ЭКОНОМИКА ДАМУЫНЫҢ КӨРСЕТКІШТЕРІ

Жанна Иманқұл,
«Жалын» журналының қызметкері, «Ақпарат саласының үздігі» иегері

   Әлемдік деңгейдегі түрлі экономикалық әсерлерден болған тұ-рақсыз жағдайлардан соң Қазақстан Үкіметіне елдің жаңа экономикалық саясатын бекітуге тура келді. Жеке меншіктің мызғымастығына және адал бәсекелестікке кепілдік беруге басымдық берілді. «Бұл қандай құжат: қағаздағы жай жоспардың бірі ме немесе шынымен жұмыс істейтін механизм бе?» тоқталып көрейік.
Мемлекеттің экономикалық саясаты – үкімет ел ішінде және халықаралық серіктестермен бар-лық әлеуметтік-экономикалық процестерді оның негізінде құратын өзіндік жалпы бағыт. Осындай саясатты қалыптастыра отырып, қазіргі экономикалық жағдай бағаланады, жіберілген қателіктерге қорытынды жасалып, болашаққа жоспар құрылады.
2023 жылдың 5 мамырында ҚР Президенті жанындағы реформалар жөніндегі Жоғарғы ке-ңестің отырысында үкімет «Жаңа Қазақстанның» экономикалық саясатын таныстырды, онда ел экономикасын одан әрі дамытудың ұстанымдары мен тәсілдері нақтыланды. Стратегиялық жоспарлау және реформалар агент-тігінің хабарлауынша, осы саясаттың негізінде құрылымдық реформалар пакеті қалыптасады.
Ұлттық экономика министрлігі өкілдері жаңа экономикалық саясаттың басты міндеті – экономиканы дамытудың негізгі принциптері мен тәсілдерін ерекшеліксіз шоғырландыру және барлығына бірдей қолдану екенін айтуда.

Дәл қазір Қазақстанның экономикалық жағдайы қандай?

Қазақстан нарықтық даму экономикасы бар мемлекет, әлемдік қауымдастықтың толыққанды мүшесі және Орталық Азия аймағында жалпы танылған көшбасшы ретінде тұрақты өсу траекториясына шығуға бағытталған. Ресурсқа негізделген экономикамыз қазірдің өзінде бірқатар қиындықтар мен жаһандық дағдарыстарды еңсерді.
Соңғы 10 жылда Қазақстан экономикасы нақты мәнде 36,4%-ға өсті. Экономикалық өсімнің негізгі драйвері қызмет көрсету саласы болды, ол 42,6%-ға өсті, ал тауар өндірісі 31,2%-ға өсті. ЖІӨ құрылымында қызмет көрсету үлесі — 53,8%, ЖІӨ-дегі тауарлар өндірісінің үлесі — 40,4%.
2000 жылдардың ортасынан бастап Қазақстан табысы ортадан жоғары елдер қатарына жатқызылды. Дегенмен, экономика «оны дамытуға кедергі келтіретін және әлеуметтік шиеленістің артуына әкелуі мүмкін жүйелік проблемалар болып қала береді.
Жан басына шаққандағы ЖІӨ 2012 жылдан бері 9,9 мың доллардан 8,7 мың долларға дейін төмендеп, төмендеу траекториясында болды. Бұл Қазақстан үшін «орташа кіріс» мәселесі өзекті екенін білдіреді. Сонымен қатар, 2012 жылдан бастап 2020 жылғы пандемия жылына дейін халықтың нақты табысының өсуінің ІЖӨ өсу қарқынынан артта қалуы байқалды. Үй шаруашылықтары табысының өсуі негізінен әлеу-
меттік трансферттердің ұлғаюы-мен қамтамасыз етілді, ал ЖІӨ өсімі төмендеді. Осыдан кейін ЖІӨ өсу қарқынының халықтың нақ-ты ақшалай кірістерінің өсу қарқынынан артта қалу үрдісі өзгерді.
Бүгінгі таңда ел экономикасы көмірсутектер мен минералдық ресурстарды өндіруге және экспорттауға бағытталған. Деген-мен, бұл сала бұдан әрі тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз ете алмайды. Бұл ретте өнеркәсіптік аймақтарда шикізат қорының таусылуы, ірі өнеркәсіптердің жан-жақты тозуының жоғары деңгейі байқалады. Нақты тұтыну мен электр энергиясын өндіру арасындағы алшақтық ұлғаюда, бұл электр станцияларының ескірген негізгі жабдықтарының едәуір бөлігінен (70%-ға дейін) туындайды. Бюджет кірістері тікелей шикізаттық салалар мен Ұлттық қордан түсетін трансферттерге байланысты.
Бұл ретте тағы еліміз демог-рафиялық проблемаға тап болады: еңбекке жарамды халықтың үлесі айтарлықтай қысқарады. БҰҰ бағалауы бойынша 2050 жылға қарай егде жастағы халық саны 2,2 есеге артып, оның үлесі 14%-ды құраса, балалар үлесі 23%-ға дейін азаяды.

Мұндай мәселелерде не істелу керек?

ҚР Үкіметі экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін экономиканы кешенді реформалауды көздеп отыр. Экономикалық саясатты жүзеге асырудың негізі заң үстемдігінің жан-жақты кепілі болады.
Экономикалық саясат барлық экономикалық субъектілер мен азаматтардың әлеуетін барынша арттыру үшін әділеттілік пен мүмкіндіктер теңдігін қамтамасыз етуге бағытталатын болады.
Экономикалық саясаттың негізгі принциптері мыналар болады:
• жеке меншікке қол сұқпауға кепілдік беру;
• қабылданған шешімдердің ашықтығы;
• адал бәсекелестік;
• мемлекеттік саясаттың болжамдылығы;
• бизнестің салықтық тұтастығы;
• кәсіпкерлердің әлеуметтік жауапкершілігі.
Монополияға қарсы заңнаманың нормаларын толық іс жүзінде сақтау қамтамасыз етіліп, экономикалық ынталандыруды бұрмалайтын және нарықтық конъюнктураны бұрмалайтын тәжірибелер жойы-лады. Осылайша, олигополия мен олигархиядан азат, ең алдымен жаппай кәсіпкерлікке негізделген, жеке сектор жетекші рөл атқаратын экономикалық жүйені құру жоспарлануда. Үкімет адал бәсекелестікті дамыту, қолайлы іскерлік және инвестициялық орта құру, нарықтық баға белгілеуге көшу арқылы экономикалық еркіндікті қамтамасыз етуге ниет-ті; технологиялық жаңғырту, экс-порттық әлеуетті арттыру, халықты сапалы жұмыспен қамту, қаржылық тұрақтылық пен әлеуметтік әл-ауқатты көтеруге күш салуды көздеп отыр.
Мемлекеттік биліктің үш тармағы – атқарушы, заң шығарушы және сот билігін реформалау тағы да алға шықты. Реформалардың мақсаты – заң үстемдігін қамтамасыз ету. Үкімет «экономикалық қыз-метке қатысушыларға қатысты кемсітушілік саясатын жоюға», елдің халықаралық шарттық базасына түгендеу жүргізуге, іс жүзінде жұмыс істемейтін немесе сот төрелігіне кедергі келтіретін нормаларды алып тастай отырып, Қылмыстық және Қылмыстық іс жүргізу кодекстерін қайта қарауға уәде береді. Сондай-ақ заманауи технологиялар мен медиацияны пайдалана отырып, азаматтық сот ісін жүргізуді тиімді қамтамасыз ету, сотқа дейінгі іс жүргізу жүйесін нығайту, айыптау және қорғау тараптары арасындағы шынайы бәсекелестікті қамтамасыз ету бойынша кешенді шаралар қабылданатын болады. Сот жүйесінде барлық судьялардың тең мәртебесін қамтамасыз ету арқылы сот жүйесі жаңартылып, нығайтылады. Осы мақсатта сот-
тардың төрағалары мен сот алқаларының төрағалары, сондай-ақ Жоғарғы Сот лауазымдарына кандидаттарды сайлауды енгізу жоспарлануда.

Кәсіпкерлерге қандай жағдай жасалады?

Кәсіпкерлерге адал бәсекелес-тікті дамытуға, белсенді моно-полияға қарсы саясатты іске асыруға, әкімшілік кедергілерді жоюға және квазимемлекеттік секторды реформалауға, оның ішінде реттелетін және ашық жекешелендіру процесіне бағыт-талған кейбір «бизнесті жүргізу үшін жағдайды жақсарту бойынша жүйелі шаралардың» жаңа пакеті уәде етілген.
«Нөлден бастап» толыққанды реттеуді енгізу жоспарлануда, нор-мативтік құқықтық актілерді қайта қарау өзекті емес және негізсіз нормативтік талаптарды одан әрі қысқартады. Олардың орнын «бизнес үшін жаңа жинақы және түсінікті ережелер» алмастырады.
Бәсекеге қабілетті шағын және орта кәсіпкерлікті қаржылық қолдау шараларына басымдық беріледі. Бұл ретте еңбекақы қорының өсуі және салық шегерімдерінің ұлғаюы негізгі критерийлер болады.
Үкімет Ұлттық банктің қа-тысуы арқылы экономиканы қаржыландыруды толығымен тоқ-татуды көздеп отыр. Сонымен қатар, өмір сүруге жарамсыз кәсіпорындарды мемлекеттік қол-
дауды тоқтату мәселелері пысықталатын болады, дәрменсіз борышкерлерді оңалту және банкроттық рәсімдерді жетіл-дірілетін болады, жеке компанияларды корпоративтік басқа-рудың сапасы мен ашықтығын арттыру бойынша шаралар қабылданады.
Экономиканы қаржыландыру тетіктерін кеңейту үшін факторинг, лизинг, синдикатталған несиелеу және мемлекеттік-жекеменшік әріптестік (МЖӘ) сияқты баламалы құралдарды дамыту бойынша шаралар қабылданатын болады. Экономиканы қаржыландыруда қор нарығының әлеуетін арттыру үшін ірі және орта капиталдандырудың жеке компанияларын IPO өткізуге ынталандыру шаралары іске асы-рылатын болады.
Кәсіпкерлік субъектілерін біріктіру үшін салық режимдері рефор-маланады және орташа жылдық табысты пайдалану және заңды тұлғалардың құрылтайшыларының үлес мөлшері бойынша шағын және орта бизнес субъектілерінің санаттарын айқындаудың бірыңғай критерийлері енгізіледі. Нарықтық баға белгілеуге тікелей немесе жанама кедергі келтіретін барлық заңнамалық және нормативтік актілерді кезең-кезеңімен реттеу жоспарлануда.
Тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік меди-циналық сақтандыру жүйесінде сатып алынатын медициналық қызметтерге, дәрілік заттар мен медициналық мақсаттағы бұ-йымдарға тарифтерді реттеуге жататын субъектілер, сондай-ақ табиғи монополиялар субъектілері ерекше болады. Ал монополиялық нарықтардағы инфрақұрылымға инвестиция тарту үшін жаңа тарифтік саясатқа – «Инвестицияға айырбас тарифіне» көшу жүзеге асырылады. Бұл ретте, тарифтік сметаның шегінде шығындардың бір бөлігін қайта бөлу және монополист иелігіндегі кірістің белгілі бір үлесін сақтай отырып, инновациялық шешімдерді енгізу және жабдықты жаңарту бойынша кейбір ынталандыру шаралары қолданылатын болады.
Тауар нарықтарындағы бәсекелестікті ынталандыру биржалық сауданы дамыту, әкімшілік және экономикалық кедергілерді азайту арқылы жүзеге асырылатын болады. «Конгломерат» ұғымы заңнамалық деңгейде айқындалатын болады. Бір-бірімен байланысты нарық субъектілерінің экономикалық шо-ғырлануы міндетті рұқсат болған жағдайда ғана мүмкін болады.
«Бірыңғай операторлар» инс-титуты, оның ішінде өңірлік деңгейде, оларды бәсекелес ортаға беру немесе тиісті монополияға қарсы реттеуді енгізе отырып, монополист деп тану арқылы реттелетін болады.

Салық жүйесіндегі өзгерістер

Салық саясаты аясында құзырлы мекемелер цифрлық тех-нологияларды кеңінен қолдану арқылы салық салу шарттарының тұрақтылығы мен ашықтығын, салық міндеттемелерін орындаудың жеңілдігін қамтамасыз етуге жұмыстар атқаруда. Ал, салық саясатының өзі салық салу базасын ынталандыруға, кеңейтуге және бюджеттің кіріс бөлігін нығайтуға бағытталатын болады.
Салық ауыртпалығын неғұр-лым әділ бөлу қажеттілігі үшін халықаралық тәжірибеге негіз
делген жанама салық салу тәсілдері (қосымша құн салығы, акциздер) жетілдірілетін болады. Кәсіпкерлікті ынталандыру үшін экономика саласына қарай сараланған салық мөлшерле-мелерінің механизмі қолданылатын болады. Бөлшек сауда салығын қолдану аясы кеңейеді. Сондай-ақ, технологиялық жаңғыртуға және ғылыми дамытуға бағытталған пайдаға корпоративтік табыс салығын төмендету немесе одан босату тетіктерін енгізу жос-парлануда.
Қызметкерлердің жалақысын көтеруді ынталандыру үшін мемлекеттік қолдау шараларын алу кезінде бизнестің қарсы міндеттемелері белгіленетін бо-лады. Арнаулы салық режимдері жеңілдетіліп, оңтайландырылатын болады. Пайдалы қазбаларға салық салу тиімділігі артады.
Салық әкімшілігінің негізі үз-
дік халықаралық тәжірибені ес-кере отырып, қызмет көрсетуге бағытталған салық салу моделін құру мақсатында салық қызметінің тұтынушылық бағдары болады. Салықтық әкімшілендіруді барынша жеңілдету және цифрландыру, сондай-ақ салық жүктемесін азайту мақсатында салық төлеуден жалтару мен ұйымдардың қасақана бөлшектенуіне жол бермеу бойын-ша жұмыс жалғасады. Көлеңкелі экономиканы төмендетуге және елден капиталды заңсыз әкетуге жол бермеуге ерекше назар ауда-рылатын болады.

Басымдық берілетін салалар

Экономикалық дамуда басты назар экономиканы әртараптандыруға және көптен күткен шикізаттық тәуелділіктен шығуға жасалып отыр. Бұған «орта және жоғары қайта бөлу өнімдерін жасауға, экспорт құрылымының күрделілігіне, еңбек өнімділігін арттыруға, сапалы жұмыс орын
дарының үлесін арттыруға және өндіріс көлемін қысқартуға бағытталған технологиялық прог
рессивті саланы қалыптастыру арқылы қол жеткізілетін болады. Инвестицияларды бірінші кезекте «технологиялық жаңғырту, құрылымдық реформаларды, ішкі нарықты кеңейту мен дамытуды және тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз етуге бағытталған инвестициялық жобаларды іске асыруға» баса назар аудара отырып, шикізаттық емес секторға тарту жоспарлануда. Бұл ретте инвестициялық жобаларды іске асыру үшін бюджет қаражатын тарту кезең-кезеңімен барынша азайтылатын болады. Мемлекеттік инвестициялар ерекше жағдайларда жеке қаржыландырудың жетіспеу шілігімен жоғары технологиялық капиталды көп қажет ететін жобаларды іске асыруға бағытталатын болады.
Өңдеу өнеркәсібі мен агроөнеркәсіптік кешенге жіті көңіл бөле отырып, қызмет көрсету саласына әртараптандырылған экономиканы құру жоспарлануда. Өндіріс кәсіпорындары халықаралық бәсе
кеге қабілеттілікке, оның ішінде көміртегі бейтараптығына өтудің принциптері мен мақсаттарын ескере отырып, ие болуы керек. Өндірілген өнім жоғары қосылған құнға ие болады.
Арнайы экономикалық және индустриялық аймақтарды өндірістік әлеуетті дамыту және тереңдету пункттеріне айналдыру үшін олардың тиімділігі артады. Өнеркәсіптік сектордың инвес
тициялық тартымдылығын арттыру үшін инвестициялық ынталандыруды қамтамасыз етудің сараланған тәсіліне негізделген арнайы экономикалық аймақтарды дамытудың жаңа саясатына көшуді жүзеге асыру жоспарлануда. Маңызды индустриялық жобаларды басым емес аймақтарда жүзеге асыратын инвесторларға салық және кедендік преференцияларсыз жер учаскелері беріледі. Барлық инвестициялық міндеттемелерді адал орындаған кәсіпорындар үшін де арнайы экономикалық аймақтар аумағында жер учаскесіне меншік құқығы белгіленетін болады.
Өнеркәсіптік саясатта сұраныс ты қолдаудан кәсіпорындарды технологиялық жаңғырту мен транс-формациялауды қолдауға қайта бағ-дарлау жүзеге асырылатын болады. Мемлекеттiк қолдау көрсетiлетiн өнiм немесе көрсетiлетiн қызмет түрлерiн тереңдетуге және кеңейтуге, кәсiпорындардың өнiмдiлiгiн арттыруға және жаңа нарықтарды игеруге бағытталатын болады. Үкімет ірі бизнеске шоғырлану тәжірибесінен бас тартып, жаппай өнеркәсіптік кәсіпкерлікті тиімді ынталандыруға қайта бағыттауды көздеп отыр.
Бұл тәсілдер көлікті, электр энергиясын, жылу-энергетиканы, сумен жабдықтауды, цифрлық инфрақұрылымды дамытуды, сондай-ақ дайын өндіріс орындары мен жабдықтарды лизингке бе-ру арқылы өндірістік инфрақұрылымды дамытуда жаңа тәсілдерді қолдануды көздейді. Үкіметтің болжауынша, тұрақты энергетика секторы өнеркәсіптік өсудің негізі болады. Адамдардың ішкі қажеттіліктері мен өнер
кәсіп сұранысын толық қанағаттандыруға қабілетті дербес энергетикалық жүйе құрылады. Елдің энергетикалық жүйесін байланыстыратын электр беру желісінің құрылысын аяқтау арқылы энергетикалық инфрақұрылымды жаңғырту жалғасады.
Шетелдік әріптестермен бірлесе отырып, ірі мұнай-газ жобаларын дамытудың кешенді жоспары әзірленетін болады. Өңдеу көлемін ұлғайту арқылы ішкі нарық мұнай өнімдерінің негізгі түрлерімен қамтамасыз етіледі. Тауарлық газ ресурстарын ұлғайту және елдегі газдандыру деңгейін кем дегенде 60% қамтамасыз ету үшін жаңа газ өңдеу кәсіпорындары салынады.
Тау-кен металлургия саласын дамыту шикізатты терең өңдеуге және шығарылатын өнім
ассортиментін кеңейтуге бағытталатын болады. Ірі геологиялық барлау компанияларын, отандық және шетелдік кіші компанияларды тарту, оның ішінде тиісті заңдар мен рәсімдерді жеңілдету, сондай-ақ барлау үшін Қазақстан аумағын барынша ашу жолымен шаралар қабылданатын болады.
Өңдеу өнеркәсібінде отандық өңдеушілердің шикізатқа қолже-тімділігі, оның ішінде елімізде өндірілетін және өндірілетін не-гізгі материалдарды жеткізуді қамтамасыз ету есебінен кеңейтілетін болады. Шикізат өндіру-шілер, өңдеушілер және салалық мемлекеттік органдар арасында үшжақты келісімдер жасау тетіктері іске асырылатын болады.
Агроөнеркәсіптік кешенді (АӨК)дамыту саясаты еңбек өнімділігін арттыру, ауылдық аумақтарды және ауыл шаруашылығын теңгерімді дамыту, отандық өнді-рілген азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету және ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспортын ұлғайту есебінен сала-ның бәсекеге қабілеттілігін арт-тыруға бағытталатын болады. Өнеркәсіптегі субсидиялау жүйесі субсидиялардың түрлері мен санын оңтайландыру, оның ішінде тауарлық субсидиялардың барлық түрлерін толық жою арқылы реформаланады. Сондай-ақ өнім-нің өзіндік құнын төмендетуге бағытталған субсидиялар көле-мі оларды төмен пайыздық мөл-
шерлемемен жеңілдетілген несие-леуге ауыстыра отырып, қайта қаралатын болады. Жаңа субсидиялау саясаты технологиялық жаңғырту есебінен еңбек өнімділігін арттыруға және ауыл шаруашылығы техникасының отандық өндірісін оқшаулау үле-сін ұлғайта отырып, ауыл ша-руашылығы техникалық паркін жаңарту қарқынын жеделдетуге бағытталатын болады. Бұл ретте ауыл шаруашылығы техникасын лизингке алу және өткізу на-рықтарына шығу үшін қолайлы жағдайлар қамтамасыз етіледі.

Күтілетін нәтиже

Жаңа экономикалық саясатты іске асыру нәтижесі адал бәсекеге, жоғары сапалы инвестицияларды белсенді тартуға, технологиялар трансферті мен адами капиталдың жоғары деңгейіне негізделген экономика болуы тиіс. Осы жаңа экономикада дамыған және өзін-өзі қамтамасыз ететін кәсіпкерлік секторы азаматтардың кіріс көздерін әртараптандыратын және олардың нақты өсуіне негіз болатын еңбек өнімділігінің тұрақты өсуінің драйверіне айналады.
Экономикадағы мемлекеттік сектор стратегиялық салалар шең-берінде шектелетін болады. Мем-лекет азаматтарға білім беру және денсаулық сақтау жүйелері арқылы инвестиция салуға және халықтың ең осал әлеуметтік топтарына қолдау көрсете отырып, барлығына тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге жұмыс жасайды. Бұл ретте тұрғылықты жеріне қарамастан, жеке бастамаларды дамыту, білім мен дағдыларды, оның ішінде кәсіби біліктілікті арттыру үшін барлық жағдай жасалады.
Экономикалық саясат мемлекеттік саясатты үйлестіру, экономи-калық еркіндік пен қауіпсіздікті теңестіру, экономикалық байланыстарды нығайту арқылы жүр-гізілетін болады. Осылайша, үкімет «жоғары жаһандық белгісіздік жағдайында сыртқы күйзелістердің салдарын теңестіру үшін қауіпсіздік кепілі және экономикалық өсімнің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін негіз болады» деп санайды
Жаңа тәсілдер заң үстемдігін қамтамасыз ету, адал бәсекелестікке, экономикалық еркіндікке, макроэкономикалық тұрақтылыққа, экономиканы әртараптандыруға, адами капиталды және өңірлерді дамыту, мемлекеттік басқаруды реформалауға жәрдемдесу арқылы жүзеге асырылатын болады. Бұл бағыттар қандай да бір дәрежеде біз бастан кешіп жатқан мәселелердің контурын түсіндіре алады.
Бірінші бағыт – заңның үстем-дігін және оның барлығына бірдей қолданылуын қамтамасыз ету.дьялар мемлекеттік органдардың мүдделерін қолдап, бизнестің құқықтарын екінші жоспарға ығыстырған үрдіс жалғасуда. Шешім қабылдағанда соттар мемлекеттің жағына шығады, ал монополист пен қарапайым кәсіпкер арасындағы сот ісінде, әдетте, монополист жеңеді. Сонымен қатар, даулар бойынша құқықтарды қалпына келтіру үшін көп күш пен ресурстар қажет. Кәсіпкерлікті дамытып, жұмыс орындарын ашудың орнына, күш-жігер адамның кінәсіздігін дәлелдеуге жұмсалады. Сот жүйесі барлық адамдар үшін бейтарап және әділ болуы керек.
Екінші бағыт – адал бәсе-келестік пен экономикалық ер-кіндікті дамыту. Экономиканы олигополизациялау нәтижесінде экономиканың сапалы дамуын тежейтін көптеген теңсіздіктер жинақталды. Бірақ бұл жағдайлар қолға алынып жатыр. Әлсіз бәсеке нарықтың дамуын және капиталдың түсуін шектейді. Бұл бағаның өсуіне және тауарлар мен қызметтердің сапасының төмендеуіне әкеледі, сондай-ақ экономиканың әртарап-
тандырылуына және тұтастай алғанда елдің дамуына кедергі келтіреді. Нәтижесінде экономиканың олигополиза-циясының жоғары деңгейі көптеген реформалар мен қайта құруларды құнсыздандырды. Сондықтан «бәсекеге бейтараптық» қағидатын іс жүзінде жүзеге асыру бойынша жұмысты жалғастыру маңызды. Бұл сондай-ақ меншік нысанына және басқа да жағдайларға қарамастан нарықтың барлық қатысушылары үшін тең жағдайлар мен мүмкіндіктерді қамтамасыз етеді.
Кәсіпкерлік және инвестициялық белсенділікті ынталандыру үшін заманауи, түсінікті және тұрақты нормативтік-құқықтық ортаны құру қажет. Сонымен қатар, елді әлеуметтік-экономикалық жаң-ғырту үшін мемлекеттік бюджетке жеткілікті және тұрақты кіріс көздері қажет.
Жалпы ішкі өнімге қатысты мемлекеттік бюджет кірістері мен экономика құрылымындағы салықтардың үлесі қажетті деңгейден айтарлықтай артта қалғанын көріп отырмыз. Бүгінгі күні Салық кодексіне тармақтық түзетулер енгізу жалғасуда. Ағымдағы жылдың 21 қаңтарында отандық ірі бизнес өкілдерімен кездесуде президент ашық және түсінікті жаңа салық саясатын әзірлеуді тапсырған болатын. Жаңа салық саясаты экономиканы әртараптандырудың стратегиялық міндеттеріне сай болуы маңызды.
Экономиканың, тұтас алғанда мемлекеттің болашағы адами капиталдың даму деңгейіне бай-ланысты екені анық. «Қазір білім беруге кететін шығындар ағымдағы бюджет шығындары ретінде қа-растырылады. Ал экономикаға тигізетін әсері жағынан 20 мың жоғары білімді маманды зауыт салумен теңестіруге болар еді. Мектепке дейінгі мекемеден бастап адами капиталды дамыту жүйесін жетілдіруге баса назар аудару қажет. Кәсіптік бағдар мен әлемдік деңгейдегі стандарттарға негізделген үлгіні енгізіп, біліктілік бірінші орынға шыққан жағдайда бұл өте нәтижелі болмақ. Бұл ретте экономиканың сапалы дамуы мен жаңа нарықтарды іздеуге бағытталған барлық күш-жігер экономикалық дәліздерді әртараптандырмаса нәтижесіз қа-луы мүмкін.
Еліміздің геосаяси және геоэкономикалық жағдайында эконо-миканы әртараптандыру өте маңызды. Сондықтан мүмкіндігі зор бағыттарға шоғырлану қажет. Халықтың табысы мен өмір сү-
ру сапасының өңіраралық дис-пропорциясы күрделі мәселе болып қалуда. Елдің аумақтық-кеңістіктік дамуы өңірлер ара-сындағы ішкі байланысты арттыру басымдығына сауда, энергетика, жол көлік-логистика, цифрлық жүйелері негізделуі керек. Бұл ретте елі-міздің солтүстігі мен оңтүстігін шекаралық нарықтарға шығаратын экономикалық дәліздерді кешенді дамыту қажет.
Сондай-ақ, өңіраралық көші-қон мен урбанизацияға байланысты тенденцияларды да елемей кетуге болмайды. Аймақтардың әртүрлі даму деңгейлерін және олардың экономикаларының құрылымын ес-кере отырып, сараланған тәсілдер мен құралдар қажет болады. Ауылдық елді мекендер желісінің тиімділігін арттыру бойынша басталған жұмысты жалғастыру маңызды.
Бұл сараланып отырған мәсе-лелер «Жаңа Қазақстанның» ұсынған экономикалық саясатында көрсетілген тәсілдер мен ұста-нымдар. Оларды жүзеге асыру ұлттық табыстың тұрақты өсімін жинақтауға және оны әділ бөлуге, халықтың өмір сүру деңгейін арттыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Қазақстанның қазіргі экономикасы

Қазақстан – өте бай табиғи ресурстарға ие Орталық Азия аймағындағы ең ірі және ең дамыған мемлекет. КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстан ең өткір әлеуметтік-экономикалық дағдарыстан аман өтіп, өңірде алғашқылардың бірі болып нарықтық қағидаттарға негізделген ұлттық шаруашылық моделін қалыптастыруға кірісті. Ел экономикасының негізін құрайтын шикізат салаларындағы кәсіпорындарды қамтитын жекешелендірудің ауқымды бағдар-ламасы жүзеге асырылып, шетел инвестициялары белсенді түрде тартыла бастады.
Сонымен қатар жеке сектордың жұмыс істеуінің және жүргізілетін жекешелендірудің негізгі ерек-шеліктерінің бірі оған орталық және аймақтық бюрократиялық аппараттың кеңінен қатысуы болып табылады. Бизнестің мемлекеттік аппаратпен, негізінен ел басшы-сының төңірегіндегілермен тығыз араласуы экономикада «билік-меншік» қағидатын үстем етеді, құқықтық нормалардың маңыз-
дылығын төмендетеді.
Оның үстіне соңғы экономи-калық дағдарыс кезінде мемлекет экономикаға әкімшілік араласу деңгейін арттырып қана қоймай, экономикадағы үлесін де арттырды. Бұл интервенцияның негізгі құралы «Самұрық-Қазына» қоры болды, ол мемлекеттік сектордың барлық дерлік экономикалық ресурстарын, соның ішінде оның жеке компаниялардағы акцияларын, мем-лекеттік зейнетақы қорларын, тау-кен өнеркәсібі, атом, электр энергетикасы, көлік және бай-ланыс саласын, металлургия салаларындағы активтерін шоғырландырды.
Әлемдік нарықта сұранысқа ие шикізат, отын, металл және жартылай фабрикаттарға назар аудару, экономикаға шетел капиталын белсенді тарту өсудің жо-ғары қарқынын (әлемдік дағдарыс қарсаңында 10%-ға дейін) қамтамасыз етті.
Соған қарамастан, Қазақстан 2012 жылдардан бастап, ЖІӨ көлемі бойынша әлемдегі ең өсіп келе жатқан елдердің ондығына енді. Сондықтан экономиканың айтарлықтай жоғары өсу қарқынына және әлеуметтік бағдарланған нарықтық экономиканы құрудың жарияланған бағытына қарамастан, әлеуметтік сала экономиканың осал тұсы болып қалып отыр.
Тағы бір осал тұсы – жүйе құраушы факторға айналған сы-байлас жемқорлық. Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі Қазақстан (Ресей, Иран және Гондурас сияқты) 133-орында. Сыбайлас жемқорлықпен күрес сыбайлас жемқорлықтың өзін жою үшін емес, мемлекеттік аппараттың меншікке үстемдігін одан әрі күшейтетін мүлікті қайта бөлу үшін қолданылады. The Heritage Foundation есептеген экономикалық еркіндік индексінің төмендеуіне бизнеске жоғары сыбайлас жем-қорлық ауыртпалығы мен меншік құқығы мен инвестициялық белсенділіктің әлсіз қорғалуы әсер етті, оның негізінде Қазақстан 68-орынға көтеріліп, рейтингі бар елдер тобына енді.
Қазақстан экономикасының күшті және сонымен бірге осал буыны оның шикізаттық сипаты болып табылады, бұл экономиканы шикізаттың, негізінен мұнайдың әлемдік бағасына тәуелді етеді. Экономикалық модельдің шикі-заттық бағыттылығы Қазақстанның табиғи ресурстарға, ең алдымен энергетикалық және минералдық ресурстарға өте бай болуына байланысты. Алтын қоры бойынша Қазақстан әлемдегі алғашқы он елдің қатарына кіреді, Қазақстанның үлесіне темір рудасының дүние жүзіндегі қорының 8% дерлік, әлемдік уран қорының 20% жуығы келеді. Шикізатты өндіру, өңдеу және әлемдік нарыққа жеткізуді дамыту үшін тартымдылығы елде шетел капиталының айтарлықтай болуына әкелді. Қазақстанға жинақталған тікелей шетелдік инвес-тициялардың жалпы көлемі 73 млрд доллардан асқан.
Экономикада ірі кәсіпорындар (ЖІӨ-нің 40%-дан астамын қамтамасыз етеді) басым болса да, қазіргі заманғы емес, дәстүрлі секторы басым орта (20%) және шағын кәсіпорындар (17%) берік ұстанымдарға ие. Өз тұтынуы үшін тауарлар мен қызметтерді өндіретін үй шаруашылықтарының үлесі айтарлықтай үлкен (ЖІӨ-нің 16%-дан астамы). Олар ауыл шаруашылығында басым, мұнда жұмыспен қамтылған халықтың 28%-ы шоғырланған, ал жалпы халықтың 45%-дан астамы ауылдық жерлерде тұрады. Ауыл шаруашылығының еңбек өнімді-лігінің төмендігі, халықтың кедейлігі, жердің деградациясы, су мәселесі сияқты проблемалары жалпыхалықтық сипат алды.
Қазақстанның экономикасының ерекшелігі белсенді инвестициялық қызмет болып табылады. Жаһандық экономикалық дағдарыс қарсаңында 31%-ды құраған жалпы капиталды қалыптастырудың жоғары деңгейі дағдарыс жылдарында ЖІӨ өсу қарқынының төмендеуін тежеген факторлардың бірі болды. Бұл ретте шетелдік капитал маңызды үлес қосуда. Шетелдік капитал барлық инвестициялардың 30% дейін қамтамасыз етті, оларды негізінен мұнай және газ өндіруге, инфрақұрылымдық салаларға, соның ішінде жаңа құбырлар салуға инвестициялады. Бұл Қазақстандағы кәсіпкерлік белсенділікті жандандыру факторларының біріне айналды. Дағдарыс пен дағдарыстан кейінгі жылдарда қазіргі заманғы үлгідегі шағын және орта бизнеске елеулі мемлекеттік қолдау көрсетіле бастады, бұл айтарлықтай тиімді.
Қол жеткізілген макроэко-номикалық тұрақтылық (ЖІӨ өсу қарқынының біртіндеп қалпына келуі, жалпы жинақ қарқыны), ішкі нарықтың жеткілікті үлкен көлемі, еңбек нарығының дамуы Қазақстанның жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексін арттырды.
Қазақстанның макроэкономикалық көрсеткіштерін талдау және болжаумен айналысатын сарапшылар Қазақстанның 2023 жылға арналған жалпы ішкі өнімінің жақсарғанын атап өткен.
Қазақстан экономикасының 2023 жылға арналған өсу болжамы 3,7%-дан 4%-ға ұлғайтылды. Сонымен қатар, сарапшылар 2024-2025 жылдарда ЖІӨ өсімі 4% болады деген болжамдарын өзгерткен жоқ. Сондай-ақ, 2023-2024 жылдарға арналған инфляция жақсарды. 2023 жылға болжам 11,8% (бұрын – 12,2%), 2024 жылға – 8,4% (8,8%) болса, 2025 жылға 7,2% деңгейінде қалды. 2022 жылы инфляция 20,3%-ды құрады. Жылдық мәнде бағаның өсуі екінші ай қатарынан баяулауда. Сәуірде инфляция 16,8%, наурызда 18,1%, ақпанда 21,3% болды. Ұлттық банк тарапынан жыл соңына дейін инфляция 11-13 пайызға дейін төмендейді деген болжам бар.
2023 жылдың мамыр айында сарапшылар Brent маркалы мұнай бағасының болжамын қайта қарады. Олар 2023 жылы мұндай жанармайдың баррелінің құны 82,4 доллар болады деп болжап отыр, бұл наурыз айындағы болжамнан (83,1 доллар) 0,7 долларға төмен. Сарапшылардың болжамы бо-йынша, мұнай 2024 жылы барреліне $78,7, ал 2025 жылы $73 (барреліне $80 2024 және 2025 жылы наурызда күтілген) болады. 18 мамырдағы жағдай бойынша мұнайдың шілде айындағы болжамды бағамы барреліне 76,81 долларды құрайды.
Мұнай бағасының төмендеуі аясында 2023-2024 жылдарға арналған тауарлар мен қызметтердің экспорты бойынша болжамдар аздап нашарлады, ал импорт бойынша, керісінше, жақсартылды. Наурыз айындағы сауалнамада сарапшылар 2023 жылы экспорт көлемін 89,3 миллиард теңге деңгейінде күткен болса, қазір бұл көрсеткіш 85,3 миллиард теңгеге дейін төмендеді. 2024 жылы экспорт көлемі наурыздағы 93 млрд теңге болжамымен салыстырғанда 86,4 млрд теңгені құрайды деп болжап отыр мамандар.
Қазақстан Үкіметінің құзырлы мекемелерінің хабарлауынша, 2023 жылдың бірінші тоқсанында Қазақстанның жалпы ішкі өнімі-нің өсімі 4,9 пайызды құрады. Қазақстан экономикасы құрылыс, сауда, көлік, өңдеу өнеркәсібі және негізгі капиталға инвестиция көлемінің 16%-ға артуы есебінен өсті.
Халықаралық валюта қоры (ХВҚ) сәуір айындағы болжам бойынша Қазақстан экономикасы 2023 жылы 4,3%-ға, 2024 жылы 4,9%-ға өседі деп болжап отыр. Еуразиялық даму банкі (ЕАДБ) Қазақстан экономикасы 2023 жылы 4,2%-ға өседі деп болжап отыр. Аналитикалық несие рейтингі агенттігінің шолуында Қазақстанның ЖІӨ 2023 жылға қарай 4,1%, 2024 жылы 3,9% құрайтыны айтылған. Дүниежүзілік банк ел экономикасы 2023 жылы 3,5 пайызға, 2024 жылы 4 пайызға өседі деп есептейді. AERC қолданбалы экономика зерттеу орталығы сарапшыларының сәуір айындағы болжамы бойынша, 2023 жылы Қазақстанның ЖІӨ 4,3%-ға өседі, бұл қаңтардағы күткеннен 0,1%-ға жоғары.
Ел экономикасының қазіргі және алдағы жақын жылдарға арналған экономикалық көрсеткіші туралы сандар статистикасы бізге осындай мәліметтер береді.
Экономика – қоғамдық өмір-дің өзіндік заңдылықтары, проблемалары, қайшылықтары бар ерекше саласы. Бұл салада қоғамның экономикалық әлеуеті қалыптасады, физиологиялық және рухани қажеттіліктерді қанағат-тандыру үшін әртүрлі игіліктер жасалады.

XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы танымал ағылшын экономисі А.Маршалл экономиканы актер-лердің өзі көрермен болып табылатын театрмен бейнелі түрде салыстырды және спектакльдің әсері сценарийге, режиссерге және актерлердің ойынына, яғни халыққа байланысты деп түсіндірген екен.
Экономика осы күрделі қарама-қайшылықты процесті түсінуге, көрсетуге және табиғат және адам ресурстарын тиімді пайдаланудың жолын табуға шақырады.
Қазіргі таңда білімді адам-дардың экономикалық ғылымға деген қызығушылығы күннен-күнге артып келеді. Бұл әлемде болып жатқан жаһандық өзгеріс-термен түсіндіріледі. Экономика барған сайын процестер мен құбы-лыстарды ғана емес, адамды, оның мінез-құлқы мен қажеттіліктерін де қамтуда. Заманауи қоғамда экономикалық даму мәселелері өте маңызды, өйткені экономика адам өмірінің барлық салаларына тікелей әсер етеді.
Экономика адам қызметінің негізгі саласы болып саналады, өйткені ол қоғамды өндірістік, техникалық және тұтынушылық мақсаттарға арналған өмірлік маңызды материалдық игіліктермен қамтамасыз етеді. Экономикалық жүйенің құрамдас элементтерінің интеграциялану дәрежесіне қарай елдің халық шаруашылығының экономикасы – макроэкономика, ұлттық экономиканың жекелеген салаларының экономикасы – микроэкономикаға бөлінеді. Тауарлар тікелей өндірілетін немесе халыққа және жалпы қоғамға қызмет көрсететін елдің эконо-микалық жүйесінің негізгі буыны кәсіпорынның, ұйымның эко-номикасы болып табылады.
Сонымен бірге «экономика» термині экономикалық теорияны (саяси экономияны) қамтитын жеке экономикалық ғылымдар кешенін көрсету үшін кеңінен қолданылады; тарих және экономикалық ғылым-дар (экономикалық ойлар тарихы, халық шаруашылығының тарихы); функционалдық ғылымдар (өндір-
гіш күштердің орналасуы, мак-роэкономика, микроэкономика, маркетинг, менеджмент, еңбек экономикасы, статистика, қаржы, есеп, аудит және т.б.); халық шаруашылығының әртүрлі сала-ларының экономикасы (өнеркәсіп, агроөнеркәсіптік кешен, құрылыс, көлік, сауда және т.б.); нақты кәсіпорындардың экономикасы жә-не өндірісті ұйымдастыру.
Кәсіпорын экономикасы қоғамдық өндірістің жұмыс істеуі мен дамуының экономикалық заңдары мен заңдылықтарын білуге және саналы түрде пайдалануға негізделген.
Басқарудың нарықтық жағда-йында «Кәсіпорын экономикасы» келесі бөлімдерді қамтуы керек: біріншісі – қазіргі экономикалық жүйедегі кәсіпорын, кәсіпкерлік қызмет; кәсіпорынды басқару; екіншісі – кәсіпорын қызметін ресурстық қамтамасыз ету (пер-сонал; күрделі және өндірістік қорлар; материалдық емес ресурстар мен активтер; кәсіпорынның айналым қаражаты; инвестициялық ресурстар); үшінші – техникалық база, өндірісті ұйымдастыру және жоспарлау (инновациялық процестер; өндірістің техникалық және технологиялық базасы; өндірісті ұйымдастыру; өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым; қызметті реттеу, болжау және жоспарлау); төртіншісі – өндірістің нәтижелері мен тиімділігі (өнім
өндіру, сапасы және бәсекеге қабілеттілігі; өнімділік, ынталандыру және сыйақы; өнімнің шығындары мен бағасы; қаржылық-экономикалық нәтижелер мен нәтижелер); бесіншісі – дағдарысқа қарсы басқару жүйесі (экономикалық қауіпсіздік кә-іпорындар; кәсіпорындар мен ұйымдарды қайта құрылымдау және сауықтыру; банкроттық және кәсіпорындардың таратылуы).
Экономикасы дамыған елдерде өсімге бағытталған реформалар бұрын-соңды болмаған қолдау көр-
сету үшін алынған қарызды өтеуге, маңызды инвестициялар үшін мүмкіндіктерді арттыруға және салықтарды көтермеуге арналады. Күтілгеннен жоғары инфляция және инфляция қашан тұрақтайтыны белгісіз болғандықтан, инфляциялық тәуекелдерден сақтандыруды қамтамасыз етеді.
Дүниежүзілік капитал нарықтарына қол жеткізуді жоспарлаған дамушы елдердің нарықтық эко-номикасындағы реформалар экономикалық негіздерді нығайта алады және дамыған елдерде инфляция тұрақты болған кезде инвесторлардың сенімін нығайта алады. Табысы төмен елдерде өсуді күшейтетін реформалардан түсетін табыстар бюджеттік үнемдеуге, қысқа мерзімді перспективада әлеуметтік және денсаулық сақтау шығындарын қорғауға мүмкіндік береді.
Көптеген елдер үшін дағдарыстан шығу бірнеше жылға созылады. Экономикалық саясаткерлердің бү-
гінгі буынының басты міндеті – болашақ ұрпақты жарқын болашақ құруға шабыттандыру.

Экономикалық өсу жұмыспен қамтуды арттырады

Экономикалық өсу бұл жұмыспен қамтудың өсуінің алғышарты, еңбек өнімділігін арт-тыру мен жұмыспен қамтуды арттырудың бірлескен нәтижесі. Демек, экономикалық өсу қарқыны шегінде жұмыспен қамту және еңбек өнімділігі өседі. Сонымен қатар өсудің құрылымы немесе сипаты да үлкен маңызға ие. Экономикалық өсудің нәтижелі жұмыспен қамтуға әсері оның қарқынына ғана емес, сонымен бірге оның өнімді жұмыс орындарын құруға қаншалықты тиімді айналуына да байланысты. Ал ол өз кезегінде, өсудің салалық құрылымы және жеке секторлар ішіндегі өсудің капитал сыйымдылығы, еңбек сыйымдылығы сияқты бірқатар факторларға байланысты. Әдетте, жұмыс орындарын көбейту ғана емес, сонымен қатар ең-бек өнімділігін, сондай-ақ жұмыс-пен қамтудан түсетін табыс деңгейін арттыру қажет. Демек, экономикалық дамуды жұмыспен қамту тұрғысынан талдаудың мәні экономикалық өсудің жұмыс орындарының санын көбейту және еңбек өнімділігін, кірісті арттыру қажеттілігін қаншалықты қанағаттандыратынын бағалауда жатыр. Сонымен қатар, орта және ұзақ мерзімді перспективада экономикалық дамудың тұрақ-тылығы үшін ең бастысы – экономикалық өсудің өнімді қайта құрумен қаншалықты байланысты екендігінде.
Экономиканың жеткілікті деңгейде жұмыспен қамту мүмкіндіктерін өлшейтін көрсеткіштер жалпы экономикалық көрсеткіштер туралы да ақпарат бере алады. Бұл көрсеткіштерге жұмыссыздық дең-гейін, халықтың жалпы санындағы жұмыспен қамту үлесін, халықтың экономикалық белсенділік деңгейін және өсудің еңбек сыйымдылығын немесе оның өнімге қатысты икемділігін қамтиды. Жұмыспен қамтуды және лайықты еңбекті өсіру және кедейлікті азайту саясатына біріктіру өсудің тұрақты және инклюзивті болуын қамтамасыз ете отырып, бүкіл халық үшін максималды пайда әкеледі.
Соңғы он бес жыл ішінде БҰҰ, Дүниежүзілік банк және басқа да органдар жұмыспен қамту, өсу және кедейлік арасындағы байланыс бойынша айтарлықтай көлемде аналитикалық жұмыс жүргізуде. Дүниежүзілік банк өзінің «Жұмыс орындарын құру» деп аталатын Дүниежүзілік даму есебінде өмір сүру деңгейін, әлеуметтік инклюзия мен өнімділікті арттырудағы жұмыспен қамтудың негізгі рөлін атап өткен. БҰҰ «Адам дамуы үшін жұмыс» деп аталатын Адам дамуы туралы есебінде еңбек және адам дамуы арасындағы байланысты нақтылауға тырысқан.
Жұмыс орындарын құру – кедейлікті азайтуға және стандартты арттыруға бағытталған ұлттық, аймақтық және континенттік деңгейдегі экономикалық және әлеуметтік саясатымыздың айқын және айқындаушы мақсаты.
Жұмыспен қамту тұрғысынан алғанда, климаттың өзгеруі және экономикадағы экологиялық тенденциялар ел экономикасының салалық құрылымын өзгертетіндіктен, әрі мүмкіндік әрі тәуекел ретінде де қарастырылуы мүмкін. Жаңа экономикаға көшу әділетті болуы үшін мұндай өзгерістер жұмыс орындарын құруға, сондай-ақ салалық, өндірістік және коммерциялық инфрақұрылымға инвестиция тартуға ықпал ететін макроэкономикалық саясатпен, сонымен қатар, экологиялық саясатты сауатты жүзеге асырумен қатар жүруі керек.
Экономикалық өсуді жұмыспен қамтуға айналдыру үшін мемлекет тарапынан жасалған және жаһандық бағдарламалар мен серіктестіктер бірлесе жоғары нәтиже бере алары анық. Ел деңгейінде эко-номиканы әртараптандыру және инвестициялық стратегиялар ар
қылы сапалы жұмыс орын-дарын құруға жәрдемдесетін бағдарламалар мен шараларды әзірлеу, іске асыру және бақылау бойынша жұмыстар үздіксіз жүр-гізіліп жатқаны қуантады.
Еліміз әлемдік эономикалық қауымдастықтың толыққанды мүшесі сонымен қатар Орталық Азия аймағындағы көшбасшы ретінде өзінің жаңа экономикалық жолын көрсетіп, өзіндік моделін жасауда. Бай шикізат қорын сақтықпен пайдалануға негізделген ұлттық экономика көптеген қиындықтарды еңсеріп, жаһандық дағдарыстар жылдарынан жаңылмай өтті деуге болады.
Дегенмен экономиканың да-муын тежейтін және күн-күн сайын алдыдан шығатын сын-қатерлердің талаптарына тосылып қалатын жүйелі мәселелер легі әлі де кездеседі. Бұл мәселелерді бір ізге келтіріп, шешу жолдарын оңтайландырып алсақ, еліміз қазіргі уақытта көптарапты халықаралық экономикалық технологиялардың халықаралық бизнесінде маңызды рөл атқаруға қауқарлы. Тек шикізат экспорты ғана емес, дайын өнімдер экспортын көбейту мақсаты да біртіндеп қолға алынып жатыр.
Тәуелсіздікті өзімізбен қатар алған елдердің арасында экономикалық жақтан басымдыққа ие екеніміз көңіл қуантады. Әлемдегі жедел өркендеп келе жатқан 10 мемлекеттің қатарында екендігіміз де тек алға қарқынды дамуға ынталандырады. Дегенмен қуатты дамыған елдердің қатарында болу үшін әлі де еңсерер қиындықтар аз емес.
Шешімін таппаған кей мәселелер тіпті уақыт күттірмей жедел іске кірісуді талап етеді. Экономикалық сарапшы мамандар осындай жайттарға анализ жасап, таңдау арқылы ұсынуы қажет.
Өз еліміздің шикізаттық ре-сурстарымен қатар, білім мен ғылымды қатар дамытып, адами капиталдың да үлесін арттырсақ, межелі кезеңге қадам басарымыз анық. «Іс тетігін шешетін – кадр» деген көне сөздегі түйінді қағида қазір де актуалды. «Жаңа Қазақстан» мемлекеттік идеологиясы негізінде болып жатқан экономикалық серпіндер ел болашағы үшін бағытталған батыл қадамдар болмақ. Елдегі әлеуметтік -экономикалық мәселелерді қалтарыста қалдырмай, жан-жақты жасалған түпкілікті шешімдер арқылы елімізде тұрақтылық орнасын дегіміз келеді.