ТАБИҒАТ ТУЫНДЫЛАРЫ

Дилорам Тауасарова,
Түркістан облыстық «Ұлы Дала Елі» орталығының ғылыми қызметкері

ШӨЛ РОЗАСЫ

Қазақстан жері қазба байлықтардың Менделеев кестесіндегі көпшілік элементтер кездесетін бірден бір ерекше ел қатарына жатары бізге мәлім. «Ұлы Дала Елі» орталығында арнайырудалар мен минералдар тарихына арналған «Ұлы Дала Металлургиясы» залы бар. Бұл залда әр бір келуші қазба байлықтарымыздың тарихымен түпнұсқада ұсынылған 35 түрлі руда негізінде танысып тақырыпты лекция, экскурсия қызметтерін алады.
Шөлдер – жердің бестен бір бөлігін алып жатқан құрғақ экожүйелер. Жылына 200 мм-ге дейін жауын-шашын түседі. Шөлдерді барлық континенттерден табуға болады және 1 миллиард адам тұрады. Шөлдер тосынсыйлар мен жасырын сұлулыққа толы. Осындай ғажайыптың бірі «шөл раушандары» – таңғажайып және әдемі табиғи құбылыстардың бірі.
Рудалардың пішіміне қарай отыра олардың пайда болуы да таң қалдырады. Пішімі ерекше минералдар қатары әрине сан алуан. Бархандар мен шөлді аймақтарда кездесетін ерекше минерал. Минералдың сыртқы пішімі гүлдеп тұрған раушан бүршігіне ұқсайды осыған байланысты да «шөл раушаны» аталып кеткен. Мұндай табиғат кереметінің химиялық құрамы CaSO4, 2H2O яғни кальций мен сульфат немесе гипс. Минералды тек шөлдерде табуға болады, сыртқы жағынан тас раушанға өте ұқсас. Әрине, ол гүлдің түпнұсқасынан алыс. Шөлдегі құмның түсіне байланысты минералдың бірнеше реңктері бар . Әдетте, бұл ақшыл немесе сарғыш түс.
Сирек жағдайларда аппақ Аргентина шөлдері және қара минералдар Тунисте кездеседі. Тастың мөлшері де әртүрлі. Оны құрайтын кристалдар негізінен кішкентай. Осының арқасында минерал диаметрі небары 2-3 см жетеді, бірақ тарихта 25 см-ден асатын «шөл раушандары» табылған. Мұндай ерекше алып тастар Сахара шөлінен табылды. «Шөл раушанының» жапырақтары өте нәзік, бірақ сонымен бірге пышақ жүзіндей өткір. Бұл минерал құрамында тұздың мөлшеріне байланысты. Минералдармен зақымданып қалмау үшін олармен өте мұқият болу керек.
«Шөл раушанының» қалай пайда болатыны көпшілікті қызықтырады. Әрине көптеген мифтер мен аңыздар да бар. Бірақ ғалымдар бәрін ғылыми тұрғыдан түсіндіре отырып, ерекше минералдың пайда болу құпиясын ілгеріде ақ ашты.Минералдың пайда болуы үшін шөлде белгілі бір қолайлы жағдайлар орын алуы керек. Бұл процестегі ең бастысы – ылғал. Жауын-шашыннан кейін құм мен гипстің көп мөлшері бар топыраққа тез сіңеді. Ыстық күннің астында сұйықтық буланып, гипс кристалдары пайда болады, олар ерекше, бұралған пішінге енеді. Сонымен қатар, құммен жанасып, ол минералға фактура береді. «Шөл раушаны» құм қабатының астында, құмды дауылдардан кейін ғана жер бетінде пайда болады. Ауа және желмен әрекеттескенде гүл пішінге ене алады.
Бұл қызықты және таңғажайып про-цесс минералда көп мөлшерде болатын сульфаттардың арқасында мүмкін. «Шөл раушаны» Египетте, Тунисте, Аргентина, Алжирде кездеседі. Минералдар құм астында 1-2 метр тереңдікте орна-ласқандықтан, жергілікті тұрғындар оларды өндіру үшін арнайы экспедициялар ұйымдастырады. Туристер арасында үлкен сұранысқа ие.
Жергілікті тұрғындар «шөл раушаны» минералын ерекше қабылдайды. Олар үшін бұл әдемі кәдесый ғана емес, сонымен қатар ерекше күшке толы минерал. «Шөл раушаны» – әрбір адамды бей-жай қалдырмайтын минерал. Жер-гілікті халықтың сенімі бойынша бұл әдемі ғана емес, сонымен қатар сиқырлы қасиеттерге ие. Мұндай қазынаны кез-келген шөлден таба алмайсыз. Көптеген нанымдарға сәйкес, тастың сиқырлы қасиеттері – адамның тәкаппарлықтан құтылуы. Жергілікті тұрғындар егер минерал мақтаншақ адамға берілсе, онда ол өзін «бәрінен жоғары» қоюға болмайтынын түсінетін өмірлік жағдай пайда болады деп санайды. Сонымен қатар, Африка елдерінде тасты ғашығы үшін ем іздеп шөлді аралап жүрген ғашық жігіт жасаған деген аңыздар бар. Оның көз жасы құмға түсіп, «шөл раушаны» пайда болды. Сондықтан минерал махаббат пен адалдықты білдіреді. Ұзатылатын қыздың ата-анасы қыз жасауына міндетті түрде тасты береді бұл қыздың некесінің берік және гүлденуіне кепіл болады екен. Сондай-ақ, егер оң жақта отырған қыз, тасты алып, одан күйеу жігіт сұраса, ол жақын арада тұрмыс құруы мүмкін. «Шөл раушаны» емдік қасиеттерге ие. Көптеген адамдар сынған кезде тас науқастың төсегінің жанында болуы керек деп санайды. Сүйектердің тезірек өсуіне де әсері бар саналады.
Кейбір елдерде минерал үйді бақсылар мен сиқыршылардан қорғайды деп сана-лады. Ал сары реңктегі тастар өлгендердің жанымен байланысуға кө-мектеседі. «Шөл раушаны» – бұл ерекше тас, өйткені оны табиғаттың өзі жасайды. Сондықтан минералдың айналасында көптеген аңыз-дар бар. Жергілікті тұрғындар әрқашан тасты «шөл раушаны»деп атай бермейді. Екінші танымал атау – «құм раушаны». Минералды экспорттау мүмкін емес. Ол табылған кезде кеденде айыппұл салынады. Бірақ «қара базар» тасты Еуропа мен Америкаға жеткізуде. Валентин кү-ніне дейін ол үлкен сұранысқа ие. «Шөл раушаны» үлкен сұранысқа ие. Сондықтан кейбір зергерлер тасты күміске немесе алтынға жақтайды. Мұндай әшекейлер өте ерекше көрінеді. Сонымен қатар Катардың Ұлттық музейінің архитектурасын француз сәулетшісі Жан Нувель алып құм раушаны ретінде жобалаған. Сахара тұрғындары «шөл раушанын» ежелден біледі. Бұл кристалдарды алғаш рет көшпелі тайпалар тапқан.

ТІРІ ТАСТАР

Румыниядағы тровант тастар

Әлемде ең ерекше ақша түрі жұмақ тастары саналады екен. Микронезиядағы Йап және Понпей аралдарында байлықтың көрсеткіші және ақша, айырбастау құралы ретінде қолданылатын тас дискілер. Тас-тар азық-түлік, киім-кешек, қару-жарақ сияқты көптеген заттарды айырбастау құралы ретінде пайдаланылды. Бір нәрсе сатып алу үшін адам өз тастарын тауарға айырбастаған. Тастар неғұрлым көп болса, оның әлеуметтік жағдайы мен қоғамдағы құрметі соғұрлым жоғары болды.
Сонымен қатар, жұмақ тастар қыз-дардың жасауы ретінде пайдаланылды. Үйлену кезінде ер адам өзінің қаржылық қабілетін дәлелдеу және отбасын қам-тамасыз ету үшін әйеліне белгілі бір мөлшерде жұмақ тастарын беруі керек болған. Ер адамның әйеліне берген тастарының саны оның қоғамдағы байлығы мен мәртебесінің көрсеткіші болды. Жұмақ тас дискілері көршілес аралдарда өндіріліп, Йап пен Понпей аралдарына түбі тегіс қайықтармен тасымалданды. Тас дискілердің үлкен салмағына байланысты тасымалдау өте қиын және көп уақытты қажет етті. Аралға жаңа дискінің келуі маңызды оқиға болып саналды және уақыт өте келе оның құндылығы артқан.
ХХ ғасырда аралға еуропалық отар-
лаушылар алтын монеталардың айна-лымға енгізуімен жұмақ тастар ақша ретінде айналымын тоқтатты. Бүгінде олар Микронезия мәдениетінің маңызды бөлігі болып табылады. Олар әртүрлі діни рәсімдер мен іс-шараларда, сондай-ақ мәртебе мен байлықтың символы ретінде қолданылады. Олардың кейбіреулері от-басыларда сақталған және олардың тарихи және мәдени құндылығын сақтай отырып, ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Әлемнің түк-пір түкпірінде тастар ақшадан бастап қару-жарақ, еңбек құралдары ретінде пайдаланылған.
Біздің ғаламшарымызда өсетін, қоз-
ғалатын, тыныс алатын және тіпті көбе-
йетін тастар да бар. Табиғаттың бұл кереметі трованттар деп аталады. Тіпті тастарға арналған музейлерде бар екендігі мәлім. Осындай музейлердің бірі Румынияда тровант тастарына арналған музей. Аталмыш музей Вальча округіндегі Костешти қаласына жақын ескі құм карьерлерінде орналасқан. Музей ауданы гектар жерді алып жатыр. Оның аумағында үлкен дөңгелек тастар жиналаған. Адамдар трованттарды ежелден емдік, қорғаушы қасиеттері бар деп сенген.