғана жүзеге асыра алады. Ал біздің Пайғамбардың соңғы Пайғамбар екендігі Құран аятымен бекітілген. Демек, Халифалық мектеп өз есігін жабады. Ал Пір атауы өзінің бастапқы мәнінен ажырайды. Ол тек «ұстаз», «ақсақал», «рухани жетекші» деп түсіндіріледі. Бұл негізінен руханиятқа байланбаған, тіпті оны (әруақты) бар деп білмейтін мұсылмандардың түсінігі. Біз сөз басында олардың барлық уақытта басым болып келгенін айтқанбыз. Соған орай билік те солардың қолында болды. Ал Халифалар (Пірлер) өз міндеттерін халық арасында елеусіз ғана жалғастырып келді. Әлі күнге дейін солай. Болмаса: «Менің үмбетімнен шыққан дін ғұламалары (мүштаhидтер) Жақып пайғамбар әулетінен шыққан Пайғамбарлармен дәрежесі тең болады», – деген хадисті барша діндәрлар жақсы біледі. Сол сияқты мүштаhидтерді де мойындайды. Мүштаhид – Алламен байланыста тұрған дін ғұламасы. Негізі — Халифа. Бүгінгі атауы – Пір.
Енді сауал. Осы Пірді мойындамаған адамның шайтаннан айырмашылығы бар ма? Оған аталарымыз: «Жоқ», – деп жауап берген. Соған орай бізге: «Пірсіздің пірі – шайтан», – деген даналықты мұраға қалдырған. Демек, Пірсіз адам болмайды. Бар гәп – оның кім екендігінде.
Оның үстіне діни бірлестіктердің қызметі мемлекеттен бөлінген деп бұрыннан айтылады. Бірақ, діни бірлестіктермен және әртүрлі конфессия өкілдерімен өзара іс-қимыл жасаудың тәжірибесі біздің елде миссионерлік қызметті, діни сипаттағы өнімдердің таратылуын, діни оқу орындардың қызметін лицензиялауда құқықтық регла-менттеу жеткіліксіз қолданы-латынын және діни тәжірибемен айналысуға құқығы бар заңды тұлғалар үшін бір қатарлы өлшемдердің жоқ болуын дәлелдеді. Осы жылдары мемлекеттің конфес-сияаралық келісім, діни ортамен өзара іс-қимыл жасау мәселелерінде жинаған тәжірибесі 1992 жылғы заңға өзгерістер енгізу қажеттігін дәлелдеді. Бұл заңның қолданылу кезінде өзгерістер жеті рет енгізілген, бірақ олар қағидашыл сипатта болмай жеке мәселелерге қатысты болды. Осыдан барып елдегі діни ахуалды ескеріп, осы саладағы заңнаманы кешенді жетілдіру міндеті қойылады.
Басы ашық жәйт. Адам баласы ғылым-білімге қол жеткізгеннен кейін діннен алшақтай бастады. «Бізге дін емес, білімді, ғылыми жетістікке қол жеткізген адамдар керек», – деп жүргендер де солар. Жалпы білімдар адамдар бізге ұдайы Батыс елдерін үлгі тұттырумен келеді. Ал олардың мұсылман емес екендігі белгілі. Сонда бізді діннен айыратын ол қандай ілім? Бұл – бір.
Екіншіден, біз қол жеткізуге талпынып жүрген тағы бір білім бар. Ол — діни ілім. Бәлкім Пайғамбарымыз (с.ғ.с): «Қытайда болсаңдар да білім алыңдар», — деген хадисті соларға қарата айтқан болар?! Әлде Пайғамбарымыз (с.ғ.с) айтқан «Қытайды» жай сөздің салты деп қабылдаймыз ба? Себебі Қытайда мұсылман қауымын өзіне баурайтын діни мектеп жоқ. Тіпті ол ел дінді әу бастан құрсауда ұстаған. Алайда Пайғамбарымыз (с.ғ.с) сондай жерге тап болсақ та білім алу қажеттілігін ескертіп отыр. Сонда ол қандай білім?
Басы ашық жәйт. Пайғамбарымыз (с.ғ.с) сауатсыз болды. Сол сияқты сахабалар да медресе табалдырығын аттаған емес. Рас, Пайғамбарымыз (с.ғ.с) сәкісінде бір-біріне уағыз айтатын бір қауым қалыптасты. Құран жатқа оқыла бастады. Бірақ діни оқулықтар болған емес. Солай бола тұра сахабалардың рухани деңгейі жоғары болды. Себебі Пайғамбарымыздан (с.ғ.с) жеткен рухани білім – жүректен жүрекке өтті. Біз Пайғамбарымыз (с.ғ.с) айтқан хадис мәнін осылай түсінеміз. Демек, білім иесі – адам. Оған Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) өзі кепіл бола алады. Одан кейінгі білім иелері – сахабалар. Міне солар әлемге ислам дінін таратты. Одан кейінгі білім иелері – мүштаhидтер, бүгінгі тілмен айтсақ – Пірлер. Демек біз Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) айтқандай, қайда болсақ та сол білім иелерін табуға міндеттіміз. Себебі, олардан өзге жерде білім жоқ. Ал білім жоқ жерде иман болмайды.
Басын ашып айтайық. Білім кітапта емес, адамда. Кітаптағы білім – өлі болады. Оны тірілтетін соған үндескен адам.
Ұғынықтылық үшін айтайық. Қазіргі күні іздеген кітабыңның бәрін табасың. Ендеше жоғары оқу орнына түспей-ақ сол кітаптарды оқып, білімді болып жүре бермейміз бе? Жүре бермейміз. Себебі білімге негізделген кітаптар кілті ұстазсыз ашылмайды.
Енді сауал. Сонда сол кітаптардың кілтін ашқан ұстаздардан білім алған адамда не жазық? Жазық жоқ. Жарайды, біз оларды білімді адамдар санатына қосайық. Басы ашық жәйт. Олар заманауи ғылыми жетістікке қол жеткізген білім иелері. Егер шынтуайтына келсек, діннен алшақтап кеткендер де солар.
Жә, оларды жайына қалдырайық. Біздің айтпағымыз, діни тәлім алған білім иелері. Бір сөзбен айтқанда, аты жер жаған діни оқу орнын түгескен білім иелері. Басын ашып айтсақ, бүгінгі дін иелері де солар.
Тағы да сауал. Солар алған білім сахабалар қол жеткізген рухани біліммен шендесе ала ма? Әрине жоқ. Себебі, білім мен иман бір емес. Егер мән берсек, білімнің шыңына көтерілген бірден бір ғұлама — Ібіліс. Ол сол өзіндегі біліміне сенгендіктен шайтан қамытын киді. Өйткені онда иман жоқ еді.
Сонда иман дегеніміз не? Басы ашық жәйт. Ол – сенім. Біздің аталарымыз: «Өгіз туды», – десе сенген. Ол сенім – иман еді. Сол иман Алла мүмкіндігінің шексіз екендігіне бас идіретін. Ал қазіргі «оқыған қулар» ондай әңгімелерге сенбейді.
Ұғынықтылық үшін қаперге салайық. Құранның «Кәhф» сүресінде мынандай оқиға баяндалады. Ол оқиға «Хасасул анбия» кітабында былайша тәпсірленеді:
Иса пайғамбардың заманында Дақянұс деген кәпір патша өзіне қарсы соғысқан Иса пайғамбар әкелген дінді ұстанатын елдің патшасын өлтіріп, оның төрт-бес баласын (нақты санын Алла біледі), тұтқынға алып, өзінің жеке қызметіне қояды. Дақянұс олар ұстанған дінді қабыл алмағандықтан тұтқын жігіттерге көп зәбір көрсетеді. Соған орай әлгі жігіттер бір орайы келген күні өздері тұратын Тарсұс қаласынан қашып шығады. Бірнеше күн сапар шеккеннен кейін бір қой баққан қойшыға кездеседі. Ол қойшылардың да екі-үшеу болуы мүмкін екендігі жоққа шығарылмайды. Әңгімелесе келе қашқын жігіттердің Алланы тану тұрғысындағы уағыздарына құлақ асқан қойшы да малын тастап, бұларға қосылады. Оның соңынан Қытымыр атты иті де ілеседі. Ол итті: «Қашып жүргенде кедергі болар», – деген оймен қалдырып кетуге қанша әрекет жасаса да иесіне құлай берілген ит соңдарынан қала қоймайды. Біз тілге тиек етіп отырған «Хасасул анбия» кітабында: «Қашқындар саны итті қосқанда сегіз еді», — делінеді. Олар: 1. Ямлиха, 2. Максалмина, 3. Парманус, 4. Мартус, 5. Сартус, 6. Хартус, 7. Кашфутит. Ал иттің аты – Қытымыр.
Тағы бір риуаятта қашқындар есімі былай аталады: 1. Ямлиха, 2. Максалмина, 3. Мислина, 4. Марнуш, 5. Уабарнуш, 6. Сайырнуш, 7. Ашпитуш. Бұл риуаятта да сегізінші Қытымыр еді делінеді. Алайда олардың нақты саны тек Аллаға ғана аян.
Не керек, олар сол қашқаннан қашып отырып, бір үңгірге келіп паналайды. Сол жерде: «Раббымыз! Бізге өз қасыңнан игілік бер! Біз үшін бұл ісімізге тура жол әзірле», — деп Аллаға дұға жасайды. Дұғалары қабыл болып, әлгі үңгірде 309 жыл ұйқы құшағына енеді. Олармен бірге иттері де қалың ұйқыға кетеді.
Енді сауал. Осы жігіттерде білім бар ма еді? Жігіттерді қойшы, жәннатқа сұраусыз кіретіндей әлгі итте қандай білім болды? Басы ашық жәйт. Оларда білім емес, иман болды. Ит – иесіне сенді. Сол сенім оны жәннаттық етті.
Дәл сол сияқты қазақ халқы да Пірлерге сенім артып, соңына ерген. Қазақтың әлі күнге дейін бір сүренің өзін шала-пұла оқитыны сондықтан. Себебі, білімге емес, иманға сенеді. Әйтсе де білімді, әрі иманды болған адамдардың дәрежесі биік болады. Алайда ол білімге иелік етудің де өзіндік жолдары бар.
Айта кету керек, дінтану сараптамасын жүргізудің тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді. Дінтану сараптамасын ғалым дінтанушылар және қажет болған жағдайда мемлекеттік органдардың бір салалы мамандары жүргізуі тиіс. Себебі көп адам мынандай қарапайым сауалдардың өзіне жауап бере алмайды. Мәселен сіз пайғамбарлардың маңайына алғашқы кезде не себепті тек жоқ-жітік, кембағал, кедей-кепшіктердің ғана жиналатынын білесіз бе?
Келесі сауал. Сондай-ақ осыған керағар барша пайғамбарларға сол дәуірдің желі оңынан тұрған бай-бағландары мен билік иелерінің не себепті қарсы болатынына назар аудардыңыз ба?
Егер басын ашып айтсақ, осы екі жәйт Адам атадан бастап, күні бүгінге дейін қайталанумен келеді. Себебі…
Байыбына барсақ, өмірге келген әр адамның өз әлемі бар. Адам баласы сол өз әлемін қалыптастыру үшін өмір кешеді. Соған орай әр адам сол өзі қалыптастырған әлеміне орай бағаланады.
Бәрімізге белгілі, абырой биігіне көтерілген адамдар әлемі мемлекеттік тұрғыда өзгеге үлгі етіледі. Тіпті олар қалыптастырған әлемді танып-білу үшін арнайы мектептер ашылып, ғылыми еңбектер жазылады.
Ұғынықтылық үшін айтайық. Әлгі біз үлгі тұтқан айтулы тұлға өз әлемін философия саласын зерттеу тұрғысында қалыптастырды делік. Егер мән берсек, философияның өзі бөлек әлем екендігіне көз жеткіземіз. Біз тілге тиек етіп отырған тұлға сол әлемнің ішінен өз әлемін қалыптастырады. Ондай «кіші әлемдер» философия әлемінің ішінде өте көп. Сондай-ақ философия сияқты «үлкен әлемдер» де аз емес. Оларды санамаламай-ақ бір ауыз сөзбен: «Адам баласы айналысатын кәсіптер», – деп аталық. Кәсіп болғаннан кейін белгілі ғой, салалық ғылым, бизнес, оның түрлері, саясат, мемлекеттік қызмет, қайсыбірін айтарсың, соның бәрі бір-бір әлем. Рас, бұған керағар да әлемдер бар. Ол: ұрлық-қарлық, қылмыс, тағысын тағы. Адам баласы өз таңдауы бойынша осы әлемдер ішінде өз әлемін қалыптастырады. Айтпақшы, бұл әлемдердің ішінде дін де бар. Сол өзі таңдаған әлемде абырой биігіне көтерілген тұлға өзімен бірге өз әлеміне иелік етіп тұрған «үлкен әлем» абыройын да бірге көтереді. Егер абыройы одан әрі асқақтаса, онда сол барша «үлкен әлемдерді» тұтастырып тұрған мемлекеттің де абыройын көтереді.
Егер осы айтқандарымызды сарала-сақ, әр тұлға өзі жасаған әлемге иелік етеді, ол тұлғаға сол саланың «үлкен әлемі» иелік етеді. Ал оған мемлекет иелік етеді.
Енді сауал. Сол бәрін тұтастырып тұрған мемлекетке кім иелік етеді? Осы жерде әр мемлекеттің біз жоғарыда тілге тиек еткен «ұсақ әлемдерің» басын қосып тұрған бір-бір әлем екенін қаперде ұстаған жөн. Сол мемлекеттерден тұратын әлемдер, бір ауыз сөзбен, Жер шары деп аталады. Ал біз тілге тиек еткен үлкен-кіші әлемдер және сол әлем қызметкерлері, басын ашып айтсақ, өздері мекен етіп жатқан Жер шарын жоюға қызмет етеді. Ал әр адамның, ол кім болса, ол болсын, өзі жасаған әлемі оны тозаққа алып барады. Сондықтан да пайғамбарлар мына әлемге адам баласын өзі жасаған әлемнен арылту үшін келеді. Соған орай өз әлемін қалыптастыра алмаған кедей-кепшік пен кембағал жандар әлемдік тартылыс күшінен тыс тұратындықтан бірден пайғамбарлар жанынан орын табады. Ал әлем иелері, шынтуайтына келгенде ол – көпіршік шар ішіндегі әлем. Уақыты келгенде өзі де, иесі де жоқ болып кетеді. Ал жоқ нәрсе ешуақытта бармен шендесе алмайды. Соған орай пайғамбарлар әр әлем иесіне оның иеленген нәрсесінің жоқ екендігін түсіндіріп бағуға тырысады. Егер әр әлем иесі өз әлемінен бас тартып, пайғамбарларды мойындаса бар ғой, онда олар бірден әулиелік деңгейге көтеріледі. Олар мәртебесі сондықтан да ә дегеннен-ақ пайғамбарларды мойындаған кембағал жандардан биік тұрады. Әр адам (мұсылман) тастап шыққан ауани әлем неғұрлым үлкен болған сайын ол адамның Алла алдындағы дәрежесі де со ғұрлым үлкен болады. Бірақ өз әлемін тәркі ету ілуде біреуге ғана нәсіп болады.
Мына бір жәйтқа назар аударайық. Мәселен бір адам мына өмірде барлық жетістіктерге қол жеткізіп, абырой биігіне көтерілді делік. Соған орай жұрттың бәрі әлгі тұлға қалыптастырған әлемді үлгі тұтатындығы күмәнсіз. Солай болды да. Бірақ әлгі тұлға өз иелігіндегі әлемнен бас тартып, өз дәуіріндегі пайғамбар қасынан табылды. Сонда ол иелік еткен әлем, сол әлем арқылы қалыптасқан абырой, бедел, мансап, тағысын тағылар қайда кетті? Сонда әлгі тұлға өмір бойы жиған-тергенінен айырылып, әлгі пайғамбар жанындағы кембағалдар деңгейіне дейін құлдырағанда өз көңіліне медеу тұтардай қандай нәтижеге қол жеткізді?
Ұғынықтылық үшін айтайық. Адам баласы жан мен тәннен тұрады. Жан (рух) әр адамға Алла тарапынан берілген аманат. Ал аманат иесі – Алла. Соған орай біз әлгі аманат (рух) арқылы жасаған «өз әлемімізге» иелік етуге құқылы емеспіз. Шынтуайтына келгенде, ол – автономиялы әлем. Әрі уақытша. Ал пайғамбарлар әлемі (руханият) — мәңгілік. Оның үстіге ол әлем Алламен үндесіп тұр. Соған орай әр адам руханиятпен үндескен кезде өзі жасаған әлемнің жалған (өлі) екендігіне көз жеткізеді. Ал руханият соның өңін айналдырып, қайта тірілтіп береді. Бұл тұрғыда аят бар.
Тағы бір түсінік. Пайғамбарлар адам баласына тән оқшау автономиялы рухты Алламен үндесіп тұрған руханиятқа қосып беру қызметін атқарады. Ал ол қызмет қиямет-қайымға дейін толастамайды. Соған орай ол қызметті бұл күнде Пірлер мен Ишандар атқарады.
Қарапайым түсінік. Күйеуге шыққан әр әйелдің пірі – оның ері. Соған орай өз әлемін жеке дара қалыптастырмай, оны өзінің ерінің (пірінің) әлемімен үндестіре алған әр мұсылман әйел сегіз жәннаттың қалағанына кіреді. Бұл үрдіс барлық мұсылмандарға тән.
Біле жүріңіз. Құдайды «Жоқ», – дейтіндер емес, «Бар», – дейтіндер күстәналайды, тілдейді, айыптайды, жазғырады. Ал атеистер ондай күнәдан пәк. Себебі олардың Құдайды жоққа шығарған «иманы» көп діндәрдің Жаратушы Иемізге деген сенімінен биік тұрады. Егер әр мұсылман өздерінің Аллаға деген сенімін көше кезген алқаштың бір жұтым шарапқа деген махаббаты деңгейіне көтере алғанда бар ғой, бәрі де әулие болар еді.
Енді кімнің өз сеніміне берік екенін өздеріңіз сараптай беріңіз.
Күні кеше ғана Бас Мүфтиіміз Наурызбай қажы бір топ мүфтият қызметкерлерімен бірге Бекет ата қабірін зияраттап қайтты. Әулие басына мал шалып, әруақтарға құран бағыштады.
Жалпы әулиелі жерлерге зиярат жасау бізде әу бастан бар. Тіпті президенттер де Арыстан баб басына ат басын бұрып жатады. Алайда олар сапарлары сол маңда өткен мәдени шараларға орай үйлестіріледі. Кейде дін басыларының әулиелі жерлерге барғаны туралы әңгімені құлағымыз шалады. Ал тап Наурызбай қажы сияқты бір топ мүфтият қызметкерлерінің әулиелі жерді ашық түрде зияраттауы, құдайшылығын айтсақ, мүфтият тарихында алғаш рет жүзеге асып отыр. Діни басқарма тарапынан жасалған бұл қадам, біздіңше, жаңа діни саясаттың бастауы тәрізді. Бір сөзбен айтқанда, Діни басқарма – халық қалауымен үндесті.
Басын ашып айтайық. Осы уақытқа дейін әулиелі жерлерге зиярат жасаушылар еш толастаған емес. Дені — қарапайым халық. Ал діндәрлар болса, мешітте. Осыған дейін екеуі де бір-біріне керағар әңгіме айтып келді. Міне осы халық пен Діни басқарма арасында орналасқан көмес перде кешегі күні Бас мүфтиіміз тарапынан алғаш рет сырылды. Шынтуайтына келгенде, бұл – тарихи күн. Бұл – халықтың көптен орындалуын күткен арманы. Армандар орындалады. Оны білеміз. Біздің білмейтініміз… Әуелі сауал. Сіз соңына түскен арманның иесі кім? Жауап айқын. Бүткіл арманның иесі сіздің өзіңіз. Осы жерде кәкір бар. Дұрысы — ол армандардың иесі — сіздің нәпсіңіз. Ал ол сізге жау. Демек, орындалған армандар – сіздің қасыретіңіз. Басқасын айтпағанда, ол армандар сізді алтын таққа отырғызса да.
Ұғынықтылық үшін айтайық. Қай арман да сіздің өзіңізден шығады. Сонда сіз өз өміріңіздің бағыт-бағдарын айқындауға құзыреті жететін және де өз өмір жолыңыздың тура, әрі хақ екенін білетін данышпансыз ба? Сіздің өн бойыңыздағы ол данышпандық сіздің алғаш өзіңіз таңдаған арман жолына түскен балаң кезіңізде де бар ма еді?
Жарайды, сауал қоюды доғаралық. Сонымен сіз қол жеткізбек болған барша армандар орындалды делік. Енді сіз сол өзіңіз шыққан биіктен төменге назар салыңыз. Не көрдіңіз?
Жауабын біз айтайық. Сіздің иелігіңізде орындалған армандар бар. Бірақ өмір жоқ. Бар өмірді әлгі армандар жеп қойған. Басы ашық жәйт. Ол орындалған арманның ешқайсысы иман орнына жүрмейді. Себебі, оның иесі сіз емессіз. Өлім соны әшкере етеді. Әлгі армандарға иелік еткен нәпсі осында қалады да сіз сол тұлдыр қалпыңызда арғы әлемге өтесіз.
Бұл – арман жетегінде кеткен барлық адамға тән. Тіпті ол адам бар өмірін мешітте ғибадатпен өткізсе де Алла алдына құр қол барады. Себебі… Оны жоғарыда айттық.
Бізге сауал. Сонда қалай, адам баласы ертеңге, болашаққа үміт артпай өмірін босқа өткізуі керек пе? Жалпы адам баласы армансыз қалайша өмір кешпек? Сонда жәннатқа тек армансыз адамдар бара ма?
Соңғы сауал біздің көкейімізге қонады. Армансыз адам! Қандай керемет сөз. Бақытты адамның да сол екенін ішің сезеді-ақ. Бірақ біз олай бола алмаймыз. Себебі, бізде арман көп. Ол – өмірі түгесілмейтін арман. Тіпті сол орындалмаған армандар біз өмірден озарда да көкірегімізді қарс айырады.
Ал армансыз адамдар… Қандай бақытты адамдар олар. Енді әңгіменің ашығына келейік. Дін — сол армансыз адамдарды қалыптастырады. Ал пайғамбарлар әр адам арманын Алламен үндестіреді. Сонда ол адам мұңсыз болады. Мұңсыздық — Аллалық болмыс.
Тағы да ұғынықтылық үшін айтайық. Бәрімізге белгілі. Әр кәлләда — бір қиял. Қиял деп отырғанымыз, сол арман. Міне, осы жерде діннің қажеттілігі мәлім болады. Басы ашық жәйт. Қиял — өзіңдікі. Оның соңына ерсең құрыдың. Діни тілде ол қиялды «Ақида» дейміз. Егер дінді қабыл алсаңыз, әлгі қиялыңызды (арманыңызды) Ақида иесіне тапсырасыз. Ол иенің аты — Матуруди. Сонымен сізде арман жоқ. Алайда дінді мойындаған соң діни ғибадат, яғни амал жасауға тура келеді. Егер оны өзіңіз жасасаңыз, ол амалдарға да әлгі арман сияқты иелік етесіз. Сондықтан өзіңіз жасаған ол амалдардан да «құтылу» үшін оны да өз иесіне тапсырасыз. Діни тілде ол ие — «Мәзhаб» деп аталады. Ал біздің мәзhаб иесі — Әбу Ханифа. Сонымен жасаған амалыңызды да иесіне тапсырдыңыз. Енді сізге ең басты жаудан құтылу керек. Ол жаудың аты — нәпсі. Сондықтан нәпсіні Пірге тапсырасыз. Бұл үштаған дінімізде — Иман, Ислам (Амал), Ихсан деп аталады. Өзін осы үш ұстын иесіне тапсыра алған адамды біз — «армансыз адам» деп атаймыз.
Біздің бұл айтқандарымыздың ислам дінін ұстанбайтындарға қатысы жоқ. Дұрысы – дәстүрлі дінді ұстанбайтындарға қатысы жоқ. Сондықтан да олар барлық уақытта арман жетегінде жүреді.
Кімнің де болсын біле жүргені жөн. Ешбір дін мемлекеттік неме-
се міндетті дін ретінде орнатыл-майтынын түсіну өте маңызды. Қазақстан азаматтары жеке өзi, сол сияқты өзгелермен бірлесіп, діни нанымдарды ұстануға және таратуға, діни бірлестіктердің қызметіне қатысуға құқылы. Бұған қоса, діни бірлестіктің жетекшісі кәмелетке толмаған балалардың олардың ата-анасының біреуінің қарсылық білдірген жағдайында діни бірлес-тіктердің қызметіне тартылу неме-
се қатысуына жол бермеу бойынша шаралар қабылдауы тиіс. Тағы бір назар аударатын жайт, әлеуметтік желі бетінде «Рамазан айында 10 күн ораза ұстаса болады екен» деген әңгіме көтерілді.Енді осы әңгімеге шамалы мән беріп көрелік. Сонымен сіз бен біз ораза ұстадық. Себебі, мұсылманбыз. Ал мұсылман деп ислам дінін ұстанатын адамдарды айтамыз. Енді сауал: «Ислам дегеніміз не?». Осы сауалды Жебірейіл періште Пайғамбарымызға (сғс) саxабаларының көзінше қояды. Осы сауалмен қабат қойылған иман, иxсан туралы әңгімені кейін шегере тұралық. Сонда Пайғамбарымыз (сғс): «Ислам деп Аллаға иман келтіруді, намаз оқуды, Рамазан айында ораза ұстауды, зекет беруді, қажылыққа баруды» айтамыз деп жауап береді. Бұдан ораза ұстау мұсылман болудың құрамдас бір бөлшегі екендігі мәлім болады. Себебі, сіз мұсылмансыз. Ал мұсылман ислам дінін ұстанатын адам. Сонда ұстаған оразаңызда кінәрат болса, ол сіздің кәміл мұсылман екендігіңізді айғақтай ала ма?! Сондықтан бекітілген қағидаттарға енгізілген «түзетулер» кімді де болсын діннен шығарып жібереді. Тағы бір мән беретін жәйт. «Рамазан айы көрінгенде ауыз бекітіңдер». Бұл — аят. Бұдан Рамазанның бір айға тең екендігі мәлім болады. Оны қасиетті үш айдың қабат келуінен де айқындау қиын емес. Осыдан кейін Рамазанның мөлшерін 10 күн екен деу ақылға сыйя ма?! Ал қажылық Рамазан айынан кейін келеді. Сондықтан құрбандық шала алмағандарға Алла Тағаланың раxымына орай 10 күн ораза ұстауға кеңшілік беріледі. Ақыры айтқан соң мына жәйтқа да назар аудара кетелік. Көп адам Рамазан айын тек ауыз бекітіп, ішпек-жемектен тыйылу ғана деп ойлайды. Шынтуайтына келгенде Рамазан – күйдіру айы. Яғни, күнәні күйдіретін ай. Дұрысы – пісетін ай. Пісіретін қуат – Алланың раxымы. Ол раxым Рамазан айының өзінде тұрады. Саxабалардың Рамазан айы келгенде қуанып, ай шыққанда көздеріне жас алғандықтары сондықтан. Алланың Рамазан айымен келетін раxымын түйсіну үшін мына жәйтқа да назар аударайық. Мәселен, қажылыққа барғандар ол жақтан күнәдан пәк болып оралады. Себебі, исламның бес парызының бірі қажылықты өтейді. Ал ол парызды өтеу үшін белгілі бір аймаққа барады. Себебі, қажылық кезінде Алланың раxымы тек белгілі біраймаққа ғана түседі. Ал Рамазан айы сол раxымды өзімен бірге алып келеді. Сондықтан тек айдың өзіне құрмет көрсеткендер де бұл ай шапағатынан құр қалмайды.
Байыбына барсақ, біздің Рамазан айына деген құрметіміздің нанға деген құрметімізден айырмашылығы жоқ. «Ас атасы – нан». Енді сауал: Неге нан? Жалғасты сауал: Дастарқан үсті тіл үйірер небір тағамға толып тұрса да неге біз әуелі нанға қол созамыз? Екінші сауал жауабы айқын. Себебі ол — ас атасы. Ал «ата» болатыны, Адам атамыз қол созған алғашқы тағам. Рас, Алла ұрықсатынсыз қол созды. Соған орай жазаға тартылды. Жәннаттан шығарылды. Жерге қоныстанды. Солай бола тұра «ас атасын» әлі күнге дейін қадір тұтумен келеді. Себебі, адам санасында бір жұмбақ түйсік бар. Сол түйсік кімді де болсын «ас атасына» Алла ұрықсатынсыз қол созудан шектейді. Сондықтан да нанға қол созған адам еркінен тыс «біссіміллә» деген сөзді айтады. Оны айту үшін діндәр болуың шарт емес. Бұл – жаратылыстық түйсік. Демек адам баласы нанға қол созғанда әу бастағы адамдық болмысты табиғи тұрғыда түйсінеді. Бірақ соған жете мән бере бермейді дә. Егер мән берсе бар ғой… Соның бәрі мәдениеттің кемшілігінен. Мәдениетті бір ауыз сөзбен адамзат дамуы жетістігінің өлшемі деп бағамдауға болады. Сонда ол қандай жетістік? Мән берсек, адамзат дамуы, яғни әлгі мәдениет адам баласын ұдайы өзіндік табиғи болмысынан айнытуға қызмет етеді екен. Алайда оны солай екен деп түсініп жатқан адам аз. Мәселен, мәдени өлшемнің бір саласы – көп тіл білу. Ал өз ана тіліңді білмеу – ол өлшемге кірмейді. Бұл – адам баласының өз табиғатынан ажырауының басы. Енді оны өзіне лайықты өз табиғатынан ажыраған мәдениетпен сусындату қажеттілігі туындайды. Осы жерде «өз табиғатынан ажырау» дегенге мән берейік. Ол – негізгі болмыстың «көлеңкесін» жоғары мәдениет ретінде адам санасына сіңіру. Бүгінгі біз қол жеткізіп отырған мәдениет сол. Ой ұғынықтылығы үшін театрлар мен киностудияларды қаперге алайық. Міне осы мәдени ошақтарда қызмет етіп, өз таланттарымен шырқау биікке көтерілген өнер жұлдыз-дарының бәрі адамзаттың өз негізінен ажырауына қызмет етеді. Мәселен бір белгілі әртіс өмірде болған айтулы бір кейіпкерді сомдады делік. Ол сол өзіне ғана тән талантымен бізді шынайы негізден ажыратады. Осылайша «негіз» ұмытылып, «көлеңке» алға шығады. Бұл – бүгінгі өркениетті туындатушылар саясаты. «Онда тұрған не бар, қайта әлгі талант иесі біздің жадымыздан шыға бастаған тариxи тұлғаны қайта тірілткен жоқ па?» дейтіндердің табылатындығы күмәнсіз. Бір жағы солай да сияқты, бірақ біз шынтуайтына келгенде, негізді көлеңкеге алмастырдық. Ең бастысы – біз осы «көлеңкелерді» алға шығару арқылы руxаният деген ұғымның өзінен ажырап қалдық. Біздің руxаният деп жүргеніміз…
Біз айтып отырған «негіз» емес. Сондықтан бүгін біз жоғары мәдениет деп бағалап отырған «көлеңкенің» дені адам баласының азғындауына қызмет етеді. Мәселен біз көктен түскендей болып: «Ойбай, қыздарымыз ашық-шашық киіне бастады» деп қоямыз. Ал оны қалыптастырған әлгі «көлеңкелі» мәдениет екеніне бас та қатырмаймыз. Мәселен балет… Бұл – жалаңаштанудың мәдени үлгісі. Өз тілімен айтсақ – стриптиз. Бұл мәселеге түпкі негіз бойынша мән беретін болсақ, онда бөгде еркектің бөтен әйелдің әуретті жерлерін ұстағаны үшін өмірмен қоштасуына тура келеді. Ал біз қол соғамыз. Ешкімді жазғырайын деп отырғанымыз жоқ. Тек, «негіз» бен «көлеңкеге» мән беру қажеттілігін ескерткіміз келеді. Білген жөн. Мына әлемнің негізі — руxаният. Ал біз тілге тиек етіп жүрген руxаният пен оның өнімдері — «көлеңке». Сондай-ақ негізге қосылмай жасалатын діни ғибадат та «көлеңке». Иманды жанның қабылдау қажеттілігі соған орай айтылады. Ал ол біздің дәстүрлі дінімізде Ишандық мектеп арқылы жүзеге асады.
Кімнің де болсын біле жүргені жөн. Жеке және заңды тұлғалардың уәкілетті органға, яғни Дін істері агенттігіне жіберген өтініші, Қазақстан Республикасының меке-
мелері мен ұйымдарының кітап-ханалық қорларына діни әдебиеттің, діни мазмұндағы өзге де ақпараттық материалдардың келіп түсуі, миссионерлер мен діни бірлестіктерді тіркеу дінтану сараптамасын жүргізуге негіз болады. Енді сауал. Ислам дінін ұстанатын адам мен оны ұстанбайтын адам-ның айырмашылығы неде? Бұл – жалпылама сауал. Соған орай жауап та созылып кетеді. Оның үстіне негізінен тек формалық айырмашылық қана қаперге алынады. «Мұсылман адам намаз оқиды, өзгелер намаз оқымайды» деген сияқты. Сондықтан қойылған сауал түсінікті болу үшін тағы да нақтылай түсейік. Ол үшін әуелі «Біз қалай мұсылман боламыз?» деген сауалдың басын ашып алайықшы. Былай қарағанда бұл жерде басын аша қоятындай пәлендей бүркеулі сыр да жоқ. Жауап айқын. Ислам дінін қабылдаған адам мұсылман болады. Тағы да сауал. Сонда біз ислам дінін қалай қабылдаймыз?
Сәл сабыр сақтаңыз. Ой ұғынық-тылығы үшін шамалы тәптіштеңкіреп жатырмыз. Бәрімізге белгілі жәйт. Ислам діні кәлима шаhадат, яғни «Алладан басқа тәңір жоқ, Мұхаммед оның елшісі» деу арқылы қабылданады?
Енді тақырыпқа шығарған күрделі сауалымызға ойысайық. Сіз бен біз сауатты адамдармыз. Заманның технологиялық дамуы шырқау биікке көтерілді. Ешкімді ешнәрсемен таң қалдыра алмайсың. Сондай-ақ ешкімді алдай да алмайсың. Енді сауал. Адам баласын әлгі кәлима шаhадатты айтқаны, немесе айтпағаны үшін екіге бөліп қарастыруға бола ма? Сонда әлгі сөзді айтқанда тұрған не бар? Сол сөзді айтқаннан адамның өзінде, жан дүниесінде қандай өзгеріс болады? Сол сөзді айтпағандар неге кәпір санатына қосылуы керек?
Жауап – қарапайым. Кәлима шаhадатты тілімен айтып, жүрегіне бекіткен адам бірден өз Жаратушы иесімен байланысқа түседі. Соған орай Алламен байланыста тұрған адам мұсылман, ал байланыста тұрмаған адам кәпір делінеді. Ал Алланың қасына пайғамбар есімінің телініп айтылуы, еш адам пайғамбарсыз Алламен байланысқа түсе алмайды. Солай бола тұра мұсылмандардың өздері әрқилы болатындығы, олардың дені кәлима шаhадатты тілімен айтады да жүрегіне өткізе алмайды. Сондықтан олардың мұсылмандығы тек формалық көріністе қалып қояды. Жалпы бұл барлық дінді ұстанушыларға тән. Бәрі білгіш. Бәрінің тілі сайрап тұр. Себебі… Жалғыз-ақ себеп бар. Олардың өздері құдай. Алламен байланыса алмағанның бәрі жеке дара құдайлық қызметте тұрады. Олардың өз ұстанымдарынан ешқашан қайтпайтындығы сондықтан. Шынайы құдайды танымағандықтан. Ал оны Жаратушы иеге деген сеніміңді жүрекке өткізбей ешқашан тани алмайсың.
Әр адамның үстінде бір бақылаушы бар. Сондай-ақ әр адам өз алдына дербес бір әлем. Ол – сол өз әлемінің қожасы. Сондықтан сол әлемде оның айтқаны заң. Ол барлық нәрсені өз әлемі деңгейі тұрғысында таразылайды. Оның көп нәрсеге теріс көзқараста болатындығы сондықтан. Себебі олар бұның көзқарасымен, яғни әлемімен үйлесе бермейді дә. Білген жөн. Әр адамның әлемі оның көзқарасы бойынша дұрыс. Сондықтан әр адам қателікті өзгеден іздейді. Ол үшін оны кінәлай алмайсың. Себебі, әлемі сондай. Оны түсіну үшін соның әлеміне енуің керек. Өкінішке қарай біз өзгеге өз әлемімізде тұрып баға береміз. Бір-бірімімізбен шәлкем-шалыс келіп қала беретіндігіміз сондықтан.
Әр адам өз әлемінде жасаған іс-әрекетіне жауап береді. Ол әлемді Алланың бізге берген рахымы деп қабылдаған жөн. Себебі, біз ол әлемнен тыс сынақтарды көтере алмауымыз мүмкін. Сондай-ақ біз өз әлемімізде жасаған кей оғаш іс-әрекетіміз үшін жауапты болмаймыз. Ал сол біз жасаған оғаш істі өзге әлем адамы жасаса, ол сол үшін жазаға тартылады. Соған орай әркімге өзі көтере алатындай ғана жүк (міндет, жауапкершілік) артылады.
Ойымыз түсінікті болу үшін мына бір жәйтқа назар аударайық. Бір адам қала ортасындағы көшемен көлік жүргізіп келеді делік. Әрине, ол айналасында болып жатқан оқиғаларды өз әлемі тұрғысында таразылайды. Біреуге кіжінеді, біреуді балағаттайды, біреуге тіл тигізеді. Тіпті ұзағырақ жанған бағдаршамға да кінә артады. Оған жол да, мына кептеліс те ұнамайды. Соған орай «жемқор» билікке де тіл тигізеді. Ал сіз одан жоғары әлемнің адамысыз. Сондықтан сіз әлгінің орынсыз кіжінуіне ескету жасайсыз. Әрине, ол сізбен келісе қоймайды. Содан екуіңіз араңызда пікір қайшылығы туындайды. Не керек, екеуіңіз де бір-біріңіздің топас екендіктеріңізге көз жеткізесіздер.
Енді осы жәйтті рухани тұрғыда сараласақ, әлгі екі адамның да пікірі дұрыс. Нақтыласақ, өз әлемінде дұрыс. Бірақ жоғарғы әлемнің адамы төменгі әлем адамына өз деңгейі тұрғысында талап қойғаны үшін жауапты болады.
Ұғынықтылық үшін адам баласы өміріндегі әрбір кезеңді бір-бір әлем деп ойлайық. Сонымен бір адамның әлемін әлгі адамның сәбилік шағы сияқты деп қабылдайық. Енді сіз оған «Неге жалаңбұт жүрсің?» деп, болмаса «Неге кіш етіп қойғансың?» деп айып таға алмайсыз ғой. Оны сол үшін айыптасаңыз, өзіңіз жауапты боласыз. Мәселені әлем тұрғысында саралағанда әлгі сәби мен көлік жүргізушінің арасында ешқандай айырмашылық жоқ. Бірақ әр әлем адамы өзінің оғаш іс-әрекеті үшін біз сөз басында айтқан бақылаушы тарапынан «таяқ» жеп отырады.
Білген жөн. Жер бетіндегі адам-дардың бір-бірінен айырмашы-
лығы жоқ. Тек әлемдері әрқалай дә. Сон-
дықтан да Алла бәрін бірдей жақсы көреді. Бәріне бірдей назар салады. Ешкімді де алаламайды. Ал біз…
Мәселен, ғалым адам мен етікшіні екі әлем иесі деп қабылдайық. Егер ғалым етікші әлеміне енсе, араларында достық қарым-қатынас орнайды. Соған орай ғалым әлемі тағы бір саты жоғары көтеріледі. Ол сатының шыңы – Алла. Сондықтан кімнің де болсын әлемдік дәрежесі көтерілген сайын оның өзгелерге деген құрметі артып, барлық жаратылысқа деген махаббаты оянады. Себебі, ол қай нәрсенің де Алла берген жаратылыстық қалпын көре алады. Алайда оған артылар жауапкершілік те еселене түседі. Ол адам тақуалық шыңына көтерілген кезде төменгі әлем адамына қабақ шытқаны үшін де бар дәрежесінен әп-сәтте айырылып қалуы мүмкін. Себебі, біз сөз басында айтқанымыздай, әр адамның үстінде бір бақылаушы бар. Ал ол шалыс басқан адамды ешқашан кешірмейді.
Бір дінді ұстанатын адамдардың да әлемі әрқилы болады. Олардың бір-бірін түсінбей жататындықтары сондықтан. Себебі, хадисте айтылатынындай, кей мұсылман – ұрлықшы, енді біреуі – алқаш, тағы бірі – зинақор болуы мүмкін. Олардың да өздеріне тән бір-бір әлемі бар. Ал оларға намазхан, тахуа діндәрлардың жақтырмай қарауы заңдылық. Жақтырмаған соң, әрине, әңгімелері де жараспайды. Бірақ білген жөн. Мұсылман адам ешқашан өтірік айтпайды. Алайда осы «өтірік айтпайды» деген анықтамаға тәпсір керек. Ол үшін «Кәпір мен мұсылман мұсылман бас киімі үстіндегі сәлде арқылы ажырайды» деген хадиске жүгінейік. Алайда бұл хадиске де тәпсір керек. Себебі, ұры-қары, маскүнем, зинақор мұсылмандарды қаперге алмағанның өзінде өзге намазхандардың да басына сәлде орап жүргендері жоқтың қасы. Ал жоғарыдағы хадиске сүйенсек, кәпір мен мұсылман осы сәлде арқылы ажырайды екен. Сонда…
Білген жөн. Сәлде – тақуалықтың шыңы. Яғни жоғарғы әлем. Ол – Алла тарапынан Пайғамбарымызға (с.ғ.с.) кигізілген тәж. Біз дін әлеміне қадам басқанда алғашқы баспалдақтан бастап, жоғары өрлей бастаймыз. Содан соңғы баспалдаққа қадам басқанда басымызға тәж киеміз. Жарайды, бұлай қиындатпай-ақ: «Біз мұсылман болған кезде басымызға тәж киеміз» дейікші. Оның үстіне кәпір мен мұсылман да осы жерден ажырайды ғой. Енді сауал. Біз қай кезден мұсылманбыз? Дұрыс. Әлмисақтан. Біздің осы әлмисақтағы мұсылмандығымыз жанда тұрады да, тәндегі мұсылмандығымыз тілімізде тұрады. Кәпір мен мұсылманның ажырайтын жері осы ара. Сонда тілдегі мұсылмандық арқылы жасалған ғибадаттың бәрі өтірік болып шығады. Ал сәлделі мұсылман ешқашан өтірік айтпайды.
Алла Тағала баршамызға сол әлем биігіне көтерілуді нәсіп етсін!
Сонымен біз сөз басында: «Әр адам бір әлем» дедік. Енді сол өзіңіздің ішкі әлеміңізге назар аударыңыз. Сол әлемге басшылық жасап тақта отырған кім? Ең бастысы – басында сәлде бар ма? Сәлде болмаса онда… Иә, оның аты нәпсі делінеді. Мұсылманнан ажырайтын кәпір сол. Ал ол сізге ешқашан жақсылық ойламайды. Және де ол ешкімді мойындамайды. Білген жөн. Тілдегі иман сол тақ үстінде отырған нәпсінің абыройын асқақтату үшін қызмет етеді.
Біз сөз басында салыстырмалы түрде «сәбилік әлемдегі» адамды тілге тиек еттік. Енді сауал. Сол сәбилік түсінік әлеміндегі адам өз бетінше Алланы тани ала ма? Жауап айқын. Ешқашан танымайды. Ал адам баласындағы айырмашылық тек сол әлемінде ғана. Болмаса бәрі бірдей. Демек адам баласы өз бетінше ешқашан Алланы танымайды. Осыдан кейін адам баласын өз құзырында ұстап отырған тақ иесінің кім екендігін бағамдауға болады. Адам баласы қол жеткізген бүгінгі өркениет жетістіктері соған қызмет етеді. Сондықтан да мұсылмандар ондай «жетістікке» өз үлестерін қосудан тыс қалады. Ерікті, еріксіз түрде. Бұлай деуіміз, мұсылмандардың шайтани тірлікке араласуына біз сөз басында айтқан бақылаушы ерік бермейді. Ол бақылаушының аты – руханият. Руханият – сіз бен біздің, мына әлем-
нің иесі. Басына сәлде ораған мұсылман, яғни біздің жанымыз да соның бір бөлшегі. Ол жеке тұрғанда нәпсі деген атауға иелік етеді де, руханиятқа, яғни өзінің негізіне қосылғанда басына мұсылмандық тәжін киеді. Пайғамбарлар сол кәпір нәпсіні руханиятқа қосып, мұсылман ету үшін келеді. Ал ол міндетті бүгінгі күні Ишандар атқарады. Жалпы жан мұсылман болмай әр адам баласы иелік ететін әлемдер жанжалы ешқашан толастамайды. Тағы да қайталайық. Әр адам өз алдына дербес бір әлем. Сол әлемнің біз тіршілік етіп жатқан материалды көрінісі өмір делінеді. Шынтуайтына келгенде сіз бен біз кешіп өткен өмір — жүректегі ниеттің көрінісі. Соған орай Алла біздің мына өмірдегі іс-әрекетімізге, діни сенімімізге, ғибадат-құлшылығымызға қарамайды. Себебі ол – сіз бен бізге тән емес. Тән болмағаннан кейін оған малдануға болмайды. Сонда біз қайдамыз? Дұрыс. Жүректе. Сондықтан да Алла біздің жүрегімізге назар салады. Бұл жерде жүректі жан деп қабылдаған жөн.
Енді сауал. Сонда Алла неге біздің жүрегімізге назар салады? Жауап айқын. Тіршілік етіп өмір кешіп жатқан адамның сіз бен біз екендігімізге күмән бар. Себебі, өмірдегі (экрандағы) көрініс алмасып отырады. Ал ол көрініс ниет арқылы түзіледі. Ниетке тапсырыс беруші иелік етеді. Тапсырыс беруші, біз осыған дейін айтқанымыздай, тақ иесі. Иә, сол. Кәпір мен мұсылманның ажырайтын жері. Сол үшін де бізге өз құзыретін жүргізетін тақ иесінің кім екендігін айқындау қажет. Оның бірі — әлмисақтан мұсылман біздің жанымыз да, екіншісі – сол негізге иелік еткен нәпсі. «Иелік еткен» дегенге сәл-пәл түсінік. Мәселен сіз осы уақытқа дейін тіршілік еткен өзіңізді өзге біреу деп ешқашан ойлаған емессіз. Ұғынықтылық үшін біз өзіңізді «Мен» деп атаймыз да ал ана жоқ өзгені «Ол» дейміз. «Ол» – әлмисақта иман келтірген жан. Шынтуайтына келгенде сіз солсыз. Ал «Мен» соны өзіне меншіктеп алған. Шындығына келгенде ол онсыз кірпігін де қимылдата алмайды.
Айтылар ой шамалы ұғынықты болғандықтан енді мына жәйтқа назар аударайық. Сонымен мына әлемді экрандағы көрініс дедік. Ол көрініс ниет арқылы түзіледі екен. Сондықтан да Алла оған назар салмай, тапсырыс берушінің кім екенін айқындау үшін жүрекке үңіледі екен. Сіз қалай ойлайсыз, ол тапсырыс беруші кім? «Мен» бе, жоқ «Ол» ма?
Ұғынықтылық үшін «Мен» мен «Ол»-дың басын ашып алайық. Сонда тапсырыс берушінің, яғни тақ иесінің кім екендігі мәлім болады.
Айнаға қарайық. Енді сауал. Айнадағы сіз бе, жоқ әлде айнаға қарап тұрған сіз бе? Жауап айқын. Айнаға қарап тұрған сізсіз. Мән берсек, кәпір мен мұсылманның ажырайтын жері осы ара.
Тағы да сауал. Сіздің кім екендігіңізді білу үшін біз айнадағы кескінді тануымыз керек пе, жоқ әлде соған қарап тұрған адамды тануымыз керек пе? Иә, бір қарағанда балаға қойылатын сауал сияқты. Бірақ бұл – өмірдің мәні. Себебі, осы жерде «Алла сендердің іс-әрекетіңе, тіршілік-ғибадатыңа емес, жүрегіңе қарайды» дегенге саятын аяттың мәні ашылады. Бұл деген: «Алла сенің айнадағы кескініңе қарамайды» деген сөз. Демек біз айнадағы адамның өмір жолын тіршілік деп қабылдайды екенбіз. Енді құдайшылығын айтайық. Шын мәнінде біз айнадағы кескінді өзіміз деп келдік. Соның жетістігіне малдандық. Соның жолы оңғарылу үшін Аллаға ғибадат жасадық. Сондай-ақ соның иманын кәміл деп білдік. Білген жөн. Айнадағы кескін сізсіз ешқашан Алламен байланысқа түсе алмайды. Енді айнадағы кескін оқыған намаздың қабыл болмайтындығын түсіну үшін көп ақылдың қажеті жоқ қой. Сондықтан айнадағы кескін жасаған ғибадат-құлшылықтың қабыл болуы үшін ол міндетті түрде айнаға қарап тұрған өзін мойындауы керек. Сонда ниет пен өмір бір ұғымға айналады. Біздің осыған дейін: «Экрандағы өмір алмасып отырады» деуіміз сондықтан. Себебі, ниетке тапсырысты негізінен айнадағы кескін беріп келсе, ол өзін танығаннан кейінгі тапсырысты сіз өзіңіз бересіз. Аталарымыз: «Мына өмір жалған» дегенде сол айнадағы кескін кешкен өмірді қаперге алады.
Көңілде күмән қалмас үшін айтайық. Сіз іштей: «Айнадағы кескін қалайша өмір кешпек?» деп ойлап қоюыңыз кәдік. Шынтуайтына келгенде сіз өзіңізді «Бұл – менмін» деп қабыл алсаңыз, ал сіз міндетті түрде солай деп айтасыз, демек сіз айнадағы кескінсіз. Оған дәлел, Алла сіз кешкен өмірге назар салмайды. Себебі, сіз – «Ол»-сыз.
Басы ашық жәйт. Адам баласы «айнаның» ішінде өмір кешеді. Ал негіз – сыртта тұрады. Енді сауал. Айнаның ішінде Алла бар ма? Күлкілі сауал. Алайда барлық діндер, оның ішінде 73-ке бөлінген ислам дінінің 72 тармағын ұстанатындар да бар, Алланы «айнаның» ішінде бар деп біліп, соған иман келтіріп, соған ғибадат жасайды. Құдайшылығын айтқанда, ол жерде Алланың жоқ екендігін анықтаған атеистер барлық дін иелерінен алда тұрады.
Мәселені осылай саралағанда бәрі де түсінікті тәрізді. Бірақ адам баласы неліктен «айна» ішінен шығуға тырысып бақпайды. Нақтыласақ, олар өздерінің «айна» ішінде екендігін неліктен түйсінбейді? Мақұл, діндәрлар өздері түсінігі шеңберінен шыға алмайды делік. Ал ғылым ше? Сонда ғалымдар ай қарап жүр ме? Шынтуайтына келгенде олар кешкен күй діндәрлардан да сорақы. Сорақы болатыны, сіз қалай ойлайсыз, «айнаның» ішінде бірнәрсеге қол жеткізе қоятындай ғылым бар ма? Әрине, жоқ. Мына нәрсеге мән берейік. Егер бүгінгі өркениет жетістігі шынымен-ақ адамзат ақыл-ойының жемісі десек, оны осыған дейін өмір кешкен 124 мың пайғамбар ашуы керек еді. Ұғынықтылық үшін екі пайғамбар қол жеткізген жетістікті тілге тиек етейік. Оның бірі — Сүлеймен пайғамбардың жүзігі, екіншісі — Мұса пайғамбардың аса таяғы. Осы екі пайғамбар қолындағы жүзік пен аса таяқ мүмкіндігіне «айна» ішіндегі ғалымдар қанша тыраштанса да қол жеткізе алмайды. Себебі, ол екеуі де «айна»сыртындағы негіздік қуатқа ие. Білген жөн. Барлық асыл, дұрысы – барлық бар нәрсе «айнаның» сыртында тұрады. Сондықтан қай пайғамбарға да саусағымен түртіп қалып, «айна» сыртынан мұнай ағыза салу түк те қиындық туғызбайды.
Енді сауал. Сонда біз «айнаның» ішіне қалай кірдік? Осы жерде «Әр адам жеке дара бір әлем» деген бастапқы ойды қайта жаңғыртайық. Енді «айнаны» жалпылама емес, жеке адамның әлемі деп қарастырайық. Біз ол әлемге бізді өзім деп білетін «Мен»-нің иелік ететінін осыған дейін тілге тиек еткенбіз. Мән берсек мына бүткіл жер шары (үлкен айна) жекелеген адамдар әлемінің жиынтығынан тұрады. Сіз оған өз әлеміңізбен ғана араласасыз. Соған орай сіздің әлеміңізден тыс жерде тіршілік тоқтайды. Себебі оған сіздің қатысыңыз жоқ. Нақтыласақ, ол өзге біреудің әлемі. Бұны қазір ғылымның өзі дәлелдеп отыр. Осы жерде: «Сіз бәрібір осының алдында өзіңіз жоқ деп білген ғылымға жүгініп отырсыз ғой» деген заңды сұрақ туындайды. Ол рас. Сонда ол ғылым нені дәлелдеді? Дұрыс. Ол – мына әлемнің жалған екендігіне көз жеткізді. Себебі, ол әлемге иелік етіп отырған адамның өзі «Ол» емес. Сондықтан ол уақыты келгенде жоқ болып кетеді. Сонда сол жоқ болып кететін нәрсені ғылым деп малдануға бола ма? Әрине болмайды.
Ұғынықтылық үшін айтайық. Әу баста Адам атамыз түскен Жер шары – Алла жаратқан әлем. Ондағы әр бар нәрсе өз Жаратушысының бар екендігін айғақтайды. Соны таныған адам, дұрысы – сол әлемге қадам басқан адам кәміл инсан болады. Біз «Тура жолды тапқандар» деп соларды айтамыз. Өкінішке қарай, өкінішке қарай емес, заңдылық тұрғыда біз сол Аллалық жаратылысқа өз әлемімізбен келіп кіреміз. Ал одан шықпайынша ешқашан тура жолды таба алмайсың.
Адам баласы мына дүние есігін ашқан сәттен бастап Алладан ажырайды. Себебі, барлық Аллалық мүмкіндік өзінде тұрады. Ол мүмкіндік шуағы әр сәби бәлиғатқа жетіп, өз әлемін жасағанға дейін жүзінде көрініс беріп тұрады. Шынайы әлем сол.
Сонымен біз: «Әр адамда Аллалық мүмкіндік бар» дедік. Ол мүмкіндіктің атын жалпыламалы тілде «Жан», діни тілде «Рух» деп атаймыз. Сонымен қатар ол «Аманат», «Гауhар» деп те аталады. Ертегі, аңыз-әфсаналарда ол «Көмулі қазынаға», «Сиқырлы қазанға» телінеді. Солай бола тұра біз оны өмір бойы сырттан іздейміз. Себебі, біз Өзіміз бен Оны бір ұғым деп түсінеміз.
Білген жөн. Әр адам өз әлемін өзі жасайды. Жалпы ол өзін де өзі жасайды. Ана жатырында жан тәнді өзіне кидіреді (жаратады). Алайда тән дүние есігін ашқан сәттен жанды өзіне иелік етіп кетеді. Соған орай ол екеуі ажырамастай бір ұғымға айналады. Сіз бен біз солмыз. Біз жоғарыда «Мен» деп атау бергеніміз де сол. Ол «нәпсі» деп те аталады. Ең өкініштісі, біз Адамды сол деп білеміз. Бірақ ол Адам болу үшін…
Енді сауал. Ол қай кезде Адам болады? Дұрыс. «Мен» «Ол»-ға айналған кезде. Сонда «Мен» «Ол»-ға қай кезде айналады? Жауап айқын. «Мен» мұсылман болған кезде. Негізгі, ең басты мәселе, «Мен» қалай мұсылман болады? Жалпы ол өз бетінше мұсылман бола ала ма? Басын ашып айтайық. Ол өз бетінше ешқашан мұсылман бола алмайды. Себебі, ол жаратқан әлемде Алла жоқ. Ұғынықтылық үшін өзіміз басып өткен өмір жолына көз салайық. Біз жаратқан әлем сол. Егер біз болмасақ ол әлем болмас еді. Білген жөн. Ол әлем біздің қалауымызға (тапсырыс беруімізге) орай өзгеріп отырады. Мәселен сіз бен біздің осы өмірімізде қаншама дос-жаран, аралас-құралас адамдар болды. Солар біздің қалауымыздың өзгеруіне байланысты бізге тән әлемнен шығып қалды. Олармен екіншілей жолықпайтындығымыз сондықтан. Егер біз Алла назар салатын жүрекке тапсырыс берсек, олар әп-сәтте пайда бола кетеді. Бірақ оған мән беріп жатқан адам аз. Тек әлгі адамды көргенде: «Жаңа ғана сені ойлап едім» деп қояды. Соған орай: «Ешекті айтсаң, құлағы көрінеді» дейтініміз бар. Біз мұны кім де болсын өзі жасаған әлем ішінде жүретіндігін ұғындыру үшін айтып отырмыз.
Енді сауал. Сіздің сол өзіңіз жасаған әлемнің ішінде Алла бар ма? Өкінішке қарай нәпсісі мұсылман болмаған адамның бәрі Алланы сол әлем ішінде (оның өзінің әлемі екендігін ешқайсысы да ұқпайды) бар деп біледі. Соған орай ғибадатты да сол әлем ішінде жасайды. Сонда ол әлемнен біз қалай шығамыз? Дұрыс. Өлген кезде. «Өлмей тұрып өліңдер» деген хадис соған орай айтылады. Демек «Мен» өлген кезде, яғни ол өзінің айнадағы кескін екенін білген кезде, бір сөзбен айтқанда, жоқ болып кеткен кезде «Ол» алға шығады. Сіз — солсыз. Ал «Мен» қалай жоқ болады? Жауап айқын. Сіздегі жан өз негізіне қосылған кезде сіз иеленіп келген жалған әлем жоқ болып кетеді. Дұрысы, ол өз мәнінен ажырайды. Ал жанның руханиятқа қосылуы пайғамбарлар арқылы жүзеге асады. Бүгінгі күні ол міндетті Ишандар атқарады.
Сөз соңында тақырыбымызға да бір назар аударайық. Қазақ атам: «Білмеген жердің ой-шүңқыры көп» деп қояды. Сол сияқты айдың арғы беті де біз үшін жұмбақ әлем. Себебі, айдың арғы беті біздің әлемде көрініс бермейді. Сондықтан айдың арғы бетіне назар аудару үшін сол әлемге өту керек. Сонда бәрі мәлім болады.
Ұғынықтылық үшін айтайық. Сіз өз өмір-жолыңызды, яғни өз әлеміңізді бес саусақтай білесіз. Сонымен қатар сіз өз әлеміңізге әсер ете аласыз. Сол сияқты сіз руханиятқа қосылсаңыз, бүткіл жаратылыстық әлемде бар болып қана қоймай, соған әсер ете аласыз. Мәселен Пайғамбарымыз (сғс) айдың арғы жағына назар салғанды былай қойғанда, оның өзін екіге бөлуге қол жеткізген.
Мына бір жәйтқа мән берген жөн. Мәселен сіз өз әлеміңіздің барлық жерінде барсыз. Ол әлем сізге қатысты болған соң бар болып тұр. Сол сияқты сіз руханиятқа қосылған кезде бүткіл жаратылыстың барлық жерінде бір мезгілде бар боласыз. Себебі, сіздегі рух пен ол жаратылыстың негізі бір нәрсе.
Сөз басында «Алла біздің жүрегімізге назар салады» дедік. Себебі, жүрек Алла аманаты орналасқан жер, яғни Аллалық болмыс. Біз тапсырысты соған береміз. Тапсырыс — біздің қалауымыз. Ал ол қалау біздің әлемімізде көрініс береді. Сондықтан Алла «экрандағы» көрініске емес, соны жүзеге асыратын негізге назар аударады.
Енді бүкіл әлемді «үлкен экран» деп қабыл алсақ, Алланың бүкіл періштелерді Адам атаға неліктен сәжде жасатқаны мәлім болады. Бұдан кейін барып «Алла бүткіл жаратылысты бір адамның жүрегі арқылы басқарады» деген ақиқат мәні ашылады. Ол адам «Құтыб уа ғаус» деп аталады. Ол — тірі және барлық уақытта бар. Алайда алмасып отырады. Оған иелік ету пайғамбарлардың бәріне бірдей нәсіп бола бермеген. Жақып пайғамбардың өз баласы Жүсіп пайғамбардың алдында сәждеге жығылуы сондықтан. Ал оның біздің пайғамбарымыз үмбеттері арасынан шыққан ғұламаларға нәсіп болуы, хадисте айтылатынындай, олар дәрежесі Жақып пайғамбар әулетінен шыққан пайғамбарлармен тең болады. Оның үстіне ислам дінінде барлық пайғамбарлардың өмір салты мен жасаған ғибадаттары қамтылған. Біздің ұстанып жүргеніміз, бүткіл адамзат қол жеткізген игіліктің толық нұсқасы. Өкінішке қарай, бізді қоршаған зұлмат та соған сай келеді. Соған орай «Дінді ұстану — қолыңа шоқ ұстап тұрғанмен бірдей» делінеді.
Әр дәуір ғұламалары сол зұлматтан өздерін оқшау ұстауға тырысқан. Қылеуетке кетіп қалу үрдісі соған орай шыққан. Алайда нақышбанди тарихаты бұл күрес жолында да алға шықты. Бұл тарихаттың ахиретке дейін жалғасатындығы сондықтан. Қазіргі кезде нақышбанди тарихатын ұстанатындар зұлмат ішінде еркін әрекет жасайды. Себебі олар қылеуетті рухани тұрғыда жасай алады. Білген жөн. Зұлмат — жалған әлемге тән. Ал нақышбанди тарихатын ұстанатындар айдың арғы бетінде (руханиятта). Олар зұлмат уытын руханият қуаты арқылы күйдіріп жібереді. Ең бастысы, зұлмат әлемі зобалаңын санаға енгізбейді. Қылеует сол. Ал санада болмаған нәрсе ниетке әсер етпейді. Ниетте болмаған соң ол «экранда» көрініс таппайды. Олардың өзгелер әлемінде көрінбейтіні сондықтан. Міне осы нақышбанди тарихатының Қазақстандағы Пірі — Қүрбанәлі Ахмед ишан. Біз де сол кісінің мүриді екенімізді мақтан тұтамыз. Айдың арғы бетіне де сол кісі руханияты арқылы үңілдік. Сол әлемге назар салуды Алла Тағала баршаңызға нәсіп етсін!
Қазақстан үшін діни салада үрей тұғызу мемлекетіміздің болашағы үшін үлкен қорқыныш әкелуі мүмкін.Сол себепті тек қана мемлекеттің ғана емес, бұкіл қоғамның негізгі тапсырмасы, діни саладағы жанжал шығуы мүмкін деген факторларға көбірек көңіл бөліп оларды болдырмауға, конфессияаралық келісімді нығайту және сақтау болып табылады. Діни тұрғыда жанжалдың пайда болуының және діни экстремизмнің таралуының алдын алу мақсатында халықтың діни саладағы базалық білімін қалыптастыруда кешенді ақпараттық-ағарту жұмыстарын ұйымдастыру жөнінде шаралар қолданылатын болады. Осындай жанжалдардың туындауының себе-
бі адамның санасын баурап алуға және азаматтарды теріс пиғылды діни табынушылыққа итермелеуге мүмкіндік беретін қазақстандықтардың негізгі бөлі-
гінің діни сауаттылығының төмен деңгейі болып табылады. Сондықтан ақпараттық-ағарту жұмысы діни-экстремистік ағымдардың әлеуметке қарсы өзегін ашуға, азаматтарға теріс пиғылды діндер туралы ақпарат беруге, діни төзімділік мақсаттарының қалыптасуына бағытталуға тиіс. Біздің де қолға қалам алуымыз сондықтан.