ЕЛІМІЗДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БЕС АУДАНЫ

Жанна Иманқұл,
«Жалын» журналының қызметкері, «Ақпарат саласының үздігі» иегері

Біздің еліміз өзінің кең байтақ жер көлемімен, табиғи жағдайларының ерекше әртүрлілігімен және әлеуметтік-экономикалық аймақтық сараланудың жоғары деңгейімен сипатталады. Нарықтық қатынастарға көшу – аймақтардың біркелкі даму мәселесін жойып қана қоймай, оны жаңа күшпен және нарықтық қатынастардың қалыптасуының аумақтық ерекшеліктеріне сәйкес жаңа деңгейге көтерді. Экономикадағы өзге-рістер, оның ішінде нарықтық экономикаға көшу әсерінен болған терең өзгерістер шаруашылық механизмін қайта құруды қажет етті. Бұл жағдайда негізгі мін-деттер: экономиканы аумақтық басқаруды жетілдіру, жаңа кешенді экономикалық аудандастыруды жүргізу керек болды.
Нарыққа көшу процесінде жа-ңа ресурстардың ашылуы, халықтың көші-қоны, экономикалық байланыстардың үзілуі, елді басқарудың ұйымдық құрылымының өзгеруі нәтижесінде аумақтық дамуға әсер ететін жаңа аймақтық экономикалық мәселелер туындады. Халықтың шаруашылық қызметін басқарудың орталықтан елдімекендерге қарай қайта бағдарлануымен байланысты өндіргіш күштерді бөлу маңызы артты. Экономикалық кеңістіктің сапасы көптеген сипаттамалармен және параметрлермен анықталады. Олардың ішінде, ең алдымен мына жайттарды атап өту қажет:
-тығыздық яғни, кеңістік бір-лігіне шаққандағы халық саны, жалпы аймақтық өнім көлемі, табиғи ресурстар, негізгі капитал және т.б.);
— орналасқан жері: халық пен шаруашылық қызметтің біркелкілігі, шоғырлануы, таралуы, оның ішінде экономикалық дамыған және игерілмеген аумақтардың болуының көрсеткіштері);
— қарым-қатынас (экономикалық байланыстардың қарқындылығы, көлік-коммуникациялық желілер-
ді дамыту, тауарлар өндірісі, қызметтердің түрлері, адамдардың қарым-қабілеттілігі.Экономиканың интернационалдануы және жаһандануы әкімшілік-территориялық және экономикалық аудандас-тырудың ұлттық жүйелерінің белгілі бір біріздендіруіне және трансұлттық (немесе трансмем-лекеттік) аймақтардың қалыптасуына әкеледі. Бұл үрдіс Еуропалық Одақ ішінде барынша дамыған.
Экономикалық аймақтардың құрылымын әртүрлі жақтан қарастыруға болады: экономикалық, әлеуметтік, рухани, табиғи ресурстық, институционалдық және т.б. Әлеуметтік-экономикалық жүйе ретінде аймақты бес негізгі ішкі жүйенің жиынтығымен көрсетуге болады, олар мыналарды қамтиды:
-жүйені құраушы база;
-жүйеге техникалық қызмет көрсету кешені;
-экология;
-халық;
-нарық инфрақұрылымы.
Бұл ішкі жүйелердің біртұтас әлеуметтік-экономикалық жүйесін біріктіретін өзара байланысы мен
өзара әрекеттесуін қамтамасыз ететін негізгі фактор адамдардың белсенділігі болып табылады. Адам – әрбір жүйені жандандырады. Инновациялар, телекомму-никациялық және компьютерлік жүйелер, қайта құрылымдалған және конверсияланатын өндірістік-технологиялық кешендер және т.б. дамып жатуы адам интеллектісімен жүзеге асып жатыр.
Әрбір экономикалық аймақ өзінің материалдық-өндірістік негізімен, ішкі шаруашылық бірлігімен сипатталады. Елдің ұлттық кешенінің бір бөлігі бола отырып, аймақтық шаруашылық кешені біріктірілген кәсіпорындар мен салалардың мақсатты түрде дамып келе жатқан серпінді және аймақтық немесе жергілікті үйлесімі болып табылады.
Халық шаруашылығының өзіндік өндірістік ерекшеліктері мен берік экономикалық байланыстары бар құрамдас бөліктеріне сай ел экономикасы экономикалық аудандарға бөлініп қарастырылады.
Экономикалық аудандардың құрамы мен шекарасын анықтау кезінде мыналарға ерекше назар аударылады:
— табиғи жағдайлар, минералды-шикізат, жер-су, еңбек және
материалдық-техникалық ресурстар, аймақтың мамандануына және дамуына;
— ауданның экономикалық бірлігін құрайтын көліктік-экономи-калық байланыстар (өңірішілік және аймақаралық);
— кейбір аймақтардың пайдалы қазбаларды пайдалану немесе энергетикалық жүйелер мен кө-лік жолдарын құру негізіндегі аймақаралық экономикалық байланыстары;
— облыстың және оны құрайтын аймақтардың халық шаруашылығының құрылымы, экономиканың күрделілік сипаты, республика экономикасындағы аймақтардың орны мен рөлі, т.б.
Халық шаруашылығының дамуына және оның аумақтық ұйымдастырылуына әсер ететін ең маңызды шарт – эко-номикалық аудандастыру – халық шаруашылығын жоспарлау мен басқарудың әдістері мен фор-маларының жиынтығы болып табылады. Аудандық жоспарлау мен басқару белгілі бір аумақтағы шаруашылық элементтерінің теңгерімді дамуын қамтамасыз етеді, салааралық және ауданаралық байланыстарды дамытуға, аудан ресурстарын ұтымды пайдалануға және экологиялық мәселелерді шешуге ықпал етеді, яғни, ұтымды аумақтық ұйым құруға ықпал етеді.
ХХ ғасырдың басында Қазақстанның кең-байтақ аумағы әкімшілік-аумақтық жағынан да, экономикалық жағынан да біртұтас тұтастықты білдірмеді. Әкімшілік жағынан ол негізінен үш бөлікке бөлінді: солтүстік, шығыс және оңтүстік. Қазақстандағы алғашқы облыстар КСРО-ның жаңа саяси-әкімшілік бөлінуіне байланысты 1932 жылы құрылды. Республиканың әр аумағында адам-дардың өмір сүруіне, олардың өндірістік қызметпен айналысуына жасалатын жағдай бірдей емес екені анық. Бұл айырмашылықтар, ең алдымен, табиғи ортадағы айырмашылықтардан туындайды. Кейбір жерлерде қара металлургия мен химия өнеркәсібін дамытуға мүмкіндіктер бар, ал басқа жерлерде, мысалы, бау-бақша мен жүзім шаруашылығын, қатты бидай өсіру және т.б. Халық шаруашылығының дамуының алғышарттарының үйлесуіндегі осындай айырмашылықтардың әсерінен ел территориясының әртүрлі бөліктері арасында ау-мақтық немесе географиялық еңбек бөлінісі пайда болады.
Бұл жағынан Қазақстан да тыс қалған жоқ. Еліміздің экономикалық аудандарының арасындағы айырмашылықтар XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында-ақ пайда болды. Ал ол кезде оның аумағының басым бөлігінде көшпелі мал шаруашылығы басым болғанымен, сол кездің өзінде орталық пен шығыста тау-кен өнеркәсібі қалыптасып, оңтүстігінде суармалы егіншілік, бау-бақша, жүзім шаруашылығы, солтүстікте сүтті және етті малшаруашылығы мен астық шаруашылығы дамып жатты.
Көліктің дамуымен Қазақстанның әртүрлі аймақтарында табиғи ресурстарды игеру үшін одан да үлкен мүмкіндіктер пайда болды. Көлік арқылы өнім алмасу республиканың жекелеген бөліктеріне өз аумағында халық шаруашылығының өздеріне тиім-ді салаларын ғана дамытуға мүмкіндік берді.
Ел шаруашылығының аумақтық құрылымы негізгі үш фактордың әсерінен дамыды.
     1. Табиғи географиялық факторлар: осы бес экономикалық аумақтың көп бөлігінде климат қатал, халықтың орташа тығыздығы төмен, табиғи ресурстардың мүмкіндігі төмен. Осылайша, халықтың көп бөлігі оңтүстікте шоғырланған.
     2. Шикізаттық бағытты жоспарлы топтастырудың ұзақ мер-зімді әсері, соның нәтижесінде, өнеркәсіптің шикізаттық құры-лымы қалыптасты. 1990-шы жылдардың басында өнеркәсіптің 80 пайызға дерлігі шикізатты өндіру және бастапқы өңдеу болды. Территориялық құрылымда өнді-рістің шектен тыс шоғырлануы, жекелеген аймақтардың тар мамандануы, жеткізушілер мен тұтынушылар арасында қашық және сенімсіз экономикалық байланыстар пайда болды, моно-қалалар өсіп, ірі өндірістік кәсіпорындармен әлеуметтік инфрақұрылым біріктірілді. Нәтижесінде реформалардың басталуымен кейбіреулерінде созылмалы жұмыссыздық, ал басқаларында халық санының шамадан тыс артуы пайда болды. Эко-логиялық апат аймақтары пайда болды, шағын қалалардың (Жаңатас, Кентау, Степногорск, т.б.) жағдайы ауыр болды.
3. Нарықтық қатынастарға өтуге байланысты қайта құру жағдайлары мен қиындықтарының жиынтығы. Өтпелі факторларды енгізу нәтижесінде (өндіріс көлемінің төмендеуі, өнімнің көпшілігінің бәсекеге қабілетсіздігі және т.б.) аймақтардың экономикалық ыдырауы басталды – оқшауланудың күшеюі және ай-
мақаралық байланыстардың қарқындылығының төмендеуі көрініс берді.
Міне, осылайша Қазақстан территориясының жекелеген бөліктері арасында аумақтық еңбек бөлінісі бірте-бірте дамып, экономикалық бес ауданға – «Орталық, Солтүстік, Оңтүстік, Шығыс, және Батыс Қазақстан», бөліп қарастыруға әкелді.
Бұл аймақтардың әрқайсысы табиғи ресурстық әлеуеттің құрамдас бөліктерінің, адамдардың өмір
сүру және өндірістік қызметінің жағдайларының нақты үйлесімімен ерекшеленді. Олар құрамына кіретін аумақтардың саны бойынша да ерекшеленеді. Ең көп санға Солтүстік және Оңтүстік Қазақстан – алты және бес облыс, ал Батыс Қазақстанға төрт облыс, Шығыс және Орталық екі облыс кірді. Солтүстік Қазақстанға: Қостанай, Торғай, Солтүстік Қазақстан, Көкшетау, Павлодар және Ақмола облыстары, Оңтүстік Қазақстан: Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы және Талдықорған облыстары, Батыс Қазақстанға – Батыс Қазақстан, Атырау, Ақтөбе және Маңғыстау облыстары, бір бөлігі кірді. Шығыс Қазақстан – Шығыс Қазақстан және Орталық Қазақстанның бір бөлігі – Қарағанды мен Жезқазған енді.
2022 жылғы 4 мамырдағы елдің жаңа өңірлерін құру туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына сәйкес елдің әкімшілік-аумақтық бөлінісі негізінен экономикалық аудандардың, облыстардың және олардың әкімшілік-аумақтық ок-ругтерінің аумақтарын біріктіру бағытында бірқатар өзгерістер орын алды. Бұл қайта құрулар ең алдымен экономикалық жақ-тан тиімді болады және бюро-кратияны азайту және оларды ел тұрғындарының өмір сүру деңгейін қолдау үшін қаржылық және материалдық ресурстарды тиімді пайдалануға бағытталды.
Осы қайта құрулар нәтижесінде Қазақстанның экономикалық аудандарында төмендегідей өзгерістер болды:
  1) Орталық Қазақстан экономикалық ауданында: 2 облыс – Ұлытау, Қарағанды;
2) Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданында: 4 облыс –Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қостанай, және Павлодар;
  3) Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданында: 5 облыс – Алматы, Жетісу, Жамбыл, Түркістан, Қызылорда;
 4) Шығыс Қазақстан экономикалық ауданында: 2 облыс – Абай, Шығыс Қазақстан;
   5) Батыс Қазақстан экономикалық ауданында: 4 облыс – Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан, Маңғыстау.
Сонымен, Қазақстан Республикасының қазіргі әкімшілік-аумақтық бөлінісі 5 әлеуметтік-экономикалық аймақтың құрамына кіретін 17 облысты қамтиды.
Барлық бес аймақ бірігіп Қазақстанның халықаралық еңбек бөлінісіне маманданған біртұтас шаруашылық кешенін құрайды. Басқаша айтқанда, республиканың өзінің ғана емес, сондай-ақ біздегі өнімдерді өндіру мүмкіндігі жоқ басқа да жақын және алыс шетел мемлекеттерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін өнім шығаратын бірқатар өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы бар. Мұндай салалар маманданған салалар деп аталады, олар елдің экономикалық аудандары мен жекелеген елдер арасындағы аумақтық (географиялық) еңбек бөлінісі негізінде қалыптасады. Өнеркәсіптердің осы тобынан басқа, әрбір экономикалық ауданда әрқашан тағы екі сала – көмекші және қызмет көрсету салалары болады. Көмекші өнеркәсіптердің міндеті – экономикалық ауданның негізгі салаларының, халық шаруашылығына маманданған салаларының тұрақты және үздіксіз жұмысын қамтамасыз ету. Ол үшін барлық қажетті шикізатпен, отынмен, материалдармен, электр және жылумен, сумен және т.б. қамтамасыз етіледі. Бұл қызмет көрсету салалары тобының міндеті – облыс тұрғындарының азық-түлік пен бірінші кезектегі қажеттіліктерді қанағаттандыру. Бұл, әдетте, жеңіл және тамақ өнеркәсібін, ауыл шаруашылығы салаларын қамтиды.

Орталық Қазақстан экономикалық ауданы

Құрамы: Қарағанды облысы, Ұлытау облысы
Аумағы – 428,0 мың шаршы метр. км.
Халқы – 1441,7 мың адам.
Халықтың тығыздығы – бір шаршы км-ге 3,6 адам.

        Қарағанды облысы 1932 жылы 10 наурызда құрылған және республиканың қарқынды дамыған өнеркәсіптік аумақтарының бірі болып табылады. Қарағанды облысы Еуразия құрлығының дәл ортасында орналасқан. Тарихқа көз жүгіртсек, бұл аймақ Қазақстанмен басқа елдер арасындағы сауда орталығы, экономикалық және мәдени алмасу арнасы болған.
Бұрынғы Жезқазған облысының орнына 2022 жылдың 8 мау-сымында Ұлытау облысы құрылды. Орталығы – Жезқазған қаласы. Бұл өңірдің дербес облыс орталығы болуы экономикалық даму мақсатын ғана емес, тарихи, рухани құндылықтар жағынан да маңызды шешім ретінде бағаланды.
Петропавл – Қарағанды – Мойынты – Шу трансқазақстандық тас жолы Орталық Қазақстан аумағы арқылы батыста Жез-қазғанға және шығыста Балқашпен тармақталады. Осылайша, аймақтың көршілес экономикалық аудандарға, одан әрі ТМД елдеріне шығу мүмкіндігі бар.
Орталық Қазақстан экономикалық ауданы жартылай шөлейт және шөлейтті болып келеді. Оның басым бөлігін ұсақ шоқылар алып жатыр. Батысында Торғай ойпатымен және Тұран ойпатының солтүстік-шығысында, оңтүстігінде Бетпақдала шөлімен және Балқаш көлімен шектеседі. Климаты күрт континентті, қысы суық, қар аз, жазы ыстық және құрғақ. Солтүстікте жылдық жауын-шашын мөлшері 250-300 мм, бұл суарусыз егіншілікпен айналысуға, дәнді және кейбір техникалық дақылдарды өсіруге мүмкіндік береді, оңтүстікте 150-200 мм, бұл жасанды суаруды қажет етеді.
Негізгі өзендері: Нұра, Торғай, Сарысу, Шідерті , Ұлы-Жыланшық, Құланөтпес, Қалмаққырған, Тұн-дық, Тоқырауын, Жарлы, Талды және т.б. Көптеген шағын, негізінен тұзды көлдері бар. Ірі көлдері: Балқаш, Қарасор, Қыпшақ, Керей, Қарақойын, Қияқты, Шошқакөл, Балықтыкөл. Нұра өзенінде – Теміртау, Кеңгір өзенінде – Кеңгір, Атасу өзенінде Қылыш су қой-малары бар.
Далалы жерлерінде шөлейт және шөл өсімдіктері басым. Өзен және тау аралық аңғарларында шалғынды алқаптар кездеседі. Ұлытау, Қараағаш, Бектауата, Қарқаралы, Кент, Қызыларай тауларында қарағайлы-қайыңды-көктерек ормандары араласа өскен.
Орталық Қазақстан экономикалық ауданында республика бойынша тас көмір қорының 30%-дан астамы және кокстелетін көмір қорының 100%-ы бар.
Орталық Қазақстан өз аумағында тау-кен-геологиялық жағдайына байланысты әлемде теңдесі жоқ мыстың өнеркәсіптік қоры бар. Кендерде мыстан басқа қорғасын, күміс, рений және өнеркәсіптік мөлшерде сирек және 20-дан астам микроэлементтердің қоры бар. Сирек металл кен орындары кең таралған, олардың кендерінде молибден, вольфраммен қатар кейде қалайы, мыс және басқа эле-менттер де кездеседі. Құрамында темір және марганец рудалары бар Атасу тобындағы кен орындары игерілуде. Қарағанды облысында металл емес шикізаттың – отқа төзімді саздардың, флюсті әктастардың, цемент шикізатының, ақ мәрмәрдің үлкен қоры бар, олардың қоры 17 млн текше метрге бағаланады.
Орталық Қазақстан экономи-калық ауданы республикамыздың барлық экономикалық аудандарының ішіндегі ең урбандалған аймақ болып табылады. Қала халқының үлесі 83 пайыздан астам. Экономикалық аудан 11 қаладан тұрады, оның ішінде 8-і облыстық маңызы бар – Қарағанды, Балқаш, Теміртау, Жезқазған, Приозерск, Саран, Шахтинск, Қаражал. Қарағанды, Балқаш, Жезқазған, Теміртау, Шахтинск, Сәтбаев және Саран қалаларында 50 мың және одан да көп халық тұрады.
Экономиканың жетекші салалары – электр энергетикасы, көмір өнеркәсібі және қара металлургия болып табылатын кәсіпорындары еліміздегі тазартылған мыс, болат пен шойын, кальций карбидінің 100 пайызын өндіреді. Түсті металлургияда жанама өнім ре-тінде Қазақстандағы жалпы көлемнен күкірт қышқылының 35% өндіріледі. Аймақтағы ірі кәсіпорын: «АрселорМиттал Теміртау» АҚ – әлемдегі ең ірі біріктірілген болат зауыттарының бірі. Ол 5 мың гектар аумақта орналасқан және жылына 6,3 миллион тонна өнім шығаруға қабілетті. «АрселорМиттал Темір-тау» АҚ кокс және химиялық өнімдер, плиталар, қаңылтыр, қара қаңылтыр, шатыр жабындары, қаңылтыр табақтарды қоса алғанда, өнімнің кең ауқымын шығарады және өз өнімдерінің басым бөлігін ТМД елдеріне экспорттайды.
Балқаш түсті металдарды өңдеу комбинаты Орталық Азиядағы мыс негізіндегі түсті металдарды өндіретін жалғыз кәсіпорын. Зауыт мыстың және оның қорытпаларының (мыс, латунь, қола, мыс-никель) 30-дан астам маркасын шығарады. Зауыт өнімдеріне Қазақстан теңге сарайы, Мәскеу теңге сарайы, Минск, Горький, Орал автомобиль зауыттары және ТМД-ның басқа да ірі кәсіпорындары тапсырыс береді.
Көмір өнеркәсібі – энергети-каның дамуының кепілі. Мұнда ірі жылу электр станциялары: Қарағанды МАЭС-1, -2; Балқаш және Жезқазған жылу электр станциялары жұмыс істейді.
Орталық Қазақстан экономикалық ауданының ауыл шаруашылығы астық шаруашылығы және жайылымдық мал шаруашылығынан тұрады. Ауыл шаруашылығы қатал табиғи жағдайға бейімделген. Егістік алқаптарының басым бөлігі солтүстік аймақтарында орналасқан. Егістік алқаптарында дәнді және бұршақ дақылдары, негізінен бидай, сонымен қатар тары, сұлы, арпа, жүгері өсіріледі. Жайылымдық жерлердің кең болуы мал шаруашылығының, әсіресе қой шаруашылығын дамытты.
Орталық Қазақстан қолайлы көліктік-географиялық жағдайға ие. Оның аумағы арқылы аса маңызды темір және автомобиль жолдары өтеді. Орталық Қазақстан экономикалық ауданы теміржол көлігімен жүк жөнелту бойынша республика бойынша екінші орында.

Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданы

Құрамы: Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қостанай және Павлодар облыстары.
Аумағы – 565,7 мың шаршы метр. км
Халқы – 3706,4 мың адам.
Халықтың тығыздығы – бір шаршы км-ге 7,2 адам.

      Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданы еліміздің солтүстік-батысында, солтүстігінде және солтүстік-шығысында кең, негізінен жазық, басым орманды далалы аумақты алып жатыр. Оның экономикалық-географиялық жағдайы көршілес Ресей мем-лекетімен ұзақ шекараның болуымен сипатталады. Бұл географиялық көршілестік тығыз экономикалық байланыстарға әкелуі заңдылық.
Оңтүстік-шығысында және орталығында орналасқан қарағайлы ормандары бар Көкшетау мен Баянауыл, Ерейментауды атап өткен жөн. Солтүстік Қазақстан өлкесі ғана емес, республика бойынша бірегей және ең әдемі жерлердің бірі – Көкшетау таулары. Тау-тастардың, қылқан жапырақты ормандардың және көлдердің қайталанбас сұлулығы мен тазалығынан, ерекше жаратылысынан емдік сипаттағы климат орын алған. Бұл өңір курорттық-санаториялық аймақ ретінде дамып жатыр.
Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданы әртүрлі және ірі пайдалы қазбалар кен орындарының болуымен ерекшеленеді. Екібастұз көмір кен орындарының, Обаған және Майкөбен көмір бассейндерінің шаруашылық маңызы зор. Қостанай облысында орналасқан ең ірі темір кені Қазақстанның ғана емес, Ресейдің металлургиялық зауыттарының да шикізат көзі болып табылады. Сонымен қатар облыста боксит (Арқалық), алтын (Степняк, Майқайың), асбест (Жетіғара), цемент шикізаты мен шыны құмының үлкен қоры бар.
Солтүстік Қазақстан экономи-калық ауданының табиғи-климаттық жағдайлары өзінің қаталдығымен ерекшеленеді: қысы суық және боранды, жазы құрғақ, желді келеді. Жаздық бидай, тары, арпа, күнбағыс, бұршақ дақылдарын және әртүрлі көкөністерді өсіруге жауын-шашын жеткілікті түседі. Қарастырылып отырған аймақтың басым бөлігінде құнарлы қара топырақ жиі кездеседі, бұл да ауданда өсімдік шаруашылығының дамуына ықпал етеді.
Ірі өзендері аз: Ертіс және оған құятын Есіл мен Тобыл ғана. Кішкентай өзендері көп болғанымен, қар еріген кезде ғана толады да, жазда құрғап қалады. Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданында су ресурстарының тапшылығы байқалады.
Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданында темір рудасының, отқа төзімді материалдардың ең бай қоры және алюминий мен полиметалл кендерінің айтарлықтай қоры бар. Өңірде көмір, электр энергетикасы, алюминий, ферроқорытпа, мұнай өңдеу, химия, трактор өнер-кәсібі және жол құрылысы машина жасау салаларына маманданған өнеркәсіптер дамып келеді. Өнеркәсіп орындары темір рудасын, боксит, жылу көмірін, асбест, минералды құрылыс материалдарын өндіруге машықтанып, соңғы жылдарда өндірілген өнім көлемі ұлғайды, салалар арасындағы құрылымдық байланыс дамыды.
Облыстағы машина жасау негізінен ауыл шаруашылығы саласына бағытталған: Павлодар трактор зауыты, Астанадағы екі ауылшаруашылық машина жасау зауыты, Макинск, Атбасар қалаларындағы ауыл шаруашылығы машиналарының қосалқы бөлшектерін шығаратын зауыттар және т.б.
Тамақ өнеркәсібі экономикалық аудан экономикасында маңызды орын алады. Негізгі өнеркәсіп – ет өнеркәсібі. Астана, Қостанай, Көкшетау, Павлодар, Петропавл, Рудный, Жітіқара, Екібастұз қалаларында ет өңдеу кәсіпорындары, сүт өнімдерін, ірімшік, май шығаратын 130-дан астам сүт өнеркәсібі кәсіпорындары бар. Ұн тарту өнеркәсібі өте жақсы дамыған. Жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарының ішінде ірілері: Қостанай мата фабрикасы, Петропавл былғары комбинаты, «Большевичка» тігін фабрикасы, т.б.
Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданы – республиканың ең ірі астықты аймағы. Негізгі өсірілетін дәнді дақыл – жаздық бидай. Оның үлесіне барлық дәнді дақылдардың 70%-дан астамы, республикада өндірілетін нан өнімдерінің 80%-ға жуығы және ТМД-ға экспортталатын барлық бидай дақылдарының төрттен бір бөлігіне жуық осы өңірден шығады. Қатты бидайдың аса бағалы сорттарының бірден бір өндірушісі болып табылады.
Сонымен бірге Солтүстік Қазақстан республиканың ірі мал шаруашылығы аймағы болып табылады. Облыстың солтүстік аймақтарында сүт және ет өндіру, оңтүстік аудандарда ет және жүн өндірісі жолға қойылған. Табиғи ірі жем-шөп алқаптары мал азықтық дақылдарды өсірумен қатар миллиондаған мал
басын өсіруге мүмкіндік береді. Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарында ірі қара мал, негізінен Ақмола, Павлодар және Қостанай облыстарында қой мен ешкі басым. Жылқы мен құс барлық жер өңірде өсіріледі.
Экспортталатын негізгі тауарлар – темір рудасы, көмір, электр энергиясы, ферроқорытпалар, алю-
миний, трактор, бульдозерлер, ауыл шаруашылығы техникалары. Сондай-ақ химия өнеркәсібінің өнімдері, мұнай өнімдері, тамақ өнімдері, былғары аяқ киім, тоқыма және тігін өнеркәсібі, нан, ет, жүн және т.б. экспортталады.
Ертіс өзенінің астық, құрылыс материалдары мен тұзды экспорттау, сондай-ақ мұнай өнім-дері мен ағаш материалдарын импорттау үшін ерекше маңызы бар. Сондай-ақ Батыс Сібірден Шығыс Қазақстанға және кері қарай транзиттік жүктер мен жолаушыларды тасымалдайды.

Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданы

Құрамы: Алматы, Жетісу, Жамбыл, Қызылорда және Түркістан облыстары.
Аумағы – 712,2 мың шаршы метр. км.
Халық саны – 6 246,6 мың адам
Халықтың орташа тығыздығы – 1 шаршы км-ге 9 адам.

       Оңтүстік Қазақстан – Батыс Қазақстаннан кейінгі көрсеткіші жоғары экономикалық аудан. Ежелден Оңтүстік Қазақстан қолайлы географиялық жағдайға ие болғандығымен ерекшеленеді. Оның аумағы арқылы Батысты Шығыспен – Жерорта теңізі және Орталық Азия елдерін Қытай және Моңғолиямен байланыстыратын маңызды сауда жолдары өткен. Мұнда қазіргі жағдайда да маңызын жоймаған әйгілі Ұлы Жібек жолы өтеді. Трансазиялық магистраль осы жерден Бейжің – Алматы – Ташкент – Чарджоу – Тегеран – Ыстамбұл бағытында: Қытай, Қазақстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Иран, Түркия сияқты ірі Азия мемлекеттерінің аумағы арқылы өтеді. Темір жолдың ұзындығы 12 мың км, оның 1771-і Қазақстан аумағы арқылы өтеді.
Бұл аймақ байланыстырушы буын рөлін атқарады және эконо-микасын дамыту үшін транзиттік географиялық орналасуының артықшылықтарын толық пайда-ланады. Оңтүстік Қазақстан – республиканың маңызды және жақсы дамыған экономикалық аудандарының бірі. Ауыл шаруашылығының мамандануы бойын-ша бұл бағалы техникалық және дәнді дақылдар егілетін суармалы егіншіліктің негізгі бағыты. Облыс бау-бақша, жүзім және қой шаруашылығын дамыту бойынша республикада бірінші орында.
Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының рельефінің негізгі ерекшелігі – негізінен құмды және сазды шөлдермен бейнеленген жазықтардың басым болуы. Олар солтүстік және батыс бөлігін түгел алып жатыр. Олар Оңтүстік Қазақстан аумағының 4/5 бөлігін құрайды. Мұнда Қызылқұм, Арал Қарақұм, Мойынқұм, Сарытауқұм, Сарыесік-Атырау, сазды Бетпақ-даланың құмды шөлдері орналасқан. Таулар оңтүстікте және оңтүстік-шығыста орналасқан — бұл Батыс және Солтүстік Тянь-Шань және Жоңғар Алатауының жоталары.      Оңтүстігінде Іле Ала-тауы, Күнгей Алатауы, Кетпен, оңтүстік-шығысында Жетісу (Жоңғар) Алатауы, Жоңғар қақпасы бар. Жамбыл облысында оң-түстік-батысында Қаратау жотасы, оңтүстігінде Қырғыз Ала-тауы жотасы бар. Климаты әсіресе жазық шөлді бөлігінде күрт континентті. Биік таулы аймақтарда салқын климат және жауын-шашын көп болады, ал тау етегі мен төменгі беткейлері табиғи жеткілікті ылғалдылығымен бір-шама қалыпты температурамен сипатталады. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданының бүкіл аумағы салыстырмалы түрде қары аз қысымен сипатталады, көктемі жылы жаңбырлы, жазы ыстық.
Оңтүстік Қазақстан жерінен мына ірі өзендер ағып өтеді: Іле, Лепсі, Қаратал, Ақсу, Тентек, Ырғайты, Шу, Талас, Аса, Теріс, Келес, Арыс, Бөген, Сырдария, Шілік, Күрті. Ең ірі көлдері: Балқаш, Алакөл, Жалаңашкөл, Сасықкөл, Билікөл, Ақкөл, Үлкен Қамқалы, Ақжайық, Ақжар, Жақ-сықылыш, Қамыстыбас, т.б.
Қапшағай су қоймасы Іле өзенінде салынған, Шілік өзенінде – Бартоғай су қоймасы, Күрті өзенінде – Күрті су қоймасы, Шу өзенінде Тасөткел су қоймасы, Аса-Теріс өзенінде Ащыбұлақ су қоймасы, Сырдария өзенінде – Шардара су қоймасы, Бөген өзенінде – Бөген, Бадам өзенінде – Бадам су қоймасы салынған.
Оңтүстік Қазақстан алуан түрлі пайдалы қазбаларға, әсіресе полиметалл кендері мен фос-фориттерге бай. Олардың маңызды кен орындары: Ащысай, Мыр-ғалымсай, Байжансай, Қаратау тауларындағы Шалқия, Текелі-Жоңғар Алатауы және Тянь-Шань тауларындағы Тұйық. Минералды құрылыс материалдарының алуан түрлі қоры бар: Сазтөбе станциясының маңында әктас, Майкөл және Құрдай гранит кен орындары, Қазықұрт тауы аймағында кварцты құмдар кездеседі. Арал теңізі мен Балқаш өңірінің көлдері минералды тұздарға бай.
Оңтүстік Қазақстан – халық саны бойынша республиканың ең үлкен аймағы. Орташа тығыздығы 1 шаршы км-ге 9 адам. Бұл орташа республикалық деңгейден жоғары және Қазақстанның кез келген басқа аймағынан жоғары. Дегенмен, халық аймақ бойынша өте біркелкі таралған. Халықтың басым бөлігі Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы, Қаратау жоталары мен Сырдарияның жайылма бөлігінде, суармалы егіншілік барынша дамыған жерлерде шоғырланған. Халқының басым бөлігі Алматы, Шымкент қалаларының маңында, Қаратал, Талас, Аса, Келес, Арыс өзендерінің аңғарлары мен Сырдарияның төменгі ағысында тұрады.
Балқаш өңірінің шөлді аймақтары, Мойынқұм, Бетпақдала, Арал Қарақұм және Қызылқұм аудандарында халық аз қоныстанған. Бұл жерлерде сирек қоныстанған, көбінесе маусымдық сипаттағы елдімекендер бар. Республиканың солтүстігіндегі сияқты Оңтүстік Қазақстанда да ауыл халқы басым. Экономикалық аудан аумағына Қазақстанның ең үлкен қаласы – Алматы енеді.
Оңтүстік Қазақстан республиканың маңызды экономикалық ауданы болып табылады. Пайдалы қазбалар мен ауыл шаруашылығы шикізаты негізінде түсті металлургия, химия, машина жасау және металл өңдеу, жеңіл және тамақ өнеркәсібі мен құрылыс индустриясы сияқты салалар дамыды.
Химия өнеркәсібінде Шымкент фосфор тұздары зауыты, Тараздағы үш зауыт – фосфор, қос суперфосфат және суперфосфат және Тараз мен Шымкентте күкірт қышқылын өндіру зауыттары бар. Органикалық синтез химиясының салаларының ішінде Шымкент пен Алматыда химия-фармацевтика өнеркәсібі, Шымкентте шина-лардың гидролиздік өндірісі, Алматыда пластмасса, бояу және тұрмыстық химия өндірісі дамыған.
Экономикалық ауданның машина жасау өнеркәсібінің ірі кәсіпорындары – тау-кен жабдықтары мен сызғыш машиналарын шығаратын Алматы ауыр машина жасау зауыты, Шымкент автомат-пресс зауыты, Кентау экскаватор зауыты, «Алматы поршень зауыты» АҚ, Алматыдағы станок жасау, Алматы мен Талдықорғанда машина жасау, Таразда ауыл-шаруашылық машиналарын жасау жолға қойылған.
Жеңіл және тамақ өнеркәсібінің ішінде Алматы, Тараз, Қызылорда, Талдықорғанда былғары және аяқ киім өнеркәсібі, Шымкент пен Алматыда мақта тоқыма өнеркәсібі және Алматы мен Таразда жүн тоқыма өнеркәсібі, Алматы мен Шымкентте трикотаж өнеркәсібі, тігін өнеркәсібі дамыған. және Алматыда аң терісі өнеркәсібі, Шымкентте қаракөл өнеркәсібі дамыған.
Тамақ өнеркәсібінде: ет – барлық дерлік облыстарда; қант – Жамбыл және Алматы облыстарында, күріш тазалау – Қызылордада, май – Алматы мен Шымкентте, темекі Алматы облысында, балық өңдеу – Жамбыл, Алматы және Қызылорда облыстарында, жеміс-көкөніс консервілері мен шарап өнеркәсібі – Түркістан, Жамбыл және Алматы облыстарында, Қызылорда мен Жамбыл облыстарында тұз өнеркәсібі тұрақты жолға қойылған.
Құрылыс материалдары өнеркәсібінің ішінде Шымкент пен Сазтөбедегі цемент зауыттары мен Алматы маңындағы «Казмрамор» зауыты мәрмәр, гранит және сыртқы қаптау тақтайшаларын шығарумен танымал.
Оңтүстік Қазақстан экономика-лық ауданы республикадағы бағалы дәнді және техникалық дақылдар егетін, бау-бақша, жүзім, көкөніс және бақша дақылдарын егетін суармалы егіншіліктің маңызды аймағы болып табылады.
Негізгі техникалық дақыл – мақта, оның дақылдары Түркістан облысында орналасқан. Қант қызылшасы Жамбыл, Жетісу облыстарында, темекі Алматы облысында егіледі. Барлық техникалық дақылдар қажырлы еңбекті қажет етеді. Дәнді дақылдар жаңбырлы және суармалы жағдайда да өсіріледі. Неғұрлым ылғалды тау бөктерінде орналасқан жаңбырлы жерлерде күздік және жаздық бидай, арпа, сұлы егіледі. Ірі күріш дақылдары Сырдария алабында, Қызылорда облысының шегінде, Қаратала, Көксу, Шілік, Іле өзендерінің бойында орналасқан. Жүгерінің негізгі дақылдарын егу Алматы облысында дамыған.
Бау-бақша шаруашылығы Алматы облысында және Жоңғар Алатауының етегіне салынады. Жүзім шаруашылығы Сыр-дарияның төменгі ағысынан Алматы облысының шығыс бөлігіне дейін кең таралған, мұнда коньяк, шампан және басқа да жоғары сапалы құрғақ шараптар алу үшін пайдаланылатын жүзім сорттары климатқа бейімделген. Оңтүстік Қазақстанда алма, алмұрт, қара өрік, шие, шие өрік, шабдалы, айва, құрма, жаңғақ және т.б. өсіріледі. Мұнда мамандандырылған бау-бақша және жүзім және шарап өндіретін шаруашылықтар құрылған.
Өңірдегі ауыл шаруашылығының маңызды саласы – мал шаруашылығы. Әсіресе қой және жылқы шаруашылығы дамыған. Негізінен қазақтың биязы жүнді және асыл тұқымды етті-жүнді қойлары өсіріледі. Қаракөл қой шаруашылығы Қызылорда және Түркістан облыстарында дамыған. Оңтүстік Қазақстанның шөлдерінде құйрықты және биязы жүнді қой тұқымдары басым. Ірі қара мал көбінесе тау бөктерінде және қала маңындағы аудандарда, түйе Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және ішінара Алматы облыстарының шөлдерінде өсіріледі. Жетісуда омарта шаруашылығы дамыған.
Алматы облысы 1932 жылы 10 наурызда құрылған. Талдықорған облысы 1997 жылы оның құрамына енді. 2022 жылғы өңірлерді қайта бөлу кезінде Жетісу облысы бұрынғы Талдықорған облысының орнына құрылды.
Халық танымындағы «Жетісу өлкесі» деген атау Іле, Қаратал, Ақсу, Шу, Лепсі, Тентек, Көксу деген ірі жеті өзеннен туындаған. Орталығы – Талдықорған қаласы. Облыс халқының саны 698 675 мың адамды құрайды, оның ішінде ауыл халқы – 70 пайыздан астам.
Жетісу облысында 8 аудан, 113 елді мекен, 352 ауыл бар: Жаркент, Сарқанд, Текелі, Қапшағай, т.б.
Шекаралас жатқан Алматы және Жетісу облыстарының ірі көлдері – Балқаш, Алакөл, Жалаңашкөл, Сасықкөл, Қапшағай, Бартоғай, Күрті су қоймалары бар. Тау жоталары – Іле Алатауы, Күнгей Алатауы, Кетпен, Жоңғар Алатауы, Жоңғар қақпасы. Жетісуда жалпы ауданы 504,3 мың га болатын 2 қорық (Алматы және Алакөл), 2 ұлттық табиғи парк (Іле-Алатау және Алтын-Емел) бар. Табиғат ескерткіштері – Шарын тоғайы, Шыңтүрген шыршалы ормандары, Жаңғақ тоғайы, 8 қорық. Сонымен қатар, Іле ботаникалық бағы мен Есік дендросаябы бар. 3563 тарих және мәдениет ескерткіштері тіркелген (Тамғалыдағы жартасқа салынған суреттер кешені, қорғандар, т.б.), 14 мұражай (Жаркент мешіті, т.б.) бар.
Өңірлерде «Белкамит» АҚ, «Қайнар» АҚ, «Рахат» сияқты кәсіпорындар, жеміс-жидек консервілері, тәттілер және аяқ киім және тігін фабрикасы және басқа да кәсіпорындар бар.
Жетісу – ауыл шаруашылығы өнімдерін (60-қа жуық ауыл шаруашылығы дақылдарының түрі) өндіру және өңдеу бойынша еліміздің алдыңғы қатарлы аймақтарының бірі. Оның орасан зор егістік алқаптары, жазықтар мен таулардағы кең жайылымдары бар, басқаларға қарағанда ылғалмен жақсы қамтамасыз етілген, мұнда жүгері, соя, қант қызылшасы, бидай, картоп, мақсары, күнбағыс және т.б. Астық, темекі, қант қызылшасы, жүзім толық өңделеді. Мысалы, Филипп Моррис компаниясы жылына 10 мың тоннадан астам темекі өңдейді. Соңғы жылдары соя өндірісі жанданып келеді. Астық үшін жүгері өсіру экономикалық тұрғыдан тартымды бола түсуде. Полиметалл кендері, қоңыр және тас көмір, мұнай тақтатастары, әктас, кварц құмы, гипс және т.б кен орындары барланған. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданында екі мыңға жуық ірі кәсіпорындар мен нысандар бар.
Жамбыл облысы Оңтүстік Қазақстанда фосфор және фосфор тыңайтқыштарын өндіру, жеңіл және тамақ өнеркәсібі өнімдерін өндіру бойынша көш-басшы. Сары фосфор, фосфор қышқылы, мал шаруашылығына арналған жемшөп қоспалары және минералды тыңайтқыштар өндіруге маманданған «Химпром» АҚ, «Жамбыл фосфор зауыты», «Минералды тыңайтқыштар» сияқты химия өнеркәсібінің кәсіпо-рындары жұмыс істейді.
Түркістан облысы халықтың тығыздығы бойынша бұл Қазақстанның ең тығыз қоныстанған аймағы, халықтың орташа тығыздығы 1 шаршы км-ге 18,7 адамды құрайды.
Облыстың бейіні: түсті ме-таллургия, химия және мұнай өңдеу өнеркәсібі, суармалы егіншілік, бау-бақша, жүзім және қой шаруашылығы. Облыс халықаралық Орынбор-Ташкент және Түркістан-Сібір көлік магистраль-дарының тоғысында орналасқан. Ең белсенді өндірістік қызмет «Химфарм» АҚ, «Шымкентмай» АҚ, «Шымкентсыра» АҚ, «Макарон фабрикасы» АҚ, «Шымкент-цемент» АҚ, «Электроаппарат» АҚ сияқты кәсіпорындарына тиесілі. «Южполиметалл» АҚ қорғасын және онымен байланысты түсті және сирек металдарды өндіреді. Қорғасын, висмут, сирек металдар, күкірт қышқылы өндірісін, таза металдар өндіру цехтарын, жоғары таза қорғасын оксидтерін, қорғасын ұнтағын, сондай-ақ күміс пен алтын қорытпасын біріктіреді. 1885 жылы сол кездегі ірі өнеркәсіптік кәсіпорын Сантонин зауыты (қазіргі «Химфарм» АҚ, Шымкент) салынды. Арыс өзенінің аңғарында Қазақстанның оңтүстігінде ғана өсетін жусаны дәрілік дермене жусанын өңдеу үшін салынды. Қазіргі таңда «Химфарм» АҚ 200-ден астам өнім түрін шыға-рады, өнімдері жақын және алыс шетелдерге экспортталады.
Түркістан облысының ауыл шаруашылығы суармалы және жаңбырлы егіншілік болып бөлі-неді. Мақтаарал мен Шардара өңірлері күріш пен мақта өсіруге қолайлы. Қазығұрт, Созақ, Бәйдібек аудандары – мал шаруашылығын дамытса, Түлкібас, Сайрам, Ордабасыда құс шаруашылығы дамыған. Түйе шаруашылығы негі-зінен Созақ өңірінде жүзеге асады.
Қызылорда облысында пайдалы қазбалардың, оның ішінде мұ-най мен газдың, полиметалл рудаларының, уранның, тұздардың, құрылыс материалдарының кен орындары бар. Шыны өнеркәсібі үшін қоңыр көмір, мұнай тақтатас, қоңыр темір рудасы, фосфориттер, молибден-ванадий және цирконий титан кендері, жоғары сапалы кварц құмының қорлары өңделуде.
Қызылорда облысы мұнай-газ өндіру және ауыл шаруашылығы техникасын өндіру бойынша республикада айтарлықтай үлесті алады. Мұнай саласында «Құмкөл Мұнай», «Қазгермұнай», «Құмкөл-ЛУКойл» сияқты кәсіпорындар қарқынды жұмыс істеуде. Машина жасау саласында астық және басқа да дақылдарды жинауға арналған жатақтарды шығаратын «Қызылордакүрішмаш» АҚ жетек-ші орынды алады. Комбайндардың ТМД елдеріне, АҚШ, Германия, Канада, Жапония және Францияға қатысты патенттік рұқсаты бар. Ағаш өңдеу және целлюлоза-қағаз өнеркәсібінде «Целлюлоза-картон комбинаты» және «Сыр жиһазы» АҚ жетекші рөл атқарады. Облыстың тамақ өнеркәсібі жақсы дамыған және сүт зауыты, күріш комбинаты, ет комбинаты және басқа да ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін кәсіпорындары бар. «Аралтұз» АҚ республикадағы ас тұзын өндіру және өңдеу бойынша монополист болып табылады.
Өңірде өнеркәсіптен басқа, ілеспе газды кәдеге жарату және оны пайдалану, Қызылорда – Бұхара тас жолын, Қызылорда – Жезқазған темір жолын салу, «Фармация» АҚ базасында фар-мацевтикалық өндірісті ашу, басқа да инвестициялық жобалар қарқынды жүзеге асырылуда.

Шығыс Қазақстан экономикалық ауданы

Құрамы: Абай және Шығыс Қазақстан облыстары.
Аумағы – 283,3 мың шаршы метр. км.
Халқы –1530,8 мың адам
1 шаршы км-ге шаққандағы халықтың тығыздығы 6,3 адам.

Шығыс Қазақстан облысы 1932 жылы құрылды. Шығыс Қазақстан Ертістің жоғарғы ағысының алабында – Қазақстанның Қытай Халық Республикасымен мемлекеттік шекарасына жақын жерде орналасқан. Ауданы бойынша бұл республикадағы ең шағын аудан.
Экономикалық-географиялық орналасуы үшін арзан электр қуатын беретін және аймақты Қазақстанның және Ресейдің маңызды экономикалық аудандарымен байланыстыратын Ертіс өзені мен оның салалары маңызды рөл атқарады. Түркістан-Сібір темір жолы Батыс және Шығыс Сібірге, Оңтүстік Қазақстанға және Орталық Азия Республикасына шығуға мүмкіндік беретін маңызды рөл атқарады.
Экономикалық аудан аумағының едәуір бөлігі таулы және таулы рельефті және қатты ойлы-қырлы болып табылады. Шығысында Кенді Алтайдың жоталары, Оң-түстігінде Қалбі жотасы және Зайсан ойысы, Тарбағатай, Маңырақ және Сауыр жоталары орналасқан. Батыс бөлігін шығыс Сарыарқаның ұсақ шоқылары алып жатыр.
Негізгі су артериясы – Ертіс өзені, ең ірі көлдері: Зайсан, Алакөл, Сасықкөл, Марқакөл. Ертісте Бұқтырма және Өскемен су қоймалары салынған.
Топырағы қара топырақты, орманды, қоңыр, таулы, сортаңды. Әртүрлі өсімдік жамылғысы. Таулы жерлерде шырша, балқарағай, қарағай өседі. Алтай мен Тарбағатайдың таулы далалары мен шалғындары малдың барлық түрі үшін бағалы қорек, өзен аңғарларының шалғындары тамаша шабындық болып табылады.
Экономикалық аудан қорғасын, мырыш, қалайы, вольфрам, молибден, марганец, алтын, сынап, сурьма, қоңыр және тас көмір, тақтатас, құрылыс материалдарына бай. Дүние жүзіндегі мырыш өндірісінің бес пайызы Шығыс Қазақстаннан келеді. Қорғасын және мырыш кендерінің ең танымал кен орындары: Ленино-
горское, Зыряновское, Березовское, Николаевское және Белоусовское. Бұл кендерде мыс, алтын, күміс,
кадмий, сурьма, темір, күкірт, молибден және басқа компоненттер де бар. Кендердің көп компоненттілігі оларды жан-жақты игеруге және олардың құрамындағы барлық металдарды алуға мүмкіндік береді, бұл түсті металлургияның бірқатар салаларын құруға мүмкіндік береді. Мысалы, қорғасынның 65 пайызы, тазартылған күмістің 80 пайызы, тазартылған алтынның 96 пайызы осы металдардың ұлттық өндірісіндегі облыс үлесін құрайды. Қалбы жотасы мен Оңтүстік Алтайда қалайы-вольфрам және
ванадий кендері кездеседі.
Сондай-ақ мұнда алтын кен орындары бар. Күкірт қышқылын өндіру үшін Белоусов және Николаев кен орындарының мыс-мырыш кендеріндегі күкірт пиритінің маңызы зор. Оңтүстік-шығысында қоңыр және тас көмірдің, сонымен қатар тақта-тастың Кендірлік кен орны бар. Құрылыс тасы, әктас, мәрмәр, кірпіш және плитка шикізаты, құм-қиыршық тас материалдары, гипс, минералды бояулар мен шатыр бояуларының кен орындары бар.
Өңірлік ауқымда Шығыс Қазақстан экономикалық ауданы жеңіл және тамақ өнеркәсібімен біріктірілген өнеркәсіп кешені мен нақты анықталған мамандандырылған түсті метал-лургияның типтік аймағы болып табылады. Жалпы өңірлік өнімі құрылымында басым бөлігін өнеркәсіп құрайды. Түсті металлургия, жеңіл және тамақ өнер-кәсібі облыстың жалпы өнеркәсіп өнімінің жартысынан астамын құрайды. Айта кету керек, Шығыс Қазақстан экономикалық ауданында түсті металлургияның барлық дерлік өндірістік дең-гейлерімен – тау-кен өндіру және кен байытудан бастап метал-лургиялық өңдеуге дейін ұсынылған. Өнеркәсіптің негізгі салалары: түсті металлургия (қорғасын-мырыш, титан-магний, сирек металдар); машина жасау, тау-кен жабдықтарын, электр станцияларына арналған конденсаторлар мен аспаптарды өндіру; электр энергетикасы; химиялық (күкірт қышқылын өндіру), ағаш өңдеу (Зырян, Шемонаиха және т.б.).
Қазіргі Абай облысы өңірі республиканың ең көне алтын өндіруші аймақтарының бірі. Ең жоғары стандартты алтынның бірінші тоннасы Семейдегі «ФИК Алел» АҚ металлургиялық зауытында алынды. Шығыс Қазақстандағы түсті металлургияның ірі кәсіпорындары: Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Лениногор мырыш комбинаты, Өскемен титан-магний комбинаты.
«Қазмырыш» ААҚ Өскемен металлургиялық кәсіпорны 1997 жылы құрылған. Құрылымдық жағынан ол сегіз бөлімшеден тұрады: Зырян, Лениногор және Текелі тау-кен байыту кешендері, Өскемен учаскесі және Лениногор мырыш комбинаты, Бұқтырма және Текелі энергетикалық кешендері және Өскемен электр жылу кешені. Кәсіпорын мырыш өндірудің жаңа технологиясын енгізді. Бұл ауқымды жобаны жүзеге асыруға полиметалл кендерінің ең бай кен орнындағы Малеев кенішінің іске қосылуы түрткі болды.       «Қазмырыш» толығымен өз шикізатына көшіп, металл өндіру көлемін ұлғайта бастады.
Зауыттардың негізгі өнімдері мырыш, тазартылған қорғасын, мыс концентраты, металл кадмий, күкірт қышқылы.
Өскемен титан-магний зауыты аэроғарыш компаниялары үшін, динамикалық жүктемесі бар бөл-шектерге – дискілерге, қалақтарға, турбиналар үшін титан қондырғыларды шығарады. Өнімдер халықаралық стандарттарға сай және АҚШ, Жапония, Германия және басқа елдерге жөнелтіледі.
Машина жасау саласы Шығыс Қазақстанның түсті металлургиясымен тығыз байланысты. Өскеменде бұрғылау және тиеу машиналарын, тау-кен жабдықтарын, металлургиялық және өңдеу зауыттарына арналған жабдықтар шығаратын «Востокмаш» зауыты салынды.
Өскеменде конденсатор зауыты бар, оның өнімдері электротехника, темір жол көлігі және байланыс, ауыл шаруашылығы, медицина және басқа да салаларда қолданылады. Прибор жасау және полимер машина жасау зауыты да осында орналасқан. Семейде кабель зауыты мен «Арматура зауыты» АҚ бар.
Облыстың өндіргіш күштерінің дамуына еліміздің су ресурстарының көп бөлігін құрайтын бай гидроресурстардың болуы ықпал етеді. Өскемен және Бұқтырма ірі су электр станциялары, Шүлбі су электр станциясы, сондай-ақ Ертістің сағаларындағы бірқатар электр станциялары электр желілерімен біріктіріліп, Алтайдың энергетикалық жүйесін құрайды.
Химия өнеркәсібін Ертіс химия-металлургиялық комбинаты, Серебрянский бейорганикалық өнді-ріс зауыты және «Қазмырыш» ААҚ күкірт қышқылы цехы көрсетеді.
Құрылыс индустриясы жергілікті шикізатты (әктас), кірпіш зауыттары мен темір-бетон конструкцияларының зауыттарын пайдаланатын Өскемен және Семей цемент зауыттарымен ұсынылған.
Шығыс Қазақстандағы ағаш және ағаш өңдеу өнеркәсібі Қазақстанның басқа аймақтарымен салыстырғанда ең жоғары дамуға ие болды. Ағаштың жалпы қоры 169155,2 мың текше метрді құрайды.
Жақын уақыттағы болған ірі өрт орман шаруашылығына үлкен зиян келтірді. Ағаш өңдеу үшін Өскемен, Лениногор, Зырян, Шемонаиха және Семей қалаларында ағаш өңдеу зауыттары жұмыс істейді. Олардың өнімдері ағаш, ағаш құрылыс бөлшектері, есік жақ-таулары, терезе жақтаулары және т.б. Жиһаз фабрикасы Өскеменде жұмыс істейді, облыста бірқатар үй құрылысы комбинаттары бар.
Жеңіл және тамақ өнеркәсібі кәсіпорындары Семей өңірінде біршама дамыды. Мұнда жетекші жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары орналасқан: «Сенім» АҚ (жүн өндірісі), «Ақжол» (жүннен иірілген жіп және маталар өндірісі), «Тоқыма» (сыртқы трикотаж бұйымдары), «Дина» (шұлық бұйымдары), «Кожмех» АҚ түрлі тон мен былғары бұйымдарын, «Семей аяқ киім фабрикасы» АҚ аяқ киім шығарады. Жібек мата фабрикасы (ЖСТ) Өскеменде орналасқан. Тамақ өнеркәсібін Семей, Аягөз, Өскемен ет комбинаттары көр-сетеді.
Шығыс Қазақстанның экономикасында ауыл шаруашылығы маңызды орын алады, оның жетекші саласы мал шаруашылығы. Республиканың осы экономикалық ауданының ауыл шаруашылығының жалпы өнімінде орта есеппен өсімдік шаруашылығының үлесі 32%, мал шаруашылығы өнімдері 68% құрайды.
Шығыс Қазақстан негізінен етті-сүтті мал шаруашылығы мен етті-жүнді қой шаруашылығына маманданған. Өсімдік шаруашылығында майлы дақылдарды, ең алдымен күнбағысты өсіру басты басымдық болып табылады.
Өңірде қой шаруашылығы маңызды сала болып табылады, солтүстік, орталық және таулы аймақтарда биязы және жартылай биязы жүнді қойлар, оңтүстік пен оңтүстік-батыста ірі жүнді май құйрықты және қаракөл қойлары өсіріледі. Таулы аймақтар ангор ешкілерін өсірумен сипатталады. Жазық аймақтарда негізінен сүтті және етті бағыттағы ірі қара, облыстың қалған бөлігінде етті-сүтті бағыттағы малдар басым. Жылқы шаруашылығы барлық жерде дамыды, негізінен шабандоз жылқы тұқымдары өсіріледі. Облыстағы мал шаруашылығының ерекше саласы солтүстік бұғы шаруашылығы – Шығыс Қазақстанның Катонқарағай аймағындағы марал шаруашылығы.
Өсімдіктердің, әсіресе, бал беретін өсімдіктердің көптігі мен алуан түрлілігі облыстың бал жинау және өндіруде алдыңғы қатарға шығуына мүмкіндік береді.
Негізгі егіншілік аймақтары Ертіс даласында, Кенді Алтайдың тау етегі мен аңғарларында, Қалбі жотасы мен Тарбағатайда, сонымен қатар Белағаш даласында орналасқан.
Шығыс Қазақстан экономикалық ауданының көліктік-географиялық жағдайы өте қолайлы. Түркістан-Сібір жолы облысты Қазақстанның, Ресейдің және Орталық Азияның экономикалық аудандарымен, сондай-ақ Лениногор – Өскемен темір жол желісімен байланыстырады. Облыстың көлік қатынасында Ертістің маңызы зор.

Батыс Қазақстан экономикалық ауданы

Құрамы: Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстары.
Аумағы – 736,1 мың шаршы метр. км.
Халқы –2057,2 мың адам.
Халықтың орташа тығыздығы 1 шаршы км-ге 2,7 адамды құрайды.

       Батыс Қазақстан экономикалық ауданы шеткі батыс пен оңтүстік-батыста орналасқан және Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Атырау және Маңғыстау облыстарын қамтиды. Батыс Қазақстан облысы 1932 жылы құрылып, 1962 жылдың мамырына дейін Батыс Қазақстан облысы, кейін Орал облысы болып аталды, ал 1992 жылдың шіл-десінен бұрынғы атауы қалпына келтірілді. Ақтөбе облысы 1932 жылы құрылған. Атырау облысы 1938 жылы құрылып, 1992 жылға дейін Гурьев облысы деп аталды. Маңғыстау облысы 1973 жылы Маңғышлақ облысы болып құрылды, 1990 жылдан Маңғыстау облысы деп аталды.
Батыс Қазақстанның экономикалық-географиялық жағдайы оның аумағында ірі мұнай-газ бас-сейндері мен хром, никель рудаларының және басқа да пайдалы қазбалардың үлкен қорларының болуымен сипатталады, бұл осы экономикалық ауданның негізгі мамандануын анықтайды.
Қазақстанның басқа экономикалық аудандарына жақындығы, сондай-ақ өнеркәсіптік Орал, Поволжье және Закавказьеге жақын орналасуы аймақтың дамуы үшін маңызды. Батыс Қазақстан республиканың және ТМД елдерінің осы экономикалық аудандарымен темір жол, су, сондай-ақ мұнай және газ құбырлары арқылы қосылған.
Солтүстікте Батыс Қазақстан территориясының рельефі жазық, солтүстік-шығысында Жалпы Сырт
сілемдері мен Орал алды үстірті орналасқан. Ақтөбе облысы аумағының көп бөлігін адырлы жазық алып жатыр. Солтүстікте Орал тауларының оңтүстік сілемдері орналасқан.
Ортаңғы бөлігінде Мұғалжар таулары, оңтүстік-шығысында қыратты құм массивтері: Арал Қарақұм, Үлкен және Кіші Борсық, солтүстік-шығысында Торғай үстірті созылып жатыр. Атырау облысы жазықта орналасқан. Каспий маңы ойпатының едәуір бөлігін жоталы және құмды құмдар алып жатыр. Маңғыстау облысы территориясының рельефі алуан түрлі. Орталық бөлігін Ақтау және Қаратау таулары, Манғыстау үстірті және ең терең Қарақия ойпаты орналасқан Маңғыстау түбегі алып жатыр. Оңтүстік-батысында Кендірлі қыраты, оңтүстігінде Қарынжарық ойпаты бар. Облыстың шығысын Үстірт қыраты алып жатыр.
Климаты күрт континентті және құрғақ келеді. Қаңтардың орташа температурасы солтүстікте 14°С, оңтүстігінде 4-9°С, шіл-деде солтүстікте +22+25°С, оңтүстікте +25+28°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері солтүстікте 125 – 400 мм, оңтүстігінде 100 – 150 мм.
Облыс арқылы Жайық өзені ағып өтеді. Өзен бойына Бітік және Дөңгелек су қоймалары салынған. Басқа ірі өзендері: Торғай, Ойыл, Жем, Ырғыз, Сағыз, Ор, Сарыөзен, Қараөзен, және т.б. Ірі көлдері: Шалқар, Индер, Аралсор және басқа да ұсақ және тұзды көлдер.
Шөпті, шөпті-жусанды, жусан-ды-бидайлы өсімдіктері басым. Жайық, басқа да өзендердің жайылмаларында терек, көктерек, қарағаш, емен, тал және басқа бұталар өседі. Орталық бөлігінде жартылай шөлді өсімдіктері бар қоңыр жартылай шөлді топырақтар басым. Сортаң және сортаң кешендері, құмдар бар. Өзендердің жағасында терек, тал тоғайлары бар. Оңтүстіктің көп бөлігін қоңыр топырақтағы бұталы өсімдіктері бар жусанды-тұзды шөлдер алып жатыр: беті ішінара сортаңдармен, тақыр тәрізді сортаңдармен және өте сирек өсімдіктері бар құмдармен жабылған.
Батыс Қазақстан – пайдалы қазбалардың қоры жағынан да, алуан түрлілігі жағынан да республиканың ең бай аймақ-тарының бірі. Жалпы, облыс экономикасы шикізат өндіруден дайын өнім өндіруге дейін әртараптанған. Бұл экономикалық ауданда хром-никель рудалары мен хром тұздарын өндірудің барлығы шоғырланған, республикада өндірілетін қазақстандық ферроқо-рытпалардың 30%-ға жуығы және минералды тыңайтқыштардың 27%-ы өндіріледі.
Батыс Қазақстан экономикалық ауданының жер қойнауының негізгі байлығы – мұнай мен табиғи газ. Батыс Қазақстан экономикалық ауданының аумағында 1979 жылы ашылған бірегей Қарашығанақ табиғи газ кен орны бар.
Мұғалжар тауларындағы пайдалы қазбалардың ішінде ТМД елдерінің хром рудалары, никель, кобальт, темір рудалары, мыс, молибден, марганец, алтын қорының басым бөлігі шоғырланған. Фосфорит қоры бойынша экономикалық аудан Оңтүстік Қазақстаннан кейін екінші орында. Ақтөбе облысының солтүстік бөлігінде қоңыр көмірдің белгілі кен орны, Батыс Қазақстан облысында мұнай тақтатастарының бірнеше кен орындары бар.
Солтүстігіндегі Жайық өзені алқабында халық тығыз орналасқан. Оңтүстікте халық тығыздығы төмендейді. Мұнай және газ кен орындарын игеруге байланысты игеру учаскелерінде халық санының өсу үрдісі байқалады. Солтүстік бөлігінде орыстар мен украиндар саны басым болса, қазақтардың ең көп үлесі Атырау, Маңғыстау және Ақтөбеде басым.
Батыс Қазақстанның экономикасы ірі мұнай өндіруді, тау-кен өндіруді және әртүрлі өңдеуші өнеркәсіптерді астық шаруашылығын және шөлді-жайылымдық мал шаруашылығын біріктіреді.
Батыс Қазақстан облысының өнеркәсібінде келесі салаларды бөліп көрсетуге болады: машина жасау, отын, ет, құрылыс материалдары, жеңіл, ұн және жарма, тамақ өнеркәсібі.
Батыс Қазақстан экономикалық ауданына 1941 жылы эвакуацияланған «Зенит» зауыты соғыс жылдарында арнайы техниканың оннан астам түрін шығарды. Қазіргі таңда зауыт еліміздің әскери-теңіз күштері үшін жауынгерлік шекаралық кемелер шығаруды игерді.
Батыс Қазақстан экономикалық ауданы құрамына енетін Ақтөбе облысы өзінің ауылшаруашылық саласына қарамастан бірегей минералды-шикізаттық базаға ие. Мұнда Қазақстанда барланған көмірсутегі қорының 10%-ға жуы-ғы, сондай-ақ отандық хромның барлық қоры, никельдің 55%-ы, титанның 40%-ы, фосфориттердің 34%-ы шоғырланған. Тау-кен, металлургия, машина жасау, химия, электр энергетикасы, құрылыс материалдарын өндіру кеңінен жолға қойылған. Облыстағы ірі кәсіпорындар: «Донской ГОК» ААҚ, «Феррохром», «Ақтөбемұнайгаз», «Ақтөбе хром қосындылары зауыты», «Ақтөбе-рентген», «Юбилейный». «Ферро-хром» ААҚ Ақтөбе қаласында феррохром және ферросиликохром өндіреді. «Донской ГОК» ААҚ хром концентраты мен ұсақталған тауарлы кен өндіреді. Кен базасы Оңтүстік Кемпірсай хром кен орны болып табылады. Хром және хром қосындылары зауытының өнімдерінің едәуір бөлігі жақын және алыс шетелдерге экспортталады. Химия өнеркәсібін – Ақтөбе лак-бояу зауыты, Алға қаласындағы бор, күкірт және бор қышқылы және Қаратау фосфориттерінің негізінде минералды тыңайтқыштар өндіретін химия зауыты дамытып отыр.
Мал шаруашылығының негізгі саласы – қой және ірі қара мал шаруашылығы. Ең жақсы жазғы жайылым Ақтөбеде және Батыс Қазақстан облысының солтүстігінде орналасқан.
Атырау облысы – Батыс Қазақстанның маңызды аймақтарының бірі. Облыста мұнай, газ және газ конденсат шикізатының бірегей кен орындары бар. Жұмыс істеп тұрған және дайындалған кен орындарындағы өнеркәсіптік санаттағы мұнай қоры 840 млн тоннаны құрайды. Оның негізгі бөлігі Теңіз кен орнына тиесілі. Кенді игеруді 1993 жылдан бері «Теңізшевройл» бірлескен кәсіпорны айналысып келеді.
Атырау облысының агроөнеркәсіп кешенінде негізгі сала балық шаруашылығы болып табылады. Соңғы жылдары Жайық-Каспий кеме қатынасы каналында және Қиғаш өзенінің атырабында тереңдету жұмыстары жүргізіліп, өзен жүк айналымын арттыруға жұмыстар жасалуда. Атырау порты 1964 жылы құрылған. Атырау өзені мен теңіз портының айрықша ерекшелігі барлық халықаралық коммуникациялардың: темір жол-дардың, автомобиль жолда-рының, әуежайлар мен теңіз порттарының, магистральдық мұнай және газ құбырларының жақын орналасуы болып табылады.
Маңғыстау облысы өзінің орасан зор мұнай мен газ қорымен танымал. Бұл газ өңдеу зауыттары бар мұнай-газ саласын дамытуға арналған үлкен аумақ. Сонымен қатар, полистирол мен полиэтилен, нейлон және полиуретанды тал-шық өндіретін «Пластик зауыты» АҚ ірі кәсіпорын болып табылады. Облыста Каспий теңізіндегі ең дамыған Ақтау теңіз порты орналасқан. Қазіргі уақытта порттың жалпы жүктерді өткізу қабілеті жылына 1,5 миллион тонна, ал мұнай жүктері бойынша 48 миллион тоннаны құрайды.

***

Қорыта келгенде, Қазақстанның бес ірі экономикалық ауданын шаруашылық, өнеркәсіп түрлеріне қарай қысқаша төмендегідей түйіндеуге болады:
  Солтүстік Қазақстан – астық шаруашылығы, темір және көмір өндіру, машина жасау, мұнай өнімдері мен ферроқорытпалар өндіру, энергетика;
Шығыс Қазақстан – түсті металлургия, энергетика, машина жасау және орман шаруашылығы;
Батыс Қазақстан – ең ірі мұнай және газ өндіруші аймақ;
Орталық Қазақстан – қара және түсті металлургия, машина жасау, егін, мал шаруашылығы;
Оңтүстік Қазақстан – мақта, күріш, жүн, астық, жеміс-жидек, көкөніс, жүзім; Түсті металлургия, аспап жасау, жеңіл және тамақ өнеркәсібі, балық және орман шаруашылығы.
Барлық экономикалық аудандар – өзіндік құрылымы, қызметтері, сыртқы ортамен, тарихымен, мәдениетімен, халықтың өмір сүру жағдайларымен байланысы бар біртұтас жүйе. Ол әртүрлі типтегі өзара байланысты ішкі жүйелерімен, көп тізбекті басқару тетіктерімен сипатталады.

      Ірі аудандық экономика бөлінісі ел экономикасының аумақтық ұйымдастырылуын жетілдіруді анықтайтын өндіргіш күштердің аймақтық дамуының экономикалық стратегиялық ұстанымдарын жүзе-
ге асырушы. Өндіргіш күш-терді ұтымды бөлу аймақ экономикасының негізгі құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады.
Нарықтық жағдайға сәйкес аудандық экономиканы зерттеудің негізгі мәселелері мен бағыттарын төмендегідей көрсетуге болады:
— аудандық және ауданаралық заңдылықтар, өндірісті ұйымдастыру заңдылықтары, принциптері мен факторлары;
— аудандардағы әлеуметтік-эко-номикалық жағдайлар мен ұдайы өндіріс факторлары;
— аудандардың мамандануы, интеграциясы, кешенді дамуы және олардың арасындағы эко-номикалық байланыстар;
— аудандық экономиканы, даму заңдылықтарын және аймақтық өндіргіш күштерді бөлуді болжау;
— аудандардағы ақпараттық қауіпсіздік деңгейін арттыру;
-аудандық шаруашылық кешені-нің қызмет етуінің экономикалық тиімділігін талдау.
Дегенмен, аудандық және ұлттық экономиканы бөліп қарастыруға да келмейтін тұтас жүйе. Сонымен қатар, аудандардың әртүрлілігі олардың ұлттық экономиканың бір бөлігі ретінде ғана емес, нақты өндіріс ошақтары ретінде дамытуды талап етеді.
Аудан экономикасының өндірістік ішкі жүйесі қоғамға қолайлы экономикалық жағдайлар жасау үшін қызмет етеді. Өндіріс пен табиғи орта арасындағы байланыс дәрежесі бойынша жер, су, минералды және орман ресурстарын пайдалануға негізделген салалар бөлінеді. Табиғи ресурстық салалардың басты ерекшелігі табиғатқа айтарлықтай әсер ету болып табылады, сондықтан технологиялық процестерді, таби-
ғи ресурстарды басқару мен қоршаған ортаны қорғаудың нормативтік-құқықтық базасын жетілдіру ерекше маңызды.
Аудан экономикасының инфрақұрылымдық ішкі жүйесін дамыту, бір жағынан, өндірістің табысты жұмыс істеуі үшін жағдай жасауға, екінші жағынан, адамдардың өмір сүруі үшін әлеуметтік және рухани ортаны құруға бағытталған. Осыған сәйкес әрбір экономикалық аудан жүйесінде халықтың материалдық және рухани игілігін молайту үшін жағдай жасауға арналған өндірістік-әлеуметтік инфрақұрылым қалыптасады.
Еліміздің зор өнеркәсіптік әлеуеті мен бәсекеге қабілетті еңбек ресурстары, бай пайдалы қазбалар қоры және ауыл шаруашылығының қай түріне болмасын қолайлы жерлері экономикамыздың тұрақтылығы мен дамуына мүм-кіндік жасайтын басты негіздер.
Осындай мүмкіндіктер бар жерде мемлекетіміздің болашағына деген сенім де зор болмақ.