Дінім менің — ислам

Басшы  ӘЗІРХАНОВ

Ата-баба дінімен қайта қауыш-қанымызды көңілге медеу тұтып, мешіттер қатары көбейгенге жаппай имандылық жолға бет бұрғандай болып жүргенде өзге дінге ойыса бастағандар қатары да көрініс бере бастады. Оның үстіне исламның өзін әрқилы түсіндіруге тырысқан уағызшылар да күн санап көбейіп барады. Кімге құлақ асарын білмей әрі-сәрі болып жүрген жастар да аз емес.
Көптеген дін зерттеушілері сопы (суфи), сопылық (суфизм) сөзін арабтың суф-жүн, суфи-жүн шекпен киген адам, сафа – тазалық, сафуа – таңдаулы болу деген сөздерінің бірінен шыққан болар десе, Д.Еремеев оны гректің софия – дана, софос – даналық деген сөзінен ауысқан деп есептейді. Мен де осы соңғы пікірге қосыламын. Себебі, суфизм – ғылыми тұрғыда жан-жақты зерттелмеген, қарапайым адам түсініп болмайтын, ұғынуға өте қиын ілім, «Суфизм – өмірге нәр беруші ілім, оны тек сопылық жолмен ғана тануға болады», — дейді сейид Идрис Шах. Сопылардың көпшілігі – Алла сыйлаған ерекше қасиеттері бар адамдар. «Сұпы» деп айтпай, «сопы» деп жазуым да сондықтан. «Дарвин маймылдан шықты, мен көк бөріден жаралдым», – демей ме Бауыржан Момышұлы?! Мен сөз ететін сопылар да – жүн шекпен кигендер емес, даналықтың жолын қуғандар.
Барлық сопы құмарта оқитын, ХІІІ ғасырда шейх Шахабуддин Сухраварди (1145-1235) жазған «Авариф аль-Маариф» (Тұңғиық білімнің тартуы) кітабын 1891 жылы ағылшын тіліне аударған, Сухраварди сопылық жолының мүшесі, под-полковник Вильберфорс Кларк суфизмнің шығу тарихын былайша баяндайды: “Мекке мен Мединадағы дервиштер делінетін бір топ адам 623 жылы бір-бірімен достастық пен берілгендікке анттасып, топ құрып, өздерін сопылар деп атаған, сөйтіп суфизмнің негізін салған. Алғашқы халифтердің екеуі, Әбу Бәкір мен Әли ерекше дене жаттығуларын жасайтын (зікір салатын) адамдардың ұйымын құрған. Осы бағытты ұстанушы Увайс аль-Карани 651 жылы алғашқы тарика суфийа (сулук деп те айтылады, батыс ғалымдары орден дейді, сопылық жол, бауырластық) құрады, ал VIII ғасырда Сирияда осы жолды ұстанушылар үшін әдейі ғимарат ашылады.
Осылайша өмірге бүгінде бүкіл әлем танитын және таңданатын суфизм келеді. Еуропадағы алғашқы сопылық жол бұдан мың жыл бұрын арабтар жаулап алған Испанияда құрылған, ал ағылшынның суфизм сөзі 1821 жылы латынның суфизмус сөзінен ауысқан. Оған дейін тасаввуф термині қолданылып келген. «Тасаввуф – «сопы болу» деген сөз, мәселен, «танассур» – христиан болу, яғни нас-рани жолында болу, ал «тафарнус» – француз болу деген мағына береді», –дейді фулбрайт грантын алып, суфизм жайлы еңбек жазған Карл Эрнст. Еуропадағы суфизм жайлы тұңғыш кітапты неміс теологы (дінтанушы ғалым) Ф.Толук 1821 жылы латынша бастырып шығарған, тасаввуф сөзін ғылыми сөз қорына қосқан да осы профессор, ал сопылық жолдар жайлы тұңғыш зерттеу жұмысын 1884 жылы Л.Рэни жазған.
В.Кларк «суфизмнің тұқымы Адам заманында себіліп, Нұх заманында көктеп, Ибрагим заманында гүлдеп, Мұса заманында өсіп, Иса заманында пісіп, Мұхаммед заманында таза шарапқа айналды» деген аллегория бар екендігін айтады. Сопылық әдебиеттерде «жүзім – дін, шарап – діннің мағызы» немесе «жүзім – жарық дүние, шарап – оның мағызы» деген мағынада айтылады, сондай-ақ «бүкіл діннің мағызы – суфизм» деген сөз де көп кездеседі.
Сопылар өздерін алғашқы ұстаздардың үш толқыны жинақтаған берекені (арабша барака) қабылдаушылармыз және олардың рухани ізбасарларымыз деп санайды.
Бірінші толқынға жеті ұлы ұстаз жатады, олар: Әбу Бәкір, Омар, Әли, Біләл, Ибн Рийах, Абу Абдоллах, Салман Фарси.
Екінші толқындағылар: Увайс аль-Карани, Хиран ибн Хайя, Хасан аль Барси және Төрт Жетекші.
Үшінші толқынды он бір пір құрайды. Хабиб Аджами, Малик ибн Динар, имам Абу Ханифа, Дауд Таи, Зу-н-Нун Мисри, Ибрахим бен Адхам, Абу Йазид, Сари ас-Сакти, Абу Хафа, Ма-руф Кархи және Джунайд.
Сопылықтың сусындар қайнар бұлағы Ислам шариаты, ол-бүкіл бол-мыстың неден тұратынын түсіндіріп бере алатын, қандай қоғам болса да оның тұрақтылығын сақтай отырып, сол қоғамға нәрлі рухани қорек ұсынатын, адам жүрегінде ұялаған жарамсыз көріністерден құтылу шараларын үйрететін, жүректегі ізгі сипаттарды сақтаудың әрі көбейтудің жолдарын көрсететін, «кәміл адам» дәрежесіне жету заңдарын түсіндіретін ілім.
Ғалымдар сопылық (суфизм) төрт сатыдан тұрады, әр сатыда оннан мақам болады деп есептейді. (Мақам – тұрақ, аялдайтын мекен дегенді білдіреді, яғни сопылық асулардан өткеннен кейін аялдайтын тұстар). Бірінші саты – шариат, яғни ислам дінінің шарттарын қатаң сақтау, құран уағыздарын бұлжытпай орындау, екінші – тариқат – адам өзін өзі ұмытып, құдай жолына түсу, ұстаз пір тауып сопылық бауырластыққа кіру, үшінші – маарифат – құдайды ақылмен емес, жүрекпен тану, Аллаға шын ғашық болу, төртінші – хақиқат – алаңсыз дін жолына түсіп, ақырғы мұратқа жету, хақпен дидарласып, өз өмірін осы жолда сарп ету. Қожа Ахмет Иасауи еңбектерінде бұл төрт саты, олардағы қырық мақамның маңызы мен сопылықтағы орнына толық талдау жасалып, шариаттың жабарут әлеміне, тариқаттың мала-қут әлеміне, маарифаттың лахут әлеміне, хақиқаттың насут әлеміне қатыстылығы сөз болып, адамның бұл мақамдарды түгел игергенде ерекше илахи күш қуатқа ие болатыны айтылады.
«Аталған сатылардан өтіп, мақсатқа жетуге қатысты сөздің бірі – ләмәкан. Ол – жетілудің жоғарғы дәрежесі, яғни Алланың бір белгісі, Аллаға берілетін теңеулердің бірі. Ләмәкан сөзінің мағынасы – «жоқ мекен», яғни материяға, мекен мен кеңістікке тәуелсіз дүние деген Алланың сипаты. Сопылар – осы сатылардан өтуге міндетті жандар. Сопылық ілім бойынша адамның құдайға «оралуы», яғни оны тануы ойлау арқылы емес, ақыл-парасаттан тыс сыр ашу жолымен жасалады, ал Иасауи ұстанған сопылық ілімнің мистикалық – пантеистік концепциясы – «құдайға сіңіп, онымен табысу», фана – «жоқ болу», яғни «Аллаға сіңіп жоқ болу». Алланың символдық атауының бірі – Һу(а), «ол» дегенді сопылар «жүрегімен айтуға» тиіс болған, сонда ғана олар Алламен сіңісе алады. Алланы «Ол» деп барша ықыласымен айтқан дәруіштің сүйектері от тұтататындай күйіп-жануы керек, сөйтіп ол Алламен табысуға, оған сіңіп кетуге тиіс», — дейді Қазақ ұлттық академиясының академигі Рәбиға Сыздық апайымыз.
Сопылардың арасында «шариат – тамыр, тариқат – бұтақ, хақиқат – жеміс» деген сөз бар, ал түріктің ұлы ақыны, сопы Юнус Емре: «Шариғатқа жеткен – ұлан, хақиқатқа жеткен – ерен», – дейді. Ерен түркі тілінде пір деген мағына беретін көрінеді. «Шариғат базарында сайрандағам, Мағрипат бақшасында жайраңдағам, Тариқат сарайында тайраңдағам, Хақиқат есігін мен аштым, міне» деген Қожа Ахмет Иасауидің хикметі де бар. Сопылар «Насут пен Малакут арасы шариат, Малакут пен Жабарут арасы тарикат, Жабарут пен Лахут арасы хакикат» дейді. Насут — деген көзге көрінетін және сезілетін адамзат әлемі, яғни адамның шариат ережелеріне сай өмір сүретін табиғи күйі. Малакут – көзге көрінбейтін, ішкі түйсікпен ғана сезуге болатын періштелік әлем, адамның тазару арқылы қолы жететін еркіндік дүниесі. Жабарут – құдірет әлемі, адам құдайы дүниеге еніп, оған кірігіп кету арқылы қол жеткізетін қасиетті әлем. Лахут – түйсікпен сезілетін құбылыстар, уақыт өлшемінен тыс бірлікке сіңісіп кеткендіктен сезінуге жатпайтын құдайы әлем. Хакикатқа жету деген — сана-сезім толық тазарып, маарифат арқылы өтіп, «алам аль гайб» делінетін ең құдіретті тылсым күйге ену.
Сырт көзге жұмбақ, өзгеге құпия сопылық жолдың рухани басшысын арабтар шейх (ақсақал), парсылар пир (ақсақал), ал қазақтар пір дейді. Ол көзінің тірісінде орнын басатын болашақ пірді анықтап кетеді. Біздің естуімізше, қазақ жерінде өмір сүрген Қожа Ахмет Иасауи бабамыз да, Бекет Мырзағұлұлы атамыз да осындай сопылық жолдың пірі болған. Оның екеуі де әулиеліктің ең жоғарғы сатысы «гаус» дәрежесіне жеткен делінеді. Қазақта: «Пірдің соңы – Бекет, ердің соңы – Есет», «Мединада – Мұхаммед, Түркістанда – Қожа Ахмет, Маңғыстауда – Пір Бекет», — деген сөздер бар. 874 жылы өмірден өткен, ислам әлеміне танымал парсы дін ғұламасы Абу Йазид аль-Бистами заманынан бері «Ұстазы жоқтың жетекшісі — шайтан», — деген қағиданы берік ұстанатын сопылық жолдағылар пірді аса кәдірлейді, өзара: «піріңді құбыла тұт» — деседі, тіпті Қожа Ахмет Иасауидің: «Егер пірсіз құдайға жүз, мың рет басыңды сен исең де, құдай сені сүйіктісі етпейді», – деген өсиеті де бар дейді.
Пір сопылық жолдың аймақтардағы бөлімшелерінің басшыларын белгілеп, иджаза (мандат) береді. Арабша муккадам, парсыша ишан делінетін оларды да қазақтар пір деп атайды. Біздің шалдардың: «пірге қол бердім» деп жүргені — сопылық жолдың өз аймағындағы тобына мүше болдым дегені. Шындығында, әр сопылық жолдың бір ғана пірі болады, оған пірліктің кімдер арқылы келгендігін көрсететін тізім силсила делінеді. Сопылық жолдың негізін салушы тұңғыш пірден алғашқы халифтердің біріне дейінгі аралықты көрсететін тізім силсилат аль-барака (накшбандийада силсилат аз захаб), ал тірі пірге дейінгі аралықты көрсететін тізім силсилат аль вирд (накшбандийада силсилат ат тәрбийа) делінеді. Арабтар тірі пірді шайх ас саджжада, алғашқы пірдің жайнамазын ұстаушы деп те атайды.
Қазақтар ұлыстың діни басшысы болып сайланған әулие адамдарды да пір деп атаған. Мәселен, 1680 жылы Күлтөбедегі жиында Тәуке хан сайланғанда, үш жүздің биі аруақ салыстыру арқылы (кие, әруақ туралы ғылым-агиологияда бұл «таңғажайып сайыс» деп аталады) керейт Мүсірәлі Жәдікұлын бүкіл қазақтың пірі етіп сайлап, есіміне «сопы әзиз» деген ат қосады. Ол 1639 жылы Бұхар хандығының Тамдыбұлақ аймағындағы Керізбұлақ ауылында туған, Үргеніште оқыған, исламға шын берілген өте әулие адам болған. Тақуалығы мен сопылығына байланысты Әжіқожа, ал ұрпақтары керейтқожа атанып кеткен. Оның баласы Қасымқожа да пір болған. Ал немересі — Көне Үргеніште оқыған, қажылыққа барған Әбужәлел 1726 жылғы Ордабасындағы құрылтайда біріккен қазақ қолының пірі, рухани көсемі болып сайланған.
Пірдің бәрі де Аллатағалам ерекше қабілет пен қасиет сыйлаған әулие адамдар болған. Әулие – арабша «уали», көпше түрінде «аулийа» Алланың досы, Аллаға жақын тұрушы адам, Алланың қамқорлығындағы адам, Алланың мейірімі түскен адам, Алланың қалаулы адамы деген мағына береді. Сопылар Алланың нұры әуелі әулиелерге түседі, сосын барып адамдарға беріледі дейді. Дінімізде Аллатағала пайғамбарларға, әулиелерге, шиит имамдары мен сопы шейхтеріне (пірлеріне) береке (арабша барака) мен керемет (арабша карамат) береді делінеді. Ал шығыстың ұлы ойшылы Әбу Әли ибн Сина Аллаға қалтқысыз қызмет еткен, тақуалық жолына түскен, таза, шын ниетпен өмір сүрген адамдарға да әулиелік қонып, кереметтер көрсету қабілетіне ие бола алады деген пікір айтады. Бірақ әулиелер көрсететін кереметтің (карамат), пайғамбарлар жасайтын ғажайыптан (муджизат) көп айырмашылығы бар. Әулиелер туралы тұңғыш жинақ суфизм жайлы алғашқы жазбалар шыға бастаған Х ғасырда жарық көрген. Кейін әулиелердің өмірбаяны (табакат аль-аулийа), ғылымда агиография делінетін олардың киесі мен қасиеттері жайлы жазбалар (манакиб аль-арифин), сондай-ақ әулиелердің кеңестер мен кездесулердегі сөздері (малфузат, маджилис), жазысқан хаттары (мактубат) өз алдына бөлек кітап болып көптеп шығарыла бастаған.
«Мұсылмандар, біріншіден, өзін барлық мәселелер бойынша ден қойып тыңдайтын және өздері оның өмір салты мен әдет ғұрыптарын басшылыққа алып, дегенін орын-дайтын; екіншіден, қателерге ұрын-дырмай дұрыс жолға бастайды деп кәміл сеніп, айтқандарына құлдық ұратын; үшіншіден, о дүниеде өздерін Алланың кәрінен қорғайды деп үміттенетін; төртіншіден, керемет қасиеттерінің арқасында өздерін бұл жалғанда қорғауға, бәле жәле мен күнәлардан сақтауға және өздерінің барлық қажеттіліктерін қанағаттандыруға қабілетті деп есептейтін адамды әулие санайды», – дейді өткен ғасырда өмір сүрген белгілі дін ғұламасы Абу аль Ааля аль Маудуди өз тафсирінде.
Он төртінші ғасырда өмір сүрген араб ғұламасы Убайд Закуни: «Дүние – дәулетке қанағат, қиындыққа сабыр қыла алмайтындардың орны. Ал әулие – дүниеге де, қанағатсыздар мен сабырсыздарға да назар аудармайтын адам» десе, «Әулие – құдайдың жердегі хош иісі», дейді Ибн Муаз. Ал заманының Ұлы Ұстазы атанған Ибн аль-Араби «әулиелер жатқан жерде ерекше энергия (химма) болады» деп есептейді, «қайда жүрсең де әуелі әулиелердің басына барып зиярат етіп, дұға оқы», – деп жазады Ашраф Джахангир Симнани. (Зиярат ету арабтың зийара бару, қатынасу, тәуеп ету, сыйыну деген сөзінен шыққан.) Сопылар арасында пайғамбарлар дәуірінен соң (даират ан нубууа) әулиелер дәуірі (даират аль аулийа) басталады деген сөз бар. Венгр арабисі әрі ислам зерттеушісі Игнац Гольдциер әруақтарға табынудың исламға дейін де болғандығын айтады, ал әулиелерге сыйыну қарапайым өлі әруақтарға жалбарынудан бөлек. Сопылық жолдағы ғалымдар арасында Алланың бірлігіне шек келтірместен, оның адамдардың қажетін қанағат-тандыратын пайғамбарлары мен
әулиелері де болатындығын филосо-фиялық тұрғыдан дәлелдеуге тырыса-тын ғылыми көзқарас та бар.
Қожа Ахмет Иасауи бабамыз өзі-
нің 34-ші хикметінде: «Тариқат жібереді жерге тығып, Бұл жолға, қаламасаң түспең, достар», – дейді. Себебі сопылық жолды ұстану – әр мұсылманның еркіндегі, өз ықтиярымен ғана атқарылатын іс. Ол – ешкімге де парыз емес, Аллаға қауышуды мақсат тұтқан адамның өзіне қосымша міндеттемелер алуы арқылы өзін-өзі жетілдіру тәсілі, ислам дінінің шеңберінің ішіндегі мұсылмандардың белгілі бір бөлігінің тірлік ету дағдысы мен өмір сүру салтына айналған, дін ғұламалары әлі күнге дейін біржақты бағасын бере алмай келе жатқан құпия ілім. Бұл жолды ұстанатындардың бүкіл мұсылманның оннан біріне де жетпейтіні сондықтан. Әрине, қолдан келсе ұстанған жақсы, ал қолдан келмесе аулақтау жүріп, алыстан сыйлаған дұрыс. Өйткені, ол – қажеттілігіне қарай құрыла салатын қоғамдық ұйым емес, бастауы бар, заманының ұлылары ғана ұстанған, өте қасиетті, аса қадірлі, тым жіңішке жол.
Қазір сопылық жолдамыз деп жүргендер көп, бірақ олар – сопылар емес, мүридтер, яғни сопылық мек-
тептің шәкірттері. Олардың қайсыбі-рінің жағымсыз қылықтарын көріп,
сопылық жолға үрке қарауға бол-майды. Себебі ортағасырлық Еуропада Альгазаль атанған парсының белгілі дін ғұламасы Абу Хамид Мухаммад аль-Газалидің сөзімен айтқанда, «нағыз сопы өте сирек кездеседі», олар бөлекше ойлайды, өмір сүру әдісі де бөлек. Профессор Дж.Браун сопылардың бір біріне ұқсамайтындығын, олардың тек өзіне ғана тән қасиеттері болатындығын айтады, XVII ғасырдағы Кашмир ғалымы Сираджеддин сопыларды жетілген адамдар деп есептейді. Ал сопылар Мұхаммед пайғамбарды нағыз жетілген адам санайды және денесіндегі ғажайып бес нүктенің (арабша латиф) белсенділігін арт-тыру арқылы өздерін жетілдіруге тырысады. (Құранда айтылатын латиф сөзі Абдуллах Йусуф Али тафсирінде «көзге көрінбейтін, қолға ұсталмайтын, өте нәзік сезім» деп түсіндіріледі.) Жетілген адам (инсам – и – камил) бір мезгілде бірнеше өлшемде өмір сүреді, сондықтан да қатарынан бірнеше ғылымды игере алады, адам таңқаларлық кереметтер көрсетеді. Олардың ашқан философиялық және ғылыми жаңалықтары – осы қасиеттерінің арқасы.
Әлемдік ғылымға сүбелі үлес қосып, біраз жаңалық енгізген ислам ғалымдары мен мұсылман ақын-дарының басым бөлігі – өз заманында сопылық жолды ұстанғандар. Алға-шында араб халифатында дамып, кейін Еуропаға ауысқан ортағасырлық алхимиктердің де көпшілігі «филосо-фиялық тас» іздеген сопылар болатын. Сондықтан гректің “хэмия”, “хэо–құямын, балқытамын” деген сөзіне арабтағы «аль» артиклінің қосылуынан шыққан алхимияны софистика деп те атаған. Бәріміз білетін «Мың бір түн» мен Қожанасырдың (Қожа Насир ад – Дин) философиялық мәні бар әңгімелерінің негізін салған да сол сопылар.
Сопылық жолды ұстанушыларға қойылатын талаптың бірі — мемлекет басшысына адал болып, риясыз берілгендік (рабт и Сұлтан) және Аллаға еш алаңсыз сыйынып, кемел-денуі үшін өзі өмір сүрген елінде тыныштық болуына атсалысу. Сон-дықтан олар биліктен аулақ, саясаттан сырт жүруді дұрыс санайды.
Сопылық ілім адалдық пен рухани тазалықты бәрінен жоғары қояды, сопылар адам жанының тазалығы жеті сатыда болады деп есептеп, соның ең жоғарғысына жетуді мақсат тұтады, бар ғұмырын осы жолға сарп етеді. Олар жан тазалығын нәпсіні (арабша нафс) тыюдан бастайды. Арабтың нафс сөзінің бірнеше мағынасы бар. Бұл жерде нәпсі сөзі тәннің әр нәрсені қажетсінуі мағынасында қолданылып отыр. Ал нәпсіні тыю деген сол қажетшіліктің Аллаға жағатынын ғана қалдырып, қалғанынан бас тарту. Адамның ішінде кісіні орынсыз істерге итермелейтін күш болады, оны дінімізде «нафс и аммора» дейді.
Иасауи көзқарасы бойынша, шынайы өмір деген- рухтың нәпсіден тазаруы. Оның ойынша, нәпсі мен рухтың қатар өмір сүруі қиын, сондықтан рухтың тірлік етуі үшін, нәпсі өлуі керек, адам кемелдікке жету үшін қажетті білімді игеруі, Аллаға деген ғашықтықпен дертке шалдығуы, менмендіктен арылып, қарапайым, парасатты болуы қажет, ал нәпсінің құлы болу, менмендік — надандықтың белгісі. Иасауидің пайымдауынша, нәпсінің құлы болғандар – «өлілер» де, нәпсісін тыйып, рухына еркіндік бергендер – «тірілер».
Халықты адамгершілікке, иманды-лыққа, парасаттылыққа шақыратын «Рисалетун Нусхие» (Насихат кітабы) атты еңбек жазған түрік ғұламасы, әйгілі сопы Юнус Емре жаман нәрселерге араласқан адамдарды шайтан билейді, оларда түсінбеушілік, дүниеқұмарлық, ашкөздік қасиеттер пайда болады, сөйтіп соңында тозаққа кетеді, ал жағымсыз қылықтарын жеңіп, бір Алладан басқаның бәрін ұмытып, су мен топыраққа қауышқандар жаратқан иенің нұрына бөленеді, жақсылықпен, сұлулықпен және жомарттықпен бірге жұмаққа барады, Аллатағалаға қауышады дейді.
Сопы – Хақ алдында құл, халық алдында азат, бірақ Хаққа құлшылық халыққа қызмет ету арқылы жүзеге асады делінеді. Олар мешітті аса көп жоқтамайды. Қазақтардағы діни терминдердің көбінесе арабша
емес, парсыша болуы да – ал-ғашқы дін таратушылардың ара-сындағы парсытілді сопылардың басымдығының нәтижесі. Түрік ғалымы Көпрүлү жаңа діни ағымға қатысты жаңа терминдерді Иасауи парсы ғалымдарының шығар-маларынан алды деген пікір айтады.
Сопылардың құпия басшысы – Кутб (Орталық, Темірқазық, Басшы). Кутб – сопылық ілімде әулиеліктің ең жоғарғы дәрежесі, Алланың күнә-лардан пәк халифасы, жаратушы рахымын адамзатқа үлестіруші дәне-кер, берілген аяндардың құпия мәнін ашушы кемел адам. Бір мезгілде дүниеде бір ғана Кутб болады, ол әлем тіршілігіне ықпал ете алады, оған тек періштелер ғана тәуелсіз делінеді. Ал жебеушісі Қыдыр (аль Хадир). Сопылар өз ілімін уағыздамайды және ізбасарлар іздемейді, зікір (арабша «закара» – Алланы еске алу) және тауаккел (Аллаға үміт арту) қағидаларын басшылыққа алады.
Орыс ғалымы О.Акимушкиннің пікірінше, сопылық жолды ұстану – негізінен орта тап өкілдеріне тән. Дж.Макдисидің айтуынша, алғашында сопылық жолды көзі ашық, көңілі ояу, білімді адамдар ұстанған. Олардың орта ғасырлардағы негізгі бірлестігі – 13 адамнан тұратын халка (қазақша алқа, үйірме, мектеп), дәстүрлі киімі – бүркеме башлығы бар көгілдір жүн шекпен, символы – пальма ағашы болған. Арабтың әрбір әрпінің сандық мағынасы да бар, ал сандарды пайдаланып сөз жазу әдісі «абджад» жүйесі делінеді. Бұл жүйе бойынша «ахад» (жалғыз, яғни Алланың бірлігі туралы сипаты) сөзінің сандық мағынасы – 13, сопылар бірлестігінде он үш адам болатындығы сондықтан, мұндай тәртіп 1200 жылдан бері бар, – дейді Идрис Шах.
Құран мұсылмандардан Алланы ұдайы еске алып отыруды талап етеді. Сопылардың Алланы еске алу рәсімдерінің (ритуал) бірі «зікір салу» деп аталады, арабтың «закара Аллах – Алланы еске алу» деген сөзінен шыққан. Ол жүректі жұмсартып, адамды Аллаға жақындата түседі делінеді. Сопылық жолдар бір-бірінен негізінен осы зікір салу дағдыларымен ерекшеленеді. Мәселен, накшбандийа құпия зікір (зикр хафи), ал иассавийа мен кубравийа жария зікір (зикр джали) салады. XVI ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген дін ғұламасы Фазлаллах ибн Мухаммад ибн Айубтың жазбаларында зікір салудың мезгілі мен орны, оның басқа да жай жапсары туралы жан-жақты баяндалады. Зікір салудың түрі екеу болғанмен, тәсілі көп. Сопылар 1001 зікір бар дейді, оны дінтанушы ғалымдар да көп теріске шығара бермейді және иассавийалықтардағыдай «ара
зікір» деп аталатын «Ха» мен «Хи» сөздерін ағаш кескен араның дыбысындай етіп шығару арқылы салынатын күрделі зікірдің де, сопылық жолдардың ең ұлысы саналатын кадирийалықтардағыдай «Сүбхан Аллах», «Аль – хамду ли-л-лах», «Аллаху акбар» сөздерінің әрқайсысын 33 мәрте қайталап айту арқылы салынатын қарапайым зікірдің де болатынын айтады. Бірақ жария зікір мен құпия зікірдің қайсысы дұрыс, «сама» делінетін сазды әуенмен діни сөздерді әндетіп айту мен «ракс» деп аталатын зікір кезінде биге ұқсайтын әртүрлі қимылдар жасау дінімізге қайшы келмей ме деген дін ғұламалары арасындағы орта ғасырларда басталған айтыс әлі күнге дейін жалғасып келеді.
Сондай-ақ сопылық жол мүше-лерінің киім киісі, оның түрі мен түсі, сәлде ораулары да бір-біріне көп ұқсай бермейді. Мысалы, бекташийалықтардың сәлдесінде – 12 орам бар, ал гюльшенийліктердегі орам саны – 8, кадирийалықтарда – 6, халватийалықтарда – 18.
Сопылар зікір салу үшін тасбихты да қолданады. Кадирийалықтардың тасбихы 99 маржан тастан болса, халватийалықтардың тасбихында 301
маржан тас болады деп жазады Дж.Спенсер Тримингэм. Сопылар Пірдің тасбихында береке бар деп есептейді. Сондықтан оған ерекше қарауыл (шайх ас сибха) қояды, тасбихты сақтаушы Пір ұрпағын хадим ас-сибха деп атайды. Біздің Пір Атамыз Бекет Мырзағұлұлының Ұлы Ұстазы Бақиржан Қожаның қасиетті үлкен тасбихы оның ұрпағы, Хиуадағы сейид Реджеп Ағаның үйінде сақталған. Бұл тасбихтың 760 тасының әрқайсысы кішкентай баланың жұдырығындай, ұзындығы 9 метр.
Дінтанушы ғалымдардың айтуын-ша, мұндай ерекше тасбих тек қана өзінің сопылық жолын құрған ұлы ғұламаларға ғана тиісті болған және ол ешкімге берілмей, оның ұрпағында сақталған. Пір Атамызға Хиуадағы Шерғазы хан медресесінде дәріс берген ұстазы, қазақтар Бақыржан Қожа деп аса қадір тұтатын Мухаммад Бақиржан Әзиз – пайғамбарымыздың немере інісі Әли мен қызы Фатимадан туған Хусейннен тарайтын сейид ұрпағы. Бұл ұрпақтан хорезмнің ойына алғаш келген Бақиржан Азиздің үшінші атасы сейид Рахман Берди Азиз бабамыз екен. Ол – Хиуадан 90 шақырым жердегі хорезмнің қақпасы аталатын Хазарасп елді мекеніне жерленген, жұртшылыққа танымал әулие. Ал Бақиржан Қожаның әкесі сейид Шафоат Әзиз – сол дәуірдегі ұлы ғұламалардың бірі, белгілі әулие, Арабиядан шыққан жергілікті шейхтардың басшысы болған адам. Хиуаға жақын маңдағы Шейх Мешхед қыстағына жерленген, басына 1795 жылы әсем мавзолей тұрғызылған.
Бақиржан Қожа шамамен 1720 жылы әкесі Шафоат Әзиздің қасиетті мешіті бар Қара Қапыда дүниеге келіп, 1789 жылдар шамасында өмірден өткен, Хиуа маңындағы Газауат ауылына жерленген. Оған да әсем мавзолей салынып, өте жақсы күтімге алынған, басында шын ниетіңмен түбіне үңілгенде, бұл фәниде кез-деспейтін ғажайып құбылыс көрінетін қасиетті құдығы бар.
Бақиржан Қожаның ұстазы – өз дәуірінің кемеңгер шейхы болған, керемет әулие Сұлтан Қожа. «Рисолайи хилфати суфихо» кітабында Шейх Сұлтан Қожа білім мен тазалықта теңі жоқ, кішіпейіл, тарихатта жоғарғы дәрежеге жеткен, заманының ұлы адамдарының бірі еді делінген.
Бақиржан Қожа ұстаздық еткен, біздің Пір Атамыз Бекет Мырзағұлұлы оқыған Шерғазы хан медресесі 1726 жылы салынған. Жалпы ауданы 50 х 43 метр, ауласы 29 х 26,5 метр, 55 бөлек бөлме (келий худжр) бар. Белгілі өзбек ақыны Пахлаван Равнак, түрікпен поэзиясының классигі Махтумкули Фараги, атақты қарақалпақ шайыры Әжнияз осында білім алып, тәр-биеленген.
Негізінен, бұл медреседе сол дәуірдегі өте талантты, белгілі адамдар оқыған. Сондықтан медресе халық арасында «Маскани фозилон», яғни «Білімдарлар ордасы» аталған.
«Ташкент қаласындағы Алишер Навои атындағы кітапханада сақ-талған тарихи құндылығымен өте ерекшеленетін, XVIII ғасыр мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Хорезм өңірінде өмір сүрген дінбасылары, әулиелер, тарихат өкілдері жайлы деректер бар «Рисолайи хилфати суфихо» (Уз ФАШИ инв. №7610) кітабының 5-бетінде «Амир Инак Мухаммед Амин хан билік құрған 1760 — 1791 жылдарда Хиуада оның замандастары, белгілі ғұламалар Исмоил ишан, Аймухаммад ишан, Қожа Тайып ишан, Имаммудин Қожа ишан, Мустафақұл ишан, Абдуллохқожа ишан, Бакиржан ишан, Идаятулла ишан өмір сүрді… заманының кемеңгер көсемі, ұлы сейиді атанған Мухаммад Бақиржан мемлекет ісіне араласпайтын, жалаң саясаткерлікті жаратпайтын, Алланың қолдауына ие болған, Аллатану ғылымын толық меңгерген, рухани кемелденген және көңілі қашан да бір Аллаға жақын болған…» – деп, ал «Фирдаусул икбол» (Уз ФАШИ инв. №5364) кітабының 128-бетінде: «Алланың бірлігіне сенетіндердің жетекшісі, Аллатану ғылымындағы сәуле шашқан мағрифат Бақиржан азиз Мухаммед Амин ханның сыйлас замандасы еді», — деп жазылған», – дейді Хиуада өмір сүрген ғұламалар тарихын зерттеп жүрген дінтанушы, Бақиржан Қожа ұрпағы Назарбай Реджепұлы.
1740 жылы Хиуаны жаулап алған Иран билеушісі Нәдір шах 1747 жылы қайтыс болғаннан кейін Хиуа хандығы тәуелсіздік алып, ұзаққа созылған өзара айтыс-тартыстан соң өзбектің қоңырат тайпасынан шыққан Инак Мухаммед Амин хан болады. Оның билік құрған кезеңі хорезм өңірінің өсіп-өрлеп, дәуірлеген тұсы еді дейді тарихшылар. Тіпті 1768 жылғы обадан халқы түгелге жуық қырылып, өзбек ақыны Шермухаммад Мунистің сөзімен айтқанда, «Хиуада қырық үй қалған» қиындықтан соң да елді бытыратып алмай аман алып шыққан осы Мухаммед Амин хан көрінеді. Ол 32 жасында Әмір атағын алған, елді 29 билеп, 61 жасында өмірден өткен, 1785 жылы Хиуадағы Жұма мешітінің қарсы алдынан Мухаммед Амин хан медресесін салдырған, өте салауатты, дінге деген жақсы көзқарасымен ерекшеленген жан еді, — дейді замандастары.
Мухаммад Бақиржан – ұлы сейид-тердің бірі атанған, адам таңданарлық кереметтер көрсете алатын өте қасиетті әулие болған, Хиуа ханы төбесіне көтеріп қадір тұтқан, сопылық жолын берік ұстанып, Пір дәрежесіне жеткен адам. Сопылар салты бойынша, Пір шәкірттерінің арасындағы аса дарындыларына батасын беріп, өз орнына Пір болуға немесе өз алдына жаңадан жол құрып, соған Пір болуға рұқсат ететін болған. Өз ұстазы Мухаммад Бақиржаннан бата алған Бекет Мырзағұлұлы да сопылық жолдың Пірі болған. Атамыздың Оғыландыда негізгі мешіті – завийасы болуы, бірнеше жерден біз жерасты мешіттері деп жүрген даира салуы — соның дәлелі.
Себебі, дін зерттеуші ғалымдар пірлердің өз қоныстарын жыл ішінде әлденеше дүркін өзгертіп отыратынын айтады. Тіпті қайсыбіреулері бір орында 40 күннен артық отырмаған. Бұл турасында сопылар арасында «Иленген терінің тазарып, жұмсарып, әрленетіні сияқты, адам да қоныс аударып, қиындық көріп, туа біткен нашар қылықтары мен дөрекілігінен арылып, жан дүниесі тазарып, мейірбандық пайда болып, дінге деген бірбеткейлігінен құтылады» деген сөз де бар. Пірлердің негізгі қонысында завийа болса, қосалқы қоныстарында оның кішілеу түрі даира салынған. Кейбір діни ғалымдар бұл қонысаударулар Аллаға сыйынуға қолайлы орындардың жыл ішіндегі ауысып отыруына байланысты дейді.
Ұлы ұстаз Бақиржан Қожа өзінің сүйікті шәкірті болған біздің Пір Атамызды ізгіліктігі үшін Ахмад (мақтаулы) деп, бірсөзділігі үшін Бектұрды деп атаған. «Рисолайи хил-фати суфихо» кітабының 11-бетінде Бектұрды (Бекет) хазреттің қонысы Маңғышлақта екені айтылады. Осы кітапта Хорезм өңірінде өмір сүрген, өз тұстастарынан ерекшеленіп, айырықша атақ алған төрт ғұламаның есімі аталады. Олар: Мұхаммад Бақиржан хазрет – «заманының ұлы сейиді» атанған, Мухаммад Сұлтан хазрет – «өз дәуірінің ұлы шейхы» атағын алған, Молда Мухаммад Пана – «өз дәуірінің ұлы ахуны» аталған, Бекет хазрет – «заманының ұлы сопысы» атағына ие болған. Сондай-ақ бұл еңбекте Бекет Ата «пайғамбарымыздың сүннетін көзінің қарашығындай сақтаушы және оны таратушы, мұсылман қауымының ішіндегі ең ұлысы, әзизі әрі қадірлісі, Аллатағалаға ең жақын және Аллатағаланың алдында ең құрметті, өз дәуірінің ұлы сопысы атанған адам», – деп жазылған. Ал «Тазкираи Мухаммед Бахир» (инв. №1846) қолжазбасының 168-ші бетінде Бекет Ата «өмірінде қиындықтарды көп көрген, адам таңғаларлық кереметтер істей алатын үлкен қасиет иесі, сопылықтағы ең жоғарғы мәртебе «машайық» дәрежесіне жеткен, түріктер мен өзбектер арасында атағы кең жайылған белгілі адам еді. Ел оны Ахмад (мақтаулы) деп дәріптейтін. Көңілінде бір Алланы ұстап, құлшылығын өз уақытында орындап отыру тек жасы ұлғайған адамдарға ғана тән әдет болса, ол жас кезінде де Аллаға сол үлкендерше құлшылық ететін еді», – делінген. Машайық – арабша «машйаха» – абыз, терең білімді, өте ақылды адам, періштелер аян беретін сопы, Пірлерде болуға тиісті негізгі қасиет, Пір болу үшін сопыларға қойылатын ең басты талап – машайық дәрежесіне жеткен сопы ғана Пір бола алады, Пірдің басты міндеті де осы, қазақша айтқанда, «абыз» болу.
Сопылық жолдың мүшесін парсы тілінде дервиш (дәруіш), арабша факир (пақыр) дейді, қазақша мүсәпір, кедей деген мағынада, Алланың алдында дәрменсіз, бейшара адам деген ұғым береді. Тәлімгерлерін муршидтер, шәкірттерін мүридтер деп атайды, ізденуші, талпынушы деген сөз. Олардың бас қосатын, ілім алатын орны завийа делінеді. Түріктер оны текке, парсылар ханака, арабтар даира, рибат деп те атайды, үй, бас қосатын бұрыш деген мағына береді, кішігірім мешіті, жанында қазақтар «намазтақыр» деп атайтын ашық алаң, муссалла болады. Бірақ күні бүгінге дейін ғалымдардың өздерінде де ханака, рибат, текке, завийа, оның кішілеу түрі даира арасындағы айырмашылық пен ұқсастық жөнінде ортақ пікір жоқ. Біз ауызекі тілде мешіт дей береміз, алайда оларды мешітпен шатыстыруға болмайды. Дінімізде мешіт ішіне кісі жерлеуге рұқсат етілмейді, ол – көпшілікке арналған орын, ал көбінесе Аллаға жақындасуға ең қолайлы деп есептелетін жерлерге салынатын бұлардың көпшілігінің ішінде сопылық жолдың негізін қалаушы әулие пірлер жерленген. Сондықтан олар береке бастауы, қасиетті орын деп есептеледі.
Сопылардың өмір сүру заңын ұлы ұстаз, шейх Абдоллах Ансари мына алты қағидадан тұрады деп есептейді:
Жасқа – мейірім,
Кедейге – қайырым,
Досқа – кеңес,
Дұшпанға – кешірім,
Ақымақты – елемеу,
Білімдарды – құрметтеу.
Ал ортағасырлық сопы Сұлтан Санжар: «Тірлігінде тек жақсылық жаса, адамнан болмаса да Алладан қайтады», – дейді.
Мұсылман елдерінің кейбірінде сопылық бауырластықтардың жұмы-сына ықпал жасап отыратын үкіметтік ұйымдар бар. Мәселен, ол Египетте Маджилис ас Суфийа деп аталады. 1994 жылы Американың Солтүстік Каролина штатында сопылардың үлкен бас қосуы өткен. Қазір дүние жүзінде 50 миллионға жуық сопы бар делінеді, яғни барша мұсылман қауымының 5 пайыздайы, ал қанша сопылық жол бар екенін білмедім, 1939 жылы олардың саны үш жүзден асқан көрінеді. 1987 жылдың, 6 наурызында 83 жасында өмірден өткен, араб, парсы, түрік және еуропа тілдерінде жарық көрген 574 арнаулы ғылыми зерттеулерді талдап, 1971 жылы исламдағы сопылық жайлы үлкен еңбек жазған ағылшынның белгілі ғалымы Дж.Спенсер Тримин-гэм 325 сопылық жолдың атын атап, түрін түстейді. Белгілі ақын Кердері Әбубәкірдің: «Сопылық Қап тауынан биік еді, Теп-тегіс жетіп кетті жұрттың қолы», – деп қынжылатыны да, белгілі сопы Абу аль-Хасан Фушанджаның: «Қазір сопылықтың аты бар да, заты жоқ, бұрын ол атауы жоқ Ұлы жол еді», – деп налитыны да осыдан болар. Ал сопылықтың діни-философиялық ізгілікті ілім болып қалыптасып, ислам әлеміне толық тараған, суфизмнің алтын ғасыры саналатын XII — XIV ғасырларда 12 негізгі жол болған. Олар:
рифаийа (негізін салған Ахмад ар Рифай, 1182 жылы қайтыс болған),
иассавийа (негізін салған Қожа Ахмет Иасауи, 1103 – 1166),
шазилийа (негізін салған Абу-л Хасан аш Шазили, 1258 жылы қайтыс болған),
чиштийа (негізін салған Муин ад Дин Хасан Чишти, 1142 1236),
сухравардийа (негізін салған Шихаб ад Дин Яхья ас Сухраварди, 1155-1191 және Омар ас Сухраварди, 1234 жылы қайтыс болған),
кубравийа (негізін салған Наджмуддин аль Кубра 1145-1221),
бадавийа (негізін салған Ахмад аль Бадави, 1276 жылы қайтыс болған),
кадирийа (негізін салған Абд аль Кадир аль Джилани (аль Гилани), 1077-1166),
мавлавийа (негізін салған Әбубәкір халифтің ұрпағы, белгілі ақын, Джалал ад Дин Руми, 1207-1273, оған атақты сопы Ұлы Аттар бата беріп, өзінің «Асрар – наме» (Жұмбақ кітап) деген қолжазбасын сыйлаған),
бекташийа (негізін салған Хадж Бекташи Вали Нишапури, 1208 — 1270),
халватийа (негізін салған Умар аль Халвати, 1397 жылы қайтыс болған),
накшбандийа (бесінші пірі Баха ад Дин Накшбанди, 1318 -1389).
Ал солтүстік африкалық ғалым, 1859 жылы өмірден өткен Мұхаммад ас Сануси аль Идриси сол кезде 40 сопылық жолдың болғанын айтады және зікір салудың 12 түрін жан-жақты баян етеді.
Дінтанушы ғалымдардың пікірін-ше, сопылық жолдың бәрі де бір-бірімен тығыз байланыста дамыған екі үлкен мектепте қалыптасқан ілімнен нәр алады. Оның белгілі парсы ғұламасы Абу Йазид аль-Бистами негізін қалаған мектебі «Өз-өзін ұмытып Аллаға естен тана ғашық болу арқылы Аллаға сіңісу» қағидасын қолдаса, белгілі парсы ғұламасы Абу-л-Касим Джунайд аль-Бағдади негізін салған екіншісі «Өз-өзіңе бақылауды жоғалтпай Аллаға сіңісу» қағидасын ұстанады. Ал Дж. Тримингэм: «Сопылық жолдардың барлығы да алғашқы халифтердің бірінен бастау алады. Оның көпшілігі Әлиге, бірқатары Әбу Бәкір мен Омарға тіреледі, ал Оспанға дейін жеткен сопылық жолдың силсиласын өзім әзір кездестірген жоқпын, бірақ Әулие Челеби зайнийа сопылық жолында солай екен деп жазады», – дейді.
Қазақстан мен Орта Азияда сопы-лық жолдардың төртеуі Иассавийа, Накшбандийа, Кубравийа, Кадирийа ғана кеңінен тараған.
Иассавийа сопылық жолын Мұхам-мед-Канафия ұрпағы, қазақ даласында жергілікті халықтың салт-санасына, сенім-нанымына, әдет-ғұрпына қайшы келмейтін сопылық ағымның түркілік дәстүрінің негізін қалаған, әйгілі тұлға Түркістандық Қожа Ахмет Иасауи құрған. Ол қазіргі бірқатар сопылық жолдардың бастауы саналады. Қожа Ахмет Иасауиді өзінің белгілі үш шәкіртінің бірі әрі ізбасары, сопылық ілімді дамытушы ұлы ұстаз, сопылық-дидактикалық сарындағы әдебиеттің негізін қалаушылардың бірі, ислам дінінің «жахрийа» (иассауишілдік) ағымын қыпшақ даласына таратушы, әлемге әйгілі бес бөлімнен тұратын «Бақырғани кітабының» авторы, Маңғыстау өңірін мұсылмандырған Сұлтан Хуббидің (Сұлтан Үпі) әкесі, 1186 жылы өмірден өткен, халық арасында Хәкім Ата атанған ұлы ғұлама Сүлеймен Бақырғани: «Ысқақ- бабтың жұрыны, Ибраһим шейх құлыны, машайықтар ұлығы, шайхым Ахмет Иасауи», – деп аса қадір тұтқан.
Ғалымдар 1103 жылы Сайрамда дүниеге келіп, 1166 жылы Түркістанда өмірден өткен Қожа Ахмет Иасауиді пайғамбарымыздың немере інісі Әлидің он алтыншы ұрпағына санайды. В.Гордлевский ол 125 жыл жасаған десе, түрік әдебиетінің белгілі маманы, профессор Фуат Көпрулу 120 жыл өмір сүрген деген пікір айтады. Ал Кашафи Қожа Ахметтің Арыстан-бабтың шәкірті болғандығы, одан заһир және батин ілімдерінің сыры мен мәнін үйренгендігі, оған 16 жыл қызмет еткендігі туралы мәлімет береді. Әкесі әулиелігімен даңққа бөленген Ибраһим шейх пен шешесі әулиелігімен еліне танымал болған Муса шейхтың қызы Айша (Қарашаш ана) Сайрамда, өзі Түркістанда жерленген. 1398 жылы әйгілі Әмір Темір оның басына әлемде жоқ әдемі кесене салдырады.
Бұл қасиетті кесене кешегі кеңестік дәуірдегі дінге мемлекеттік саясаттың ызғары өршіп тұрғанда да, өзіне рухани азық іздеген мыңдаған мұсылманның жанына шипа берді, көкірегіне нұр құйып, адамгершілік пен имандылық жолына бағыттап отырды. Әулиенің арқасында Түркістан діни-рухани астана дәрежесіне жетті.
«…Түркістанның жаңа қазақ ханды-
ғының астанасына айналуы тек қолайлы географиялық жағдайына ғана байланысты емес еді. Ол сонау ХІІ ғасырдан бастап әлем назарын өзіне аударып алған-ды. Бұл исламдық руханиятта ерекше орын иемденетін айтулы сопылық мектептің негізін салған шайқы, ғұлама ақын Қожа Ахмет Иасауидің жан-жақты ұстаздық және уағызшылдық қызметінің арқасы еді», – дейді Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев.
Қожа Ахмет Иасауи бабамыз негізін қалаған иассавийа сопылық жолы халық арасында да, ғылымда да «жахрийа» деген атпен көбірек танымал болған. Өкінішке орай, кейбір дінтанушылар оны Ахмад аль – Харисидің басшылығымен XV-XVI ғасырларда Мухаммад ибн Иса аль – Мұхтар құрған, біздің өңірден тіпті де басқа аймақтағы «исавийа» сопылық жолымен шатастырып алып жатады. Шындығында, Қожа Ахмет Иасауи құрған сопылық жол – әлемге әйгілі ұлы жолдардың бірі. Ал Иасауи ілімі ежелгі қыпшақ даласын мекендейтін, кезінде исламды «қылыштың күшімен емес, тілдің ұшымен» қабылдаған халықтардың қазіргі ұстанған дініне мықтап сіңіскен, оның ажырамастай құрамдас бөлігі болып қалыптасқан. Ол жаңғырту мен жаңартудан гөрі жан-жақты зерттеп, тереңірек зерделеуді көбірек қажет етеді. Өйткені арадағы мың жыл ішінде халық бұл ілімнің өміршең тұсын өзінде қалдырып, далалықтардың исламға тезірек кіріп, жылдамырақ көндігуіне көмегін тигізген өтпелі бөлігін саналы түрде ұмытқан.
Бүгінгі біз тірлік етіп жатқан кеңістікте бұрын өмір сүрген елдің де исламға дейін рухты, ата-баба аруағын, табиғат құбылыстарын қадірлейтін, бір құдайға табынатын діні болған, олар Аспан Ата, Жер Ана деп жалбарынып, баршаға ортақ, мейірімді, қамқор, құдіретті күш Көк Тәңірінен тілек тілеген. Дат рунологы Вильгельм Томсеннің 1893 жылы 25 қарашада Орхон жазуынан алғашқы оқығаны да сол Тәңір деген сөз болыпты. Рим папасы IV Иннокентийдің тапсырмасымен католиктік францискан монахтарын бастап 1245 жылы француздың Лион қаласынан шығып, Үстірт үстіндегі «Ноғай жолымен» Қарақорымға ба-рып, 1247 жылы кері қайтқан, сөйтіп Дешті Қыпшақ даласын еркін аралаған Плано Карпини түркілердің Тәңірге жөн-жосықсыз жалына бермейтінін, оны шектен тыс марапаттап, мадақ-тамайтынын айтады. Ал арғы-бергі тарихтың асқан білгірі Лев Николаевич Гумилев: «Ежелгі түркі-лердің бұқаралық діні Жер мен Аспанды тіршілік көзінің бірімен-бірі жауласпайтын, керісінше, бір-бірімен тығыз ынтымақтағы қос қайнары ретінде таниды», – деп жазады.
Қожа Ахмет Иасауи ежелгі түркі көшпенділерінің дәстүрлі дүние-танымындағы табиғат күшін жоққа шығармады, сөйте тұра оларға бұл күштердің жалғыз құдай – Алланың қолымен жасалған іс екендігін түсіндіріп берді. Осылайша далалықтарды табиғатпен біріктіретін ескі күштер де сақталды, сонымен қатар ислам да қабылданды. Академик В.Бартольд Қожа Ахмет Иасауи мен оның шәкірттерінің көшпелі халық арасында беделдерінің зор болғандығын, олардың ел аралап, Құран уағыздары мен шариат заңдарын насихаттағанын, діни тақырыптарға арналған кітапшалар таратқанын айтады, ал Е.Смирнов: «Иасауи түркі тайпалары арасында ислам дінін таратуда үлкен еңбек сіңірді… Ол көшпелі қазақ тайпаларының ұлттық әулиесі атанды», – дейді.
Накшбандий, сопылық жолының тарихын жазған белгілі дінтанушы Фахраддин Али ибн Хусайн бұл жолдың алғаш негізін қалаған 1140 жылы дүниеден озған, ислам әлеміне танымал тұлға Абу Иакуб Иусуф аль – Хамадани екенін, ал 1179 жылы өмірден өткен Абдалхалик аль-Гидждувани жаңадан 8 ереже мен «құпия зікір» салуды енгізгенін айтады. Мухаммад Баба Саммаси мен Амир Кулал Сухариден дәріс алған Баха ад-Дин Накшбандидің ұлты тәжік болғанмен, түрік ортасымен тығыз байланыста болған. Ол өзінің түсіне енген, Қожа Ахмет Иасауидің үш шәкіртінің бірі Мансұрдың тармағынан тарайтын Халил Атаға алты жыл қызмет етеді. Кейін 1347 жылы Халил сұлтандықтан түскесін, еліне барып осы жолды жандандырады. Ол да «құпия зікірді» жақтаған, тіпті «жария-халыққа көріну үшін, жасырын – хаққа берілу үшін» деген сөзі де бар.
Баха ад-Дин Накшбанди 1318 жылы дүние келген, 1389 жылы жылы қайтыс болып, Бұхара маңындағы Касри Ғарифан қыстағына жерленеді. Оның басына 1544 жылы Әмір Абдалазиз хан әсем кесене салады. Ұлы ақындар Джами, Саади, Ширази мен Алишер Навои, белгілі таулық Шамиль – осы жолды ұстанғандар.
Дінтанушылардың пікірінше, бұл сопылық жолдың о бастағы атауы «хваджаган» болған, Баха ад-Дин Мухаммад аль-Бухари (Накшбанди) ғұламаның тұсынан бастап «накш-бандийа» атанған. Накш (накшха) – өрнек деген сөз, тірліктегі тәуір нәрсенің бәрін жүрекке орнықтырып, миға өрнектеу деген мағына береді. Ғалымдар бұл жол түріктердің суннамен байланысын нығайтты және XV ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап негізінен зиялылар мен билік басындағылардың ой-пікірін білдіріп, ортаазиялық, туркиялық, индиялық болып үш үлкен тармаққа бөлініп кеткен деп есептейді. Бұл тармақтардың бәрі де заманында өте беделді болып «Хадрат-и ишан» атанған, 1490 жылы өмірден өткен Қожа Убайдоллах аль-Ахрардан бастау алады және өз ішінде бірнеше кіші тармақшаларға тарайды.
Тарих ғылымдарының кандидаты Зікірия Жандербек накшбандийа ілімін түркі халықтары арасына кеңінен таратуға билік басындағы Шыңғыс хан ұрпақтары көп күш жұмсағанын, ХV ғасырда құрамына қазіргі ұлан ғайыр қазақ жері де енген Дешті Қыпшақтың ханы болған Әбілқайырдың, ХVІ- ХVІІ ғасырларда өмір сүріп, тарихқа «Қасым ханның қасқа жолы» мен «Есім ханның ескі жолын» қалдырған қазақ хандары Қасым мен Есімнің осы жолды ұстанғанын, сол кездегі ұлы жүз руларының біраз бөлігі мен Түркістан, Шымкент, Тараз маңындағы қазақтар да накшбандийа жолының ықпалында болғанын, ал ХVІІІ ғасырдан бастап Тәуке ханның «Жеті Жарғысынан» соң әдет-ғұрып, салт-дәстүрде иас-савийаға, діни-идеологиялық бағытта
накшбандийаға басымдылық берілге-нін айтады. Тарихшы ғалымның сө-зіне қарағанда, қазақ зиялылары мен ұлтымыздың танымал тұлғаларының бірқатары заманында осы сопылық жолды ұстанғанға ұқсайды.
Шындығында да, бұл Керей мен Жәнібек тұсында өз алдына отау тіккен қазақ хандығының феодалдық мемлекет есебінде қалыптаса бас-таған, ал исламның қазақ жеріне толықтай тарап, елдің ұстанған бірден бір дініне айналған шағы болатын. Сөйтіп сопылық жолдағылардың бірі ұлан ғайыр қыпшақ даласына ислам дінін таратса, екіншісі сол далада қазақ мемлекетінің қалыптасуына атсалысты, оның орнығуына ықпал етті. Мұны дінтанушылар сопылардың мемлекет ісіне тікелей араласпаса да, замана үрдісімен үндес өмір сүріп, уақыт талабына сай тірлік ететіндігімен түсіндіреді.
Дж.Тримингэм моңғолдар қол астында болып, кейін егемендік алған елдің бәрінде де накшбандийа сопылық жолының пірлеріне аса зор құрмет көрсетілгенін, Моғол империясының негізін қалап, Делиді мемлекет астанасы еткен, 1530 жылы өмірден өткен, Әмір Темір ұрпағы Захир ад-Дин Мухаммад Бабырдың кезінде оның Үндістанда, Осман империясының тұсында түрік жерінде, Египет пен Сирияда кеңінен тарағанын жазады. Ал мәскеулік ғалым М.Рощин қазіргі Кавказдағы сопылардың көпшілігінің екінші мыңжылдықтың реформаторы (муджаддид-и алфи-и сани) атанған, 1625 жылы өмірден өткен шейх Ахмад аль-Фаруки ас-Сирхиндидың накшбандийа тармағын ұстанатынын және бұл бірнеше ғасырдан бері жалғасын тауып келе жатқан үрдіс екенін айтады. Қазан төңкерісінің қарсаңы мен кеңестік дәуірдің бастапқы кезеңінде қазақ сопыларының да бірқатары осы жолда болған. Себебі ол тұста Ыбырай Алтынсарин айтқандай, «қазақтардың діні татар тілінде жазылған» бо-латын, яғни дінге басшылық бұл тармақ кеңінен таралған татар елінің дінбасылары тарапынан жаса-латын. Ал бүгінгі біз көріп жүрген накшбандийалық мүридтердің көпші-
лігі казказдықтардан да, хиуа-лықтардан да тек өздері ғана білетін айырмашылығы бар Имам Раббаний тармағындағылар.
ХVІІ-ХVІІІ ғасырлардағы накш-бандийа сопылық жолына басымдылық беру үрдісі Орта Азия өңірінде де болған. Әйгілі «Түрік шежіресін» жазған Абулғазы БаҺадұрханның ағасы Исфандияр хан Хиуада билік құрған 1623-43 жылдары жария зікір салатын кубравийа жолын тұтынған хорезмдік сопылар жаппай накшбандийа жолын ұстана бастайды. Олар осы екі жолға да тән талаптарды орындады. Ара-тұра әсем әуенмен өте әдемі етіп жария зікір де салды. Зікірлері иассавийалықтарға ұқсамаса да, бұл сопылардың көпшілігі «жахрийа силсиласынанбыз» дейтін. Өйткені олар тұтынған жолдың түп тамыры – Қожа Ахмет Иасауи ұстанған, түркі тектес халықтардың исламға дейінгі дінінің әдет-ғұрпына көп қайшы келмейтін шариат болатын. Сол кездегі Хиуа хандығының ықпалында болған кейбір қазақ жеріндегі сопылар да бұл үрдістен тысқары қала алмады.
Хиуалық сопылар негізінен Маулана Мухаммад қазының ортаазиялық тар-мағында болды. Соның бірі – өзіне ғана тән ерекшеліктерімен батыс дінтанушы ғалымдарының назарын аударған, ғылыми әдебиеттерде «Аза-мийа» деп аталып жүрген Маулана Махдумий Азам тармақшасы. Бұл жолға кіруге тілек білдірушілерге өте қатаң талап қойылған, олар 1001 күндік ерекше сынақтан өткен, әрқайсысына жеке тәлімгер – ұстаз бекітіліп, тек солардың ұсынысымен ғана мүшелікке қабылданған. Сондықтан бұл жолда Аллатағалам ерекше қабілет пен қасиет сыйлаған таңдаулы да санаулы сопылар ғана болған.
Кубравийа жолының негізін салған Наджмаддин Кубра 1145 жылы Хиуада туған, Египетте Рузбихан аль – Ваззан аль – Мисридан тәлім алған, өз сопылық жолын Хорезмде құрып, 1221 жылы сонда монғолдар қолынан қаза тапқан. Әлемге әйгілі «Сифат аль-адаб» (Әдеп үлгісі) атты үлкен еңбек жазған бұл ғұламаның Көне Үргеніштегі жерленген жері — жергілікті халық «Шикәбір Ата» (Шейх Кабир – Үлкен Пір) деп аса қадір тұтатын, өте қасиетті орын. Ол ашқан оқу орны «даналар дайындайтын мектеп» атанған. Ислам дүниесіндегі танымал тұлғалар болып табылатын Баба Фарадж, Аммар ибн Иасир аль-Бидлиси, Исмаил аль-Касри – Наджмаддин Кубраның тәлімгерлері, ал парсының ұлы ақыны Фарид ад-Дин Аттардың ұстазы Маджд ад-Дин аль-Багдади – оның шәкірті делінеді. «Алтын Орда ханы Берке Бұхараға барып, осы жолды ұстанған белгілі сопы, 1260 жылы өмірден өткен Сайфаддин Саид аль-Бахарзидан ислам дінін қабылдап, мұсылман болған», – деп жазады Дж.Тримингэм. Фирдаусийа, Нурийа, Рукнийа, Хамаданийа, Игтишашийа, Нурбахшийа сопылық жолдары осы жолдан тараған деп есептеледі.
Әлемдегі сопылық жолдардың ішіндегі ең ұлысы да, аса қасиеттісі, әрі құдіреттісі – Кадирийа сопылық жолы. Оның негізін салған, яғни алғашқы пірі Абд аль Кадир аль Гилани (Абдалкадир ибн Аби Салих Джангидост), кейбір әдебиеттерде Джилани деп жазылады, 1077 жылы Ирандағы Гилан өлкесінде туған, 1166 жылы қайтыс болған, Бағдадтағы жерленген жері мұсылмандардың ерекше қасиетті орнының бірі саналады. Ол әулиеліктің ең жоғарғы сатысына жетіп, «гаус ал ағзам» атанған адам, 1127 жылы елуден асқан шағында өз ғасырының кутбы атанған Йусуф аль Хамаданидан бата алып, мұсылман әлеміне танымал Ұлы әулие атанады. 1134 жылы оған шәкірттері мен отбасы үшін әдейі орын – рибатымен медресе салынады, замандастары оның сопыларша емес, ғалымдарша киінгенін айтады, тоғыз баласының екеуі Абдарраззақ пен Абдалазиз әке жолын қуып, ғұлама діндарлар болады.
Суфизм – әрдайым даму үстінде болатын ілім. Сондықтан бір сопылық жолдың ұзақ мезгіл сақталмауы, яғни мақсаттарына жетіп тарауы немесе бірнеше жаңа сопылық жолдарға бөлініп кетуі де мүмкін. Ғалымдардың пікірінше, бастапқы жолды теріске шығармай-ақ жаңа жолдарға бөліну немесе сол жол ішіндегі тармақтарға таралу – сопылықтағы заңдылық. «Шариат – тамыр, тариқат – бұтақ, хақиқат – жеміс» деген сол. Әр сопылық жол өз бұтағынан бұйырған жемісін жейді. Қазіргі кезде ұзын саны үш жүзден асқан сопылық жолдардың басым көпшілігінің бастауы бір. Содан да болар олар кейбір мәселелер төңірегінде өзара айтысып-тартысқанымен, бір-біріне түсіністікпен қарап, сыйластықпен өмір сүреді, аралас-құралас тірлік етеді. Күні кешеге дейін қазақ даласында да солай болған, бүгін де сол керек-ақ.
Шынайы ождан бостандығы беріліп, діннің рухани мәдениеттің бір саласы екендігі мойындалған тәуелсіздік жылдарда дінге мойынұсынып, оны ұстанушылар көбейді. Бірақ соңғы кездері солардың басшысы белгісіз, бастауы беймәлім топтарға бөлініп алып, өзара айтысып жатқанын көріп қатты қынжыласың.
Кезінде пайғамбарымыз «иудейлер 71, христиандар 72 топқа бөлінді, менің қауымым да 73 тармаққа таралып кетеді» деген екен. Шындығында да, қазір діни әдет-ғұрыптарының әртүрлілігімен, қоғамдық тұрмыс – тіршіліктерінің ерекшеліктерімен, аза-
маттық құқықтану мәселесінің алуандығымен өзара өзгешеленетін осыншалықты тармақ бар дейді дін-
танушы ғалымдар. Алайда бұл тармақтарды басқа діндердің секта-ларымен шатастыруға болмайды.
Себебі латынша «sekta» деген қауымнан бөлектенген топ, өзгеше бағыт, яғни олар негізгі діннен бөлініп кеткен топтар болса, исламда бар болғаны бір діннің құрамындағы тармақтар ғана. Ал сопылық бұл тармақтардың қатарына кірмейді. Ол – әлі күнге дейін дін ғұламалары тарапынан біржақты бағасы беріл-меген, мұсылмандардың белгілі бір бөлігі ғана тұтынатын ислам дінінің ішіндегі құпия ілім.
Ислам – кеңдік пен кешірімнің, келісім мен түсіністіктің діні. Ол өз дініндегілер түгілі басқа діндегілерге де мейіріммен, түсіністікпен қарайды, бүкіл адам баласына өзара келісімде болып, қиыншылықтарды бірлесе шешуді бұйырады. Сондықтан іс-қимылы ислам қағидалары мен өздері тіршілік еткен мемлекеттің саясатына қайшы келмейтін мұсылманның анасы дұрыс, мынасы бұрыс деп айту қиын. Бірақ бір нәрсе анық. Кешегі Аталарымыздың тұтынған діні ғана бізге дін, солардың жолын ұстанғанымыз жөн. Халқымызда әулие аттаған оңбас деген сөз бар. Қасиетті қазақ жерінде жүріп өзіміз өзге жұрттың диуанасына табынсақ, балаларымыз басқа елдің бақсысына бағынса, онша дұрыс бола қоймас.
Қазіргі таңдағы дін таратамыз деп екі өкпесін қолына алып, жанұшырып жүргендердің қайсыбірінің артында ұлтымыздың болашағына балта шабуды көздейтін сұрқия саясаттың салқыны жатыр. Олар әуелі бірімізді бірімізге айдап салып, айтыстырады, бірлігіміз бұзылып, жанымызда жүрген жалғыз-жарым жақсымыздан айрылып, «азаматы жоқ ауыл» атанамыз. Сосын әруақты Аталарымыздан алыстатып, ұлыларымыздан бездіріп, «әулиесі жоқ ел» етеді. Арғы жағында қылышыңды қайда шабатының белгілі.
Сондықтан исі қазақ баласының дін мәселесі төңірегінде бір мәмілеге келетін мезгілі жетті. Ол – Елбасының пәрменімен, Президенттің жарлығымен, Үкіметтің жәрдемімен атқарылатын шаруа емес, өзіміздің жүрек қалауымызбен жүзеге асатын іс.