ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІ ДАМЫТУ ЖӘНЕ ҚОЛДАУ

Жанна Иманқұл,
«Жалын» журналының қызметкері, «Ақпарат саласының үздігі» иегері

Еліміздегі кәсіпкерлік: қалыптасу және даму кезеңдері

Кәсіпкерлік қызмет туралы заңнаманың қалыптасуы өткен ғасырдың 80-жылдарында «қайта құру» аталатын қозғалыстың пайда болуына және экономикалық белсенділіктің күшеюіне әкелген кеңестік кезеңде басталды. Кеңес үкіметі кезеңінде) кәсіпкерлікке тыйым салынды және қылмыстық жауаптылыққа тартылып – іскер азаматтар ұзақ мерзімге бас бостандығынан айырылды, тіпті кәсіпкерлікпен айналысып, табысқа жеткендердің ату жазасына да кесілгендері болған екен.
1990-шы жылдардың басындағы КСРО-ның ыдырауы және жаңа егеменді мемлекеттердің құ-рылу процесі басталды, бұл да экономикалық белсенділіктің қарқынды дамуымен сипатталды.
1990 жылы «Қазақ КСР-дегі шаруашылық қызмет еркіндігі және кәсіпкерлікті дамыту туралы» Заңы қабылданады да, ол алғаш рет Қазақстанның жаңа тарихында кәсіпкерлік қызметтің еркіндігі принципі жарияланды. Жаңа заңға сәйкес кәсіпкерлік қызметке Қазақ КСР азаматтары, шет мемлекеттердің азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар ғана емес, сонымен қатар Қазақ КСР-нің шетелдік заңды және заңды тұлғалары (соның ішінде мемлекеттік) де қатысуға рұқсат етілді.
Қазақ КСР-інің «Шетелдік инвестициялар туралы» Заңы да қабылданып, ол республикада ашық экономиканы құруға бағытталған және еліміздің басқару принциптеріне тезірек көшуіне ықпал етті. Дәл осы кезеңде француздық «Елф Акитен» фирмасымен, американдық «Шеврон» корпорациясымен, британдық «Бритиш Газ» және итальяндық «Аджип» компаниясымен, т.б. ірі мұнай келісімшарттары жасалды.
Кәсіпкерлік заңнаманы дамыту-дың бірінші кезеңі осы кезеңде кәсіпкерлік субъектілерінің қыз-
метін жүзеге асыру үшін нөлден дерлік құқықтық базаның құрылуымен сипатталады. Оған сол кезде қабылданған заң актілері, мәселен, 1991 жылғы 11 маусымдағы «Қазақстан Республикасындағы баға-лы қағаздардың айналысы және қор биржасы туралы» Қазақстан Республикасының Заңы; «Шаруа-шылық серіктестіктері және ак-ционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 21 маусымдағы Заңы; «Қазақстан Республикасындағы концессиялар туралы» Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 23 желтоқсандағы Заңы; Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 25 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» Заңы, т.б.
Жеке кәсіпкерлікті қорғаудың және оны қолдаудың негізгі нысандары мен әдістерін айқындайтын «Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы» Қазақстан Рес-публикасының 1992 жылғы Заңы тікелей мемлекеттік қызметтен бас тарту саясатын бекітті. Заң шығарудың ұлттық жүйесін қа-лыптастыруда азаматтық заңнаманы кодификациялау маңызды рөл атқарды.
Қазақстан Республикасының «Шетелдік инвестициялар туралы» заңы күшіне енген күннен бастап 1995 жылдан 1999 жылға дейін қолданыста болды. Қазақстан Республикасының 1991 жылғы «Меншік туралы», «Кәсіпорындар туралы», «Кепіл туралы» заңдары Азаматтық кодекс жеке құқықтық қатынастарды (соның ішінде кәсіпкерлік қатынастарды) реттеу саласындағы негізгі арнайы нормативтік акт болып табылады.
Осылайша, бұл кезең Қазақстан Республикасындағы нарықтық қатынастардың дамуының және тұтастай алғанда тәуелсіз және егемен мемлекеттің мүлдем жаңа заңнамалық жүйесін құрудың бастапқы кезеңін білдіреді. Кәсіпкерлік заңнаманы дамытудың екінші кезеңінің басы «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы», «Жеке кәсіпкерлік туралы» 1997 жылғы Қазақстан Республикасының Заңдарын енгізу болды.
Шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау туралы заң шағын кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдаудың мынадай принциптерiн белгiлейдi:
Қазақстан Республикасындағы шағын кәсiпкерлiктi дамытудың басымдылығы қағидасы; шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың кешенділік принципі; шағын кәсiпкерлiктi қолдау
инфрақұрылымының қолжетiмдiлiгi қағидаты және барлық шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi үшiн қабылданатын шаралар; шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамыту саласындағы халықаралық ынтымақтастық принципі. «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заң азаматтардың Қазақстан Респуб-ликасының Конституциясында белгіленген кәсіпкерлік қызмет бостандығы құқығын іске асыруға және жеке кәсіпкерлікке мемлекеттік кепілдіктер жүйесін қалыптастыруға бағытталды.
Кәсіпкерлік қатынастарға оң әсерін тигізген заңнамалық акт ретінде 1997 жылғы «Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы» Заңды атауға болады. Ол мынадай негізгі міндеттерді айқындады:
— жаңа технологияларды енгізу, озық технологиялармен ноу-хау;
— ішкі нарықты жоғары сапалы тауарлармен және қызметтермен қанықтыру;
— отандық тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдау және ынталандыру;
— экспортқа бағытталған және
импортты алмастыратын өндірістерді дамыту;
— жаңа жұмыс орындарын құру;
-табиғи ортаны жақсарту; және т.б. Осы актіге сәйкес эко-номиканың басым секторларына инвестициялау үшін елеулі преференциялар мен жеңілдіктер (оның ішінде инвестициялық салық преференциялары, кедендік баж салығынан босату, заттай гранттар) қарастырылған.
Экономиканың басым секторлары болып: 1) өндірістік инфра-құрылым; 2) өңдеуші өнеркәсіп; 3) Астана қаласының объектілері; 4) тұрғын үй, әлеуметтік объек-тілер және туризм; 5) ауыл шаруашылығы белгіленді. Мемлекет экономиканың дамуы басым болатын салаларын белгілеп, бұл жағдайда көрсетілетін ынталандырулар мен қолдаулар осының барлығы кәсіпкерлерді белсендіріп, экономиканың жүйелі дамуына ықпал етті.
Сондай-ақ белгілі бір дәрежеде шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қатысуымен кәсіпкерлік бел-сенділікті ынталандырды, Қа-зақстан Республикасының «Мемлекеттік сатып алу туралы» 1997 жылғы Заңы тауарлардың, қызметтердің жекелеген түрлерін мемлекеттік сатып алу көлемі, шағын кәсіпкерлік субъектілерінен сатып алуды ұйымдастыруға арналған.
Үшінші кезең Қазақстан Рес-публикасының 2006 жылғы кәсіпкерлік қызметті реттейтін нормаларды жүйелеп, біртұтас заңнамалық актіге біріктірген «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңының қолданысқа енгізілуінен бастау алады. Кәсіпкерлік қатынастарды реттейтін көптеген актілердің орнына елімізде жеке кәсіпкерлікті жүзеге асырудың жалпы принциптерін белгілейтін бір заңнамалық акт қабылданды.
Соның нәтижесінде біздің елімізде жеке құқықтың монистік жүйесі дамыды – нарықтық қатынастарды реттейтін негізгі заңнамалық акт болып табылатын Азаматтық кодекс және кәсіпкерлік туралы арнайы заңнама бар. Бұл арақатынас кәсіпкерлік қатынастарды рет-тейтін құқықтық нормалардың біркелкі қолданылуына ықпал етеді және жеке құқықтық реттеудің бірлігін көрсетеді. Ал кейбір ТМД елдерінде Азаматтық кодекспен бірге Экономикалық кодекс қабылданып, жеке құқықтың дуалистік жүйесін қалыптастырды.
Сонымен қатар, жеке құқықтың дуализмі азаматтық та, кәсіпкерлік те заңнаманы жетілдіру және тиімділігін арттыру екіталай, өйткені «Коммерциялық кодекс» кәсіпкерлік қызмет саласындағы қатынастарды реттейтін арна-йы акт болып табылады. Арнайы заңнама нормаларының жалпы заңнама нормаларынан ба-сымдылығы қағидасына сүйене отырып, жеке құқықтың дуалистік жүйесі жағдайында Азаматтық кодекстің маңызы айтарлықтай төмендейді.
Нарықтық қатынастардың дамуының қазіргі кезеңінде кәсіпкерлік туралы заңнаманы әзір-леу үдерісі міндетті түрде оны кодификациялаумен аяқталуы соншалықты маңызды емес, оны халықаралық стандарттарға және бүгінгі күннің шынайылығына сәйкес келтіру маңыздырақ.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік заңнамасының жүйесі Қазақстан Республикасының Конституциясынан, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінен және бас-қа да нормативтік құқықтық актілерден тұрады.

Шағын және орта бизнесті сұрыптау

Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мәселелері алғаш рет 1990-шы жылдардың басында көтерілді. «Қазақ КСР-де шағын кәсіпорындарды құру және дамыту шаралары туралы» Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің 1990 жылғы арнайы қаулысы қабылданған. Бірақ бұл мәселелер 90-жылдардың екінші жартысында ғана заңнамалық деңгейде шешілді. Атап айтқанда, «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» Заң 1997 жылы қабылданған. Бұл ретте қандай субъектіні шағын кәсіпкерлікке, ал қайсысын орта немесе ірі кәсіпкерлікке жатқызуға болатынын қалай анықтауға болатындығы туралы сұрақ туындады. Анықтау тәсілдері бірнеше рет өзгерді: кейде сандық критерий және жүзеге асырылатын іс-шаралардың көлемі шешуші критерийлер ретінде, содан кейін сандық критерий және жыл ішіндегі активтердің жалпы құны ерекшеленеді.
Мысалы, бастапқыда шағын кәсіпорындарға: өнеркәсіпте және құрылыста жұмыс істейтіндер саны 200 адамға дейін, ғылым және ғылыми қызмет көрсетуде – 100 адамға дейін, өндіріс секторының басқа салаларында – 50 адамға дейін, өндіріс салаларында – 25 адамға дейін, бөлшек саудада – 15 адамға дейін деп қарастырылған болатын. Одан кейін шағын кә-сіпкерлік субъектісі – заңды тұлға құрмаған жеке тұлға және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын, жұмыскерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын және активтердің жиынтық құны 50 адамнан аспайтын жылдағы жеке тұлға болып табылады.
Осылайша, «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңға сәйкес шағын кәсіпкерлік субъектілері – қызмет-керлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын заңды тұлға құрмайтын дара кәсіпкерлер және қызметкерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан аспайтын жеке кәсіпкерлікті жүзеге асыратын заңды тұлғалар шағын кәсіпкерлік субъектілері болып табылады. 50 адамнан астам және жыл ішіндегі активтердің орташа жылдық құны республикалық бюджет туралы заңда тиісті қаржы жылына белгіленген 60 мың еселенген айлық есептік көрсеткіштен (бұдан әрі – АЕК) (яғни 3450 теңге) аспайтын, және шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi қызметкерлерінің орташа жылдық саны осы субъектiнiң филиалдарының, өкiлдiктерiнiң және өзге де оқшау-ланған бөлiмшелерiнiң қызметкерлерiн қоса алғанда, барлық қызметкерлердi ескере отырып айқындалады.
Жоғарыда аталған шарттардың бірі асып кеткен жағдайда шағын кәсіпкерлік субъектілеріне шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін қарастырылған жеңілдіктер қолданылмайды. Әңгіме шағын кәсіп-керлікті мемлекеттік қолдау шаралары туралы да, басқа да жеңілдіктер: бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп берудің оңайлатылған нысаны туралы болып отыр.
Сондай-ақ, заңнамада көрсе-тілген шарттарға сай болғанымен, шағын кәсіпкерлік субъектілері ретінде тануға болмайтын жеке кәсіпкерлік субъектілері арнайы қарастырылған. Атап айтқанда, олар: 1) есiрткi, психотроптық заттар мен прекурсорлардың айналымына байланысты қызметтi жүзеге асыратын дара кәсiпкерлер мен заңды тұлғаларды;
2) акцизделетін өнімді өндіру әрі көтерме саудада өткізу;
3) астық қабылдау пункттерінде астықты сақтау жөніндегі қызмет;
4) лотерея өткізу;
5) ойын бизнесі және шоу-бизнес саласындағы қызмет;
6) сертификаттау, метрология және сапаны басқару саласындағы қызмет;
7) мұнайды, мұнай өнімдерін, газды, электр және жылу энергиясын өндіру, өңдеу және өткізу жөніндегі қызмет;
8) радиоактивті материалдардың айналымына байланысты қызмет;
9) банк қызметі және сақтандыру нарығындағы қызмет;
10) аудиторлық қызмет;
11) бағалы қағаздар нарығын-дағы кәсіби қызмет. Мұндай шектеулер кездейсоқ енгізілмейді, бұл субъектілерге мемлекеттік қолдау шараларын ұсыну қажет емес деп есептелінеді.
Жұмыскерлерінің орташа жылдық саны елу адамнан асатын заңды тұлға құрмайтын дара кәсiпкерлiк субъектiлерi және қызметкерлерiнiң орташа жылдық саны 50 адамнан асатын, бiрақ 250 адамнан аспайтын және орташа жылдық саны бар жеке кәсiпкерлiкпен айналысатын заң-ды тұлғалар орта кәсiпкерлiк субъектiлерi болып табылады. Ірі кәсіпкерлік субъектілері – жеке кәсіпкерлікпен айналысатын, жұ-мыскерлерінің орташа жылдық саны 250 адамнан асатын немесе тиісті қаржылық шығындар үшін республикалық бюджет туралы заңда белгіленген жыл ішіндегі активтердің жалпы құны 325 000 еселенген АЕК-тен асатын заңды тұлғалар.
Осылайша, заңнамалық тұжырымдамаға сәйкес:
1) жеке кәсіпкерлер тек шағын немесе орта бизнес субъектілері бола алады;
2) активтерiнiң орташа жылдық құнына қарамастан, қызмет-керлерiнiң орташа жылдық са-ны 50 адамнан аспайтын дара кәсiпкерлiк субъектiлерi шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi болып танылады;
3) активтерінің орташа жылдық құнына қарамастан қызмет-керлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан асатын дара кәсіпкерлер орта кәсіпкерлік субъектілері болып табылады.
Демек, жеке кәсіпкерлер үшін заңды тұлғаларға қарағанда негізгі өлшем сандық (50 адамға дейін немесе 50-ден астам адам) болса, заңды тұлғалар үшін сандық және сапалық өлшемдер біріктіріліп қолданылады.
Еліміз бен өзге елдердің заңна-масы бойынша шағын және орта бизнесті жіктеу критерийлерін салыстыра отырып, мыналарды атап өтуге болады: Республикамызда сандық критерий екі есе төмен. АҚШ-ты алсақ, Заңға сәйкес, 500 қызметкерге дейін жұмыс істейтін кәсіпорындар ол жақта шағын кәсіпорындарға жатқызы-лады, ал кейбір түрлері бойынша бұл шектеу 1500 қызметкерге дейін ұлғайтылды, сонымен қа-тар қызметтің кейбір салаларында тек жылдық қаржылық операциялардың көлеміне шектеу-лер бар және сапалық критерий нақтырақ тұжырымдалған.

Шағын және орта бизнеске мемлекеттік қолдау

Әлемдік тәжірибе мемлекеттік қолдаусыз шағын кәсіпкерліктің банкротқа ұшырайтынын көрсе-теді. Өйткені, әрбір кәсіптің 10-нан 2-3-і ғана жұмыс істеп кете алады, сондықтан шағын бизнес ең қауіпті бизнестің бірі болып табылады. Шағын бизнес нарықтың барлық өзгерістері мен күйзелістеріне өте осал, өйткені олардың мүмкіндіктері мен ресурстары орта және одан да ірі бизнеске қарағанда әлдеқайда аз. Бірақ бұл шағын бизнес экономикада тұрақтандыру қызметін атқарады, бәсекелестік ортаны құруға жә-не қолдауға мүмкіндік береді, оның барлық қатысушыларының кәсіпкерлік қызметке тең қол жеткізуін қамтамасыз етеді.
Сондықтан дамыған елдердің экономикалық саясаты шағын кәсіпорындардың осы қабілет-терін өтеуге және олардың то-лыққанды бәсеке субъектісі ретінде нарықта жұмыс істеуіне көмектесуге бағытталған. БҰҰ мәліметтері бойынша, жаһандық экономикалық жүйеде шағын және орта кәсіпорындар бүкіл әлемде жұмыс істейтін халықтың 50% дерлік жұмыс беруші болып табылады және әртүрлі елдерде осы саладағы өндіріс көлемі 33-67% құрайды. Мысалы, қазіргі уақытта Германияда қолөнер, өнеркәсіп және өндірістік емес секторлар, сауда, қызмет көрсету және либералды кәсіптер бойынша 3,3 миллионнан астам шағын және орта бизнес субъектілері бар, бұл салық төлеуші кәсіпорындардың 99%-дан астамын құрайды, ал олардың үлесіне жұмыс орындарының 70% дерлік, олар елдегі барлық жас мамандардың шамамен 80%-ын оқытуды қамтамасыз етеді, айналым салығының шамамен 45% төлейді, неміс экспортының 30%-ын жүзеге асырады.
Осының барлығы республикамызда шағын кәсіпкерлікті дамыту үшін, атап айтқанда, жалпы өркениетті кәсіпкерлік ортаны қалыптастыру үшін әлі де барлық қажетті жағдайлар жасау қажеттігін көрсетеді. Осыған байланысты шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау шараларын ұсыну экономиканы жалпы қалпына келтіру және өндірістің құлдырауын еңсеру үшін ынталандыру бола алар еді.
Қазіргі уақытта елімізде шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылуда:
1) шағын кәсіпкерлік субъекті-лерінің мемлекеттік қаржылық, статистикалық, материалдық-тех-
никалық және ақпараттық ресурстарды, сондай-ақ ғылыми-техникалық әзірлемелерді пайдалануы үшін жағдай жасау.
2) шағын кәсіпкерлікті дамыту-дың мемлекеттік, салалық және өңірлік бағдарламаларын әзірлеу;
3) шағын кәсіпкерлік субъек-тілерін мемлекеттік тіркеудің және таратудың оңайлатылған тәртібін белгілеу;
4) оңтайлы салық режимін белгілеу;
5) шағын кәсіпкерлікті несие-лендіру бағдарламаларын қабыл-дау;
6) шағын кәсiпкерлiктi қолдау мен дамыту үшiн инвестицияларды, оның iшiнде шетелдiк инвестицияларды тарту және пайдалану жүйесiн құру;
7) мемлекеттік қажеттіліктер үшін тауарларды сатып алудың кепілдік берілген көлемін қам-тамасыз ету;
8) жұмыс істеп тұрған білім беру және ғылыми орталықтарды, консалтингтік ұйымдарды және шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың ақпараттық жүйелерін дамыту және жаңаларын құру арқылы кадрларды даярлауды, қайта даярлауды және олардың біліктілігін арттыруды ұйымдастыру;
9) ұлттық даму институттарын құру.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекет-тік қолдау және дамыту үшін жасалатын жағдайлар мынадай тізімдікте:
1) қаржылық қолдау көрсету;
2) шағын кәсіпкерлікті қолдау орталықтарының желісін ұйымдастыру;
3)бизнес-инкубаторлардың қыз-
метін ұйымдастыру;
4) бір жылдан астам пайдала-нылмаған мемлекеттік объектілерді шағын кәсіпкерлік субъектілеріне сенімгерлік басқаруға немесе жалға беруге;
5) шарт жасасқан күннен бастап бір жылдан кейін онда көзделген талаптар орындалған жағдайда өнеркәсіптік өндірісті ұйымдастыру және халыққа қыз-мет көрсетуді дамыту үшін шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жалға немесе сенімгерлік басқаруға берілген объектілерді өтеусіз беру.
Бұл бағыттар мен шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды жүзеге асыру әдістері осы саладағы шет мемлекеттердің тәжірибесін ескере отырып әзірленді. ХХ ғасырда капиталдың шамадан тыс шоғырлануының және нарықтың тауарлармен, жұмыстармен, қызметтермен толып кетуінен туын-даған энергетикалық дағдарыс және экономикалық депрессия жағдайында құндылықтар мен шағын және орта бизнесті дамыту және қолдау мәселелері қайта бағаланды. 1980-ші жылдардан бастап орта бизнес бірінші орынға шығып, көптеген елдер бірте-бірте индустриалды дамудан постиндустриалды экономикалық даму жолына өте бастады, бұл көптеген ірі кәсіпорындардың, әсіресе өнеркәсіп орталықтарында, ірі қалаларда және өнеркәсіптік аймақтарда жабылуына, қайта мамандануына, шоғырлануына әкелді.
Экономикалық жағдайды жақ-сарту және әлеуметтік шиеленісті төмендету үшін шағын және орта бизнесті қолдау шараларын қамтамасыз етуге бағытталған депрессиялық аймақтарды қалпы-на келтірудің мемлекеттік және өңірлік бағдарламалары әзірлене бастады, олардың орындалуы республиканың экономикалық және әлеуметтік дамуына ықпал етті.
Бұл ретте, мұндай бағдарламалар жеке-жеке емес, жүйелі және мақсатты түрде жүзеге асырылатынын есте ұстаған жөн. Бұл жерде сондай-ақ, мұндай мемлекеттік бағдарламалардың саны біз үйреніп қалған цифрлардан айтар-лықтай асып түсетініне де назар аударған жөн. Мысалы, Германияда шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдау инвестициялық белсенділікті ынталандыру үшін 500-ден астам федералды және аймақтық бағдарламаларды қамтиды.
Әрине, бұл елімізде әзірленетін бюджеттік бағдарламалардың санын механикалық түрде көбейту қажет дегенді білдірмейді, ең бастысы, мұндай бағдарламаларды іске асыру экономиканың сол салаларындағы инвестициялық белсенділікті арттыруға ықпал етуі тиіс.
Экономикасы дамыған елдердің үкіметтері әзірлеген дағдарысқа қарсы бағдарламалар бі-рінші кезекте шағын және орта бизнесті қолдауға және дамытуға бағытталған және, әдетте, үш негізгі бағыт бойынша жүзеге асырылады:
1) экспорттық кредиттер мен кепілдіктер беру, салық ауыртпалығын жеңілдету және са-лықтық жеңілдіктер беру арқылы шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің айналым қаража-тын өткізу деңгейін қолдау және сарқылуын болдырмау, сондай-ақ барлық субъектілер үшін төлем мерзімін қысқарту бойынша шаралар қабылдау; іскер серіктестер және ақша қозғалысының үздік-сіздігін қамтамасыз ету;
2) шағын және орта кәсiпкерлiктiң қаржы ресурстарына қол жеткiзуiн жеңiлдету, айналым қаражатымен уақтылы қамтамасыз ету, несие берешегін қайта құрылымдау, кепiлдiк беру схемаларын кеңейту және бар несиелердi өтеу шарттарын жақсарту;
3) жақын арада нарыққа жаңа өнімдермен және қызметтермен шығу мүмкіндігін қамтамасыз ету мақсатында жоғары коммерциялық тартымдылығы бар қолданыстағы инвестициялық және инновациялық жобаларды іске асыруды және аяқтауды қамтамасыз етуде шағын және орта бизнес субъектілеріне қаржылық қолдау көрсету;
Бірақ, тәжірибе көрсеткендей, көптеген шағын және орта бизнес әлі күнге дейін мемлекеттен бөлінген қаражатты ала алмай отыр. Және бұл кездейсоқ емес, банктер шағын және орта бизнесті несиелендіруге асықпайды, оларға арналған қаражатты халықаралық қаржы институттары алдындағы қарыздарын өтеуге және басқа да ішкі мақсаттарға бағыттайды.
Қазақстан Республикасының Үкіметі, министрліктері мен ведомстволары шағын және орта бизнесті қолдауға бағытталған көптеген бастамалар туралы айтатын болсақ, олардың көпшілігі тағы да ірі бизнесті қорғауға бағытталғанын атап өткен жөн. Салық саласындағы басқа да жаңалықтарға келсек, олар не-гізінен ірі бизнестің мүдделерін қозғайды. Жаһандық қаржылық дағдарыстың шағын және орта бизнес үшін ең «ауыр» салдары теңгенің құнсыздануы және экономиканың әртараптандырылуы болды.
Дағдарыс жағдайында ел бюджеті 30%-ға қысқартылды, ал егер ол Ұлттық резервтерді жинақтау қорының қаражаты болмаса, онда зейнетақы, жәрдемақы төлеуге жұмсалатын шығындарды қысқарту керек еді. т.б., бірақ бұл қордың қаражаты да шексіз емес, олардың қисынсыз жұмсалуы апатты салдарға әкеп соқтыруы мүмкін және мұны бүгін немесе ертең емес, алдын ала ойластыру керек.
Осы жерде тағы да шағын және орта бизнесті оқыту бағдарламалары мен ақпараттық қол-даудың барлық түрлеріне мемлекет қаражатын шашу қаншалықты орынды деген сұрақ туындайды? Шағын және орта бизнес үшін бар немесе мүмкін болатын негізгі проблемалардың негізінен қаржылық сипатқа ие екендігін ешкім жоққа шығаруы екіталай. Мысалы, олар мыналарды қамтуы мүмкін:
1) айналым қаражатының жетіспеушілігі;
2) айналым қаражаты мәселесін шешу үшін де, басталған немесе жоспарланған инвестициялық жобаларды іске асыру үшін де банктік кредиттік қызметтерге қолжетімділіктің болмауы;
3) шағын кәсiпкерлiктi қол-даудың мемлекеттiк және муни-ципалдық қорларының қаржылық активтерiнiң шағын көлемiне және осы қорларды бюджеттiк қаржыландырудың шектелуiне байланысты олардың кредиттерiне еркiн қол жеткiзудiң болмауы;
4) шығындардың тұрақты деңгейімен өнімге сұраныстың төмендеуі капитал айналымы көрсеткіштерінің нашарлауы, кіріс деңгейінің және бизнес өнім-ділігінің төмендеуіне қауіп төндіреді;
5) пайданың төмендеуі.
Бірақ егер жеке кәсіпкер өзінің қаржылық жағдайын жақсартуға ұмтылса, онда мемлекеттің алдында әртүрлі міндеттер болуы керек, өйткені шағын және орта бизнесті үнемі субсидиялау олардың өтім-ділігін төмендету мәселесін ке-шіктіреді, бірақ оны шешпейді. Елімізде шағын және орта бизнесті дамыту үшін барынша оңтайлы жағдай жасау үшін экономикалық және әкімшілік шаралардың барлық кешенін пайдалану қажет.
«Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың мем-лекеттік бағдарламалары тек қаржылық қолдау көрсетуге, тіркеу тәртібін жеңілдетуге және салық жүктемесін азайтуға бағытталмай, олардың тәуелсіздігін кеңейту-ге және инвестициялық тартым-дылығын арттыруға бағытталуы тиіс. Белгілі санаттағы жаңадан бастаған қазақстандық кәсіпкерлер өз ісін дамыту үшін мемлекеттік грант алуға үміттене алады.

Қазіргі уақыттағы грант

Енді осы мәселе төңірегінде тоқталсақ. Business.enbek.kz порталында үстіміздегі жылдың ақпанынан бастап 2021-2025 жыл-дарға арналған ұлттық кәсіп-керлікті дамыту жобасы бойынша мемлекеттік гранттарға өтінімдерді қабылдау жүзеге асып жатыр. Бірінші толқын бойынша 2 577 грант берілетін болып жоспарланып, сол бойынша жұмыстар қызу жүріп жатыр.
Кәсіпкер бір рет қана 1 380 000 теңге көлемінде жаңа бизнесті ашып дамыту мақсаты үшін ала алады.
Грантқа ие болудың шарттары:
• тіркелген жұмыссыздар;
• тіркеу мерзімі 3 жылға дейін.
Бұл жағдайда өтініш беруші келесі әлеуметтік санаттардың біріне жатуы тиіс:
• мүгедектер;
• қандас мәртебесі бар тұлғалар;
• аймақаралық мигранттар;
• аз қамтылған отбасы мүшелері;
• көп балалы отбасы мүшелері;
• мүгедек баласы бар отбасы мүшелері;
• асыраушысынан айырылған жағдайда жәрдемақы алушылар.
Сонымен қатар, үміткердің «Бизнес бастау» жобасы бойынша оқуды аяқтағаны туралы сертификаты болуы шарт және ол сертификатты алған күннен бастап 3 жыл уақыттан өтіп кетпеуі керек. 2021-2022 жылы оқуды аяқтаған, бірақ әлі грант алмаған азаматтар бұл мүмкіндікті пайдалана алады.
Өтініш беру үшін үміткер:
1. Business.enbek.kz порталында тіркелу;
2. грант алу шарттарына сәй-кестігін тексеру;
3. бизнес-жоспар үлгісін толтыру және жүктеу;
4. өтініш формасын толтырып электронды қол қою.
Сондай-ақ, қажетті өтініш пен құжаттарды халыққа қызмет көрсету орталықтарына немесе жұмыспен қамту орталықтарына да тапсыруға болады. Бизнес-жоспарларды дайындауға «Атамекен» ҰКП өңірлік өкілдіктері тегін көмек көрсетеді.
Грантты шартта белгіленген мақсаттарға ғана пайдалануға рұқсат етіледі:
• тауарлық-материалдық қажет-тіліктер, еңбек құралдары;
• технологиялық жабдықтар;
• мал, құс, жан-жануар;
• ағаш-бұталар, тұқымдар, көшеттер;
• бизнес үшін үй-жайды жалға алу ақысын төлеу.
Грантты мынадай мақсат-тарға жұмсауға болмайды:
• тұрмыстық заттарды сатып алу;
• несиелерді жабу;
• тұрғын үй сатып алу немесе салу;
• жер учаскелерін сатып алу;
• акцизделетін өнімдерді өндіру.
Үміткерлердің өтініштерін қалалық және аудандық комиссия қарайды. Шақырылымда өтініш беруші бизнес-жоспарын қорғауы қажет. Комиссия мақұлдаса Жұ-мыспен қамту орталықтары грантты шешіп береді.
Ал үміткермен арадағы қатынас түгелдей онлайн режимде өтеді. Алдымен, комиссияның шешімі өтініш берушінің Порталдағы жеке кабинетіне жіберіледі. Оң шешім қабылданса, үміткер азамат қаражатты аудару туралы мәліметтерді көрсетуі, келісімге қол қоюы және қаражатты пайдалану туралы тоқсан сайынғы есеп беріп отыруы қажет.
Жаңа салық саясаты мен шағын және орта бизнесті қолдау стратегиясы, бірқатар экономика секторларын монополиясыздандыру және басқа да жаңашыл бастамалар арқылы кәсіпкерлік белсенділікті дамыту мен ынталандыруға қа-тысты жүргізіліп жатқан жұмыс-тардың нәтижесі – осындай кәсіпкерлік гранттар. Тың идея мен халық сұранысындағы кәсіп түріне қолдау жасау ел экономикасының дамуына серпін береді.
Ел өңіріндегі шағын және орта бизнес әлі де болса, қаржыға қолжетімділіктің шектелуі, білікті
мамандардың тапшылығы және салыстырмалы түрде әлсіз кәсіп-керлік мәдениет сияқты бірқатар кедергілерге тап болғанымен, соңғы жылдардағы жетістіктер біздің еліміздің дамудың дұрыс жолында екенін көрсетеді. Ал кез келген елдің экономикасының негізін құрайтын шағын және орта бизнессіз мемлекеттің мак-роэкономикалық жағдайының тұрақтылығы туралы айту бекер.
Экономист мамандар осындай мемлекеттің қолдауымен бөлініп жатқан гранттардың тағы басқа жобалардың нәтижесінде 2030 жылға қарай шағын және орта кәсіпкерліктің үлесі жалпы ішкі өнімнің 40 пайызына дейін ұлғайтылады деп болжам айтуда.
Тың бастама жасау, тұтынушы көңілінен шыға білу, нарықтық бәсекеге даяр болу, үздіксіз ізденіс, тынымсыз еңбек т.б. – кәсіпкердің мойнына артылған зор жауапкершілік. Мұның бәрі оңайға соқпайды. Сондықтан мемлекет қолдауы болған жерде даму болары анық.