АЛТЫНСАРИН АЛАУЫ

Нұрдәулет АҚЫШ
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бас ғылыми қызметкері. Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, филология ғылымдарының докторы. «Құрмет» орденінің иегері, «Жігер» фестивалінің, ҚР Мәдениет министрлігі конкурсының, халықаралық «Жамбыл» және «Алаш» сыйлықтарының лауреаты, ШҚО, Тарбағатай ауданының «Құрметті азаматы».

Жазушы қазақ халқының ұлы перзенті Ыбырайым Алтынсарин туралы «Алтынсарин алауы» атты роман жазып бітірді. Шығарма оқиғасына бұрын-соңды айтылмай келген көптеген өмірбаяндық деректер мен ұлы тұлғаның төңірегіндегі түрлі сипаттағы талас-тартыстар өзек болады. Біз ұлы тұлғаның балалық, жасөспірмдік шағына қатысты тұстарын алып, журналымыздың балауса оқырмандарына ұсынуды жөн көрдік.

Үшінші тарау
САБАҚТАСТАР АРАСЫНДА

– Шаһ, сен орыстармен бірге тұрдың ба осы?
– Жоқ. Оны неге сұрадың?
– Тегі орысша сөйлегенде… май-паңдап тұрсың ғой. Сонда қайдан білесің, ей?
– Енді орысша оқып жатыр емеспіз бе? Мұғалімдердің айтқандарынан үйрендім.
– Біз де сенімен бірдей-ақ оқимыз. Бірақ менің тілім әлі сынар емес, – деді Бағылан бір түрлі мұңайған пішінмен. Сапар деген денелі бала қарап тұрмастан:
– Жалғыз Шаһмұрат дейсің бе? Орысшаны мен де зуылдатып тұрмын, – деп қалды. Сөз десе майпаңдай жөнелге бейім Мерғали мұндайда қайдан қарап тұрсын:
– Қойшы мақтанбай. Онда саған неге ана Көстиеескерту жасай береді? Ал айтшы, Сапар! – деді «Жанды жеріңнен ұстадым ба?» дегендей жымың етіп.
– Ол мені жақтырмайды, байқаған шығарсыңдар? Әкем жиі келе береді, сонан кейін-ау деймін. Әйтпесе, көр де тұр, ертең орыстарыңның өзін жаңылдырамын, – деп Сапардың беріскісі жоқ.
– Жаңылдыра бер, – деді Мерғали. – Мұғалімнің бәрі бірдей осы Шаһты мақтайды ғой. Сонан кейін айтып жатырмын.
– Мен ғана емес, – деді Шаһмұрат. – Ана Ыбырайымның да орысшасы жақсы. Мұғалімдер оны да мақтап жүр емес пе.
– Немене? – деген кездеСапардың даусы қаттырақ шығып кетті: – Сол таз немені сонша неғып әуектете бересіңдер, а? Төбелеріңе көтеретіндей сонша ол кімнің шікірәсі? Мен ең құрығанда сол таз құрлы бар шығармын.
Сапардың осылай деуі мұң екен, Мерғали мен Шаһмұрат бір біріне жалт қарасты. Екеуінің де көңілдеріне шық ете түскен – құлаққа түрпідей тиетін жаңағы бір оғаш сөз.
– Байқап сөйле, Сапар. Неменеге «Таз» деп кемсітесің?
– Ой, бұл әшейін көре алмағандықтан айтып тұр. Бұны естісе, Жетібай аға көкеңді танытар, – десті сонан кейін екеуі қосынан.
– Таз екені өтірік пе. Ондайды қазақ «ойма таз» дейді, – деп анау өжеңдепболар емес. Мерғали болса лып еткізіп:
– Ендеше сен ана Салықзиян абзиды да «Таз» деп көр,– деп жіберді школдің қасқабастау надзирателін еске алып. Осы арада аңғал мінезді Бағылан да бір ауыз сөз қосып қойды:
– Ыбырайымның шашы ұзын ғой, қайдағы таз?
– Еһе-еһе… – деп Сапар сықылықтап тұрып күлді. – Ұзын шаш дейді. Көрерсіңдер ол шаштың қандай екендігін.
Өзіне қарағанда кесек бітімді, ожар мінезді жеткіншектің мына тұрпайы сөздеріне қалай тыйым саларын білмей, Бағылан іштен тынды. Бір бірін жақсы білісе бастағаннан бері балалардың ішіндегі ең қарулысы осы Сапар екені байқалып қалған. Оны қойып, шапшаң қимылды, қолы тастай қатты Шаһмұраттың да кескен томардай мына кесекке әлі келе қоймас. Оның үстіне бұл Сапарың осындағы ешкімді шеніне алғысы келмей, есіріп сөйлейтін өктем. «Өктемдігі сол – әкесі дистанцияның шіріген байы көрінеді, – десетін білем деушілер. – Шкөлдің ғана емес, Орынбордағы кәмиссияның да ауызын алып қойыпты ғой. Сонан кейін білгенін істемегенде, қайтеді?»
Бүкіл кластағы балалардың ең қарулысы осы Сапарға қарсы келе қоятындар некен-саяқ. Ең ересектері Нұрымның өзі онымен шатақтасуға барған емес. Тентектеу немеден онша тайсақтай қоймайтын – өне бойында артық еті жоқ, шаралы үлкен көзді Шаһмұрат қана.Оның үстіне школдың ішкі тәртібі қатал. Артық-ауыс қимыл жасаған немесе тәртіп бұзған шәкірт жазасыз қалмайды. Сапар тәрізді тентектердің қанаттарын жазып, қоныштарынан баса алмай, іштен тынатындары да сондықтан.
Бұлар сөйтіп у-шу болып жатқанда, өздері «Костие» деп атайтын Костомирнов деген учительдің кіріп келмесі бар ма.Екіұдай пікірде қалған балалар амалсыздан сөзді өршітпей, өздері де өрекпімей, әйтеуір дүдәмал күйде тарасқан.
Сабақ бітіп, Костомирнов есікке қарай беттеді. Сонымен түске дейін өтетін сабақтар аяқталып, шәкірттердің бәрі күндегі әдеттерінше орындарын жинастыру қамында.
Сол екі арада ешкім күтпеген тосын жағдай болды. Сапар Ыбырайымның жанына екі аттап жетіп барды да, ай-шай жоқ шашынан тартып кеп қалғаны. Онымен қоймай, баланың әр жер ойдымдалған тақыр басын көрсетіп, сақылдай күлсін.Төтеннен шыққан мұндай озбырлықтан Ыбырайым есі шығып қалғандай болды. Құбақан өңі ду ете түсіп, басын бір сипап жіберген. Ана тентектің қолындағы өзінің паригі екеніне анық көзі жеткеннен кейін, жан-жағына жалтақтай қарап, орнына қайтадан отыра кетті. Осы уақытқа шейін кластас балалардың алдында жасырып келген қылмысы әшкере болғандай әбден абыржығаны.
Бала шіркінге керегі осындай қызық емес пе, бәрі айнала қаумалап, топырласты да қалды.Салалы ұзын парик сол қалпы сотқар баланың сол қолында кете барды да, жапырлай қадалған жұрттың көзіне ілінгені – кәдімгі ұстарамен тықырлатқан, ерекше ештеңесі жоқ, кәдімгі тақыр бас. Тек әржер-әр жерінен ағараңдаған – бармақ басындай ақшыл таңбалар ғана.
Біреулері сықылықтай күліссе, енді біреулері есікке жалтақтай қарап, абыржулы.
Ең бір осал жерінен ұстап, жолдастарының көзінше әбден келеке қылғаннан кейін, Ыбырайым да не істерін білмей, көздерін жыпылықтатып, қайтадан түрегелді.Даусы дірілдеңкіреп, бар айтқаны:
– Әкел… Әкел паригімді, – ғана болды. Қуаты бойына сыймай, бір иығын алдыға беріп, әркімге соқтығып жүретін Сапар ондай әлжуаз жалынышты қайдан құлағына іле қойсын. Қолындағы парикті аспанға атып, әбден қылжаққа айналдырып жатыр.
Кенет ШаҺмұрат парикпен ілесе жоғары қарай қоса секіріп, ойыншыққа айналған жасанды шашты әлгі сотанақтан бұрын қағып алды. Сонан Сапар:
– Шаһ! Әй, Шаһ! – деп класс ішін қанша айнала жүгіргенімен,Шаһмұрат жанына дарытпай-ақ қойғаны.
– Балалар, – деді Шаһмұрат ентіге сөйлеп. – Ыбырайым шашын… ылғи өстіп алдырып жүреді. Ал мына жасанды шашты киюді фельдшер айтыпты. Сол кісінің… жазып бергені. Киіп алмасаң, басыңа суық тиеді деген екен. Онда тұрған не бар? Бұл ұялатын нәрсе емес. Ана орыстарды қараңдаршы… Көбінде осындай шаштар. Бұны біржағы орыс мырзалары сән үшін киеді.Сндердің де сөйтулеріңе болады…
Сабақтас ұлдардың ендігі аузында жүрген әңгіме – көңілге кірбің түсірген осынау жайсыз оқиға.
…Әңгімені артынан естіген Жетібай Сапардыоңаша шығарып алып, жақсылап тұрып құлағынанбұрапты десіп жүрді балалар. Жалпы біреуге әлімжеттік жасап, қол жұмсауды білмейтіннәті жуастау бозбала қатты ашуланса керек. Өзінің қарауындағы балаға біреудің қорлығы өтіп кеткеннен кейін, қайдан шыдасын.
Қазақтың «Аюға намаз үйреткен – таяқ» деген мақалы дөп келіп, Сапар сотанақ осы оқиғадан кейін бір иығын алдыға бергенді былай қойып, талайға дейін жым болып жүрді.

***
– Анау неғып жүрген киргиз өзі? Өткенде де көріп едім, – деді фельдфебель Никифоров кеңсенің терезесінен школа жақты нұсқап. Ішіне бірдеме сыймаса, қазақтар «Қатпа тілмаш» деп аталып кеткен Файзолланың осындайда қасынан табыла кететін әдеті. Не айтатындарын кім білсін, өсекші әйелдерше кейде екеуінің ауыздары жабыса қалады, әлдекімдерлі жамандауға келгенде, бір бірін мақұлдап, ойларын тіпті өрістетіп жібереді.
– Мен осы неменің школда қалуына қарсы болып едім, – деп шынын айтты Файзолла. – Қалай екенін білмеймін, мені айналып өтіп, қағазға қол қойғызып алыпты әйтеуір.
– Қандай қағазға, Файзолла Алиевич?
– Школдың ішінде тұруға рұқсат деген қағазға. Бастықтар рұқсат бергеннен кейін мен не істеймін? Менің еркіме берсе, бұл сасық киргиздарды Оренбургтен бес километр жерге қуып тастар едім.
– Школда не үшін тұрмақ? Оқушы емес қой.
– Военный старшина Жаңбыр-шиннің оқуға түскен баласына қарайды. Кетерінде ол өзі бастықтарға тапсырып кетті ғой деймін. Ал бірақ пропускаға ана баланың өзі жүгіріп жүріп, қол қойдырып алыпты. Бәлесін қарашы деймін үндемей жүріп.
Алдарынан кесе өтпей, айтқандарын істеп, зыр жүгіріп жүрсе де, қырдан келген киргиз балалары қатпа тілмашқа жақпай-ақ қойды. Әйтеуір қисынын тауып, маңайындағыларға соларды жамандай салуға даяр.
Ойлары үйлескеннен кейін, дымдарын шығармай, қалайша тыным таба қойсын. Екеуінің қайсысы жеткізгені белгісіз, школаның штатында жоқ ересек киргиз туралы әңгіме Шекара комиссиясының председателі, аса мәртебелі Ладыженскийдің де құлағына жетіпті. Школа надзирателі Саляықзиян Кукляшевті алдына шақырып алған генералдың айтатын әңгімесі де сол болып шықты:
– Оқуға қабылданатын шәкірттердің жасы 8 бен 12-нің арасы деп тайға таңба басқандай анық көрсетілген емес пе? Сонда ана бір киргизың неғып жүр мұнда?
Надзиратель Кукляшев генералдың алдында шамасына қарай тік тұрып жауап беруде.
– Тақсыр, ол – арнайы рұқсатпен қалдырылған адам. Военный старшина Балқожа Жаңбыршинның баласын қарайды.
– Басқа киргиздардың баласын ешкім әуектетіп жатқан жоқ. Ал сонда елден ерекше оған не үшін керек? Рұқсатты кім берген сонда?
–Сіздің көмекшіңіз, біздің попе-чителіміз, мәртебелі Плотников мырза.
– Ана киргиздің аты-жөнін жазып, менің алдыма таста.
– Құп болады, жоғары мәртебелім. Өзіңіз сөйлескіңіз келсе, қазір шақырып берейін.
– Сен не, соның иісін жұтып тұруды маған лайық деп ойлайсың ба? Жүрсем мен көрінген киргизбен бас қатырып. Мен тек сенен ғана сұраймын деп айттым ғой. Аты-жөні кім бұл шиебөрінің?
– Утемисов Джетибай. Николаевка уезінің киргизы. Күнделікті шығынын өз қалтасынан төлейді. Ара-арасында бізге де көмектесіп тұрады. Қайта ол жағынан өзімізге де жақсы.
– Денсаулығын тексерттіңдер ме? Жұқпалы ауруы жоқ па екен?
– Фельдшеріміз Майден мырзаның берген справкасы бар. Жуындырып тұрамыз.
– Байқаймын, бұл киргизың өзіңе ұнаған екен, – деді генерал миығынан кекете күліп. – Өзің сабынын әперіп, өзің жуындырып жүрме.
Генерал бұдан кейінөзінің кө-мекшісі, оқу попечителі Плотников мырзаның өзі де жауап беріпті. Оған Жетібайды қалуын өтініп, атасына жата жабысқан шәкірт Ыбырайдың өзі екен. Сонау Николаевкадан бері арбаларын айдап келген атқосшы бозбаладан айырылғысы келмей, ақыры осылайша алып қалған көрінеді.
Генерал ақырын ғана мырс ете түсті де:
– Онда ана сөз тасығыш қыз-меткерлеріңнің ауызын тый, попечитель мырза! – деді бар болғаны.

Төртінші тарау

Сағынып жеткен
туыстар

График бойынша шәкірттердің сабақтан кейінгі күнделікті дамылдау сағаты еді. Дабыр-дүбірден арылған школ ішінің тыныштық құшағына шым батып, үнсіз тыныстайтын бір рақатты сәті.
Кенет есік жақтан:
– Оқушы Алтынсарин, кезекшінің қасына кел! – деген орысша айқай естілді.
Онсыз да көңілі елегізіп, ұйықтай алмай жатқан Ыбырайым жастықтан басын жұлып алды. Соның өзінде өзіне тән бапты қимылмен сырт киімін иығына асықпай ілді де, жұмсақ басып, жатын бөлмесінің босағасынан сыртқа қарай аттаған.
Сол-ақ екен, көзді ашып-жұмғанша болмай, мүлгіп тұрған тыныштықтың іргесі іле желпілдеп қоя берсін.
Ең алдымен естілгені:
– Ата! – деген нәзіктеу бала даусы. Оған қабаттаса жеткен:
– Құлыным, Ыбыш.! Құлыным…
– Қарғам-ау!
– Ойбай-ау, мынау әлгі біздің жаман жиен бе? – деп, үлкен кісілердің қауқылдасқан үндері. Онсыз да күндізгі ұйқыға үйрене алмай, елеңдеп жатқан ұлдардың кейбіреулері бастарын көтеріп алысты.
Аяқ киімін қоңылтаяқ сұға салып, сыртқы есікке қарай салып ұрып жүгіре жөнелген – аяғы жеңіл Мерғали. Көздерін жыпық-жыпық етіп, есік аузында үймелескен топқа таңырқай қарайды.
Өңшең бір қорбаңдаған үлкен адамдар. Бәрі де орталарындағы әлдекімге айналып-үйіріліп, мейірімдерін төгіп әлек. Енді аңғарса, тек өзі ғана емес, жатын бөлмеден басқа бастар да қылт-қылт етіп, қараңдай қалысқан екен.
Әдетте сыртқы есіктің көзінде кезекшілікте тұратын – осындағы шәкірт балалардың біреуі. Келімді-кетімді кісілер төбе көрсеткен немесе басқа бір жағдайларда кезекші учительге ең алдымен хабар беретін сол.Шұғыл әңгіме болып жатса, кезекші учитель өз кезегінде школдың надизрателіне я болмаса оның көмекшісіне мәлімдейді.
Сол күні бүкіл мектептің кезекшісі – таза жазудан сабақ беретін Кутергин деген момындау учитель еді. Шәкірттерге сырттан кісілер келіп жатса, оларды қабылдау тәртібі де реттеліп қойылған екен. Кутергиннің рұқсаты да ол белгіленген тәртіптің шеңберінде болды.
Келген қонақтар үшеу екен .
– Мына кісі – менің атам, – деді Ыбырайым ішік киіп алғаннан кейін онсыз да мол тұлғасы дөңгеленіп ірілене түскен дөңгелек сақалды мосқал адамды көрсетіп:
– Әлгі өзің айта беретін Балқожа ата ма? – деп қалды аузы жеңілдеу Мерғали.
– Иә, сол атам. Ал мына кісі – менің нағашым Пірімжан аға. Мына кісі – атамның көмекшісі…
– Әрі туысы деп қой, – деді сақал-мұртсыз елгезектеу жас жігіт. Өзінің томпақтау қызыл шырайлы жүзі кәдімгідей жылтырап, ерте тебіндеген сақал-мұртты жатсынып тұрғандай.
– Ал, балалар, – деді үстіндегі мол ішікті сыпырып, жеңілдеп алғаннан кейін Балқожа отағасы. – Тамақты осында ішуші ме едіңдер? Елден келген дәм бар. Соны қаужаңдайық.
Тәртіп бойынша сырттан келгендермен кездесу орны – әдеттегідей асхананың іші. Үлкендермен араласып, балалар да осында топырлай кіріп жатыр. Ата-аналарын сағынған олар «Не деген бақытты бала!» дегенді көздерімен ұқтырып, Ыбырайымға еріксіз қызыға қарап қалысыпты. Бейне бір тойға жиналғандай барлығы да мәре-сәре.
Елден келген қоржындарын көтеріп, ас-су жағын реттеп жүрген – жаңағы жас жігіт Ыдырыс пен Жетібай.
– Біз сол ауылдың баяғы бал-паяқтарымыз ғой, істің ығын біле бермейміз. Жетібай, сен өзің шәрдің адамы болып қалдың ғой. Қолыңа ал бәрін, – деді Ыдырыс қуақылана сөйлеп. Онсыз да ұсақ шаруаға қылап Жетібай тіпті қамшы салдырар емес, қолдары епсекті балаларды жұмсап қойып, лезде-ақ дастарқанның шырайын кірігізіп жіберді. Ашқарақтау ұлдардың бірі қолын соза беріп еді, ол:
– Тоқта, алдымен ықылас жасап жасайық, – деп екі алақанын жая қойды. Сол-ақ екен, өзгелері де алақандарын бір кісідей жайып, үлкендер жаққа көз тіге қалыпты.
– Әй, сендер орыс болып кетсеңдер де, мұсылманшылықты ұмытпағансыңдар ма, қалай өзі? – деп қойды Пірімжан нағашы.
Балалардың жапырлап дәм алуға кіріскендері – Балқожа ақсақал дұға қылып, бет сипағаннан кейін ғана.
Аққұбалау томпақ жүзі құбыла түскен немересінің көкейіне келіп тіреліп тұрған көп сұрақтың ең бастысы не екені айтпаса да, белгілі.
– Әймен ше?… Әйеш, – деп, бір түрлі сенімсіз көзбен қараған сәтте, Балқожа тұрған орнында бір ырғалып қойды.
Ауыл туралы, ел туралы қанша қызықтыра сөйлегенімен, негізгі бір әңгімені аузына да алмастан, әрлі-берлі орағытып кетеді. Шыдамды баланың үнсіз төзе күткен сұрағына жақындай қойса не дерсің тіпті. Атасы болса, жаз жайлауы, қыс қыстауы, ел, ауыл, ағайын жайында балпылдап сөйлеп, күткен әңгімесіне жанаса қоймай, әбден дымын құртқаны.
Ақыры төзімі таусылып, шыдамай кетті ме, манадан бері көмейіне үйріліп келіп-үйіріліп келіп, шыға алмай, булығып тұрған күлкүлді Ыбырайымның ағытып жібергені осы кезде:
– Әймен ше?… Әймен…
Сұңғыла отағасының әдейі ауызға әдейі алмай тұрған әңгімесінің тура үстінен түсті. Немересінің манадан бері тықыршулы күйін көз астымен бақылап тұрған Балқожа енді аузын көпіртіп жастпастан:
– Дұрыс, туған-туыстың… сұра-ғаның. Ал, Әймен де аман-есен жүріп жатыр, жағдайы жақсы… – дегеннен арыға тағы басар емес.
– Маған… Маған… ше?
– Иә, Ыбыш. Саған жіберген бір сәлемдемесі бар еді. Ана әкелген сәлем-сауқыттың ішінде…
Әңгіме ауаны кілт өзгертіп, сөз ләмі басқа арнаға қарай аунай берді. Тыңдайтын құлақ болса, қызықты әңгімелер. Сөзінің арасында атасы қақырынып-түкірініп, тыныс ала берген кезде, Ыбырай тағы да киліге кетті де:
– Маған… маған, – деп алдыңғы сөзін қайталады.
– Иә, саған… Не айтпақсың, Ыбыш?
– Маған сәлем айтты ма? Әйменді айтам.
«Әй, балам-ай. Анасын біліп тұр ғой. Анасын сағыныпты ғой…» деп Балқожа іштей күліп қойса да, іштен сырттай әлі сыр берер емес.
Өзі күліп тұрып, сол екі арада есіне түсіп кеткен – осы ұлдың кішкене кезіндегі екеуінің әңгімелері:
– Ата, мен кімнен тудым осы?
– Ыбышжан-ау, кімнен туғаның не? Менен тудың емес пе?
– Қалай? – дейтін бала дүдәмалдау жүзбен атасына аңтарыла қарап. – Сонда қалай тудым мен сенен?
– Мен аузымды ашып, «аһ» деп қалғанда, сен жерге «паҺ» деп түсе қалғансың.
– Қалай? Сонда мен… сенің аузыңнан… тудым ба?
Үш-төрт жасар кезі ғой, атасының осылайша нандыра айтқан сөзіне Ыбырайым құдайдай сеніп қалатын. Артының тыңдап отырғандардың барлығы сәби тілін қызық көріп қарқылдап күлісіп жатушы еді.
Енді, міне, бір кездегі сөйткен аңғал сәби туған анасының жағдайын қайталай сұрап, атасының аузына қадала құлақ түруде.
– Апам қалай? Әйеш қалай?
Осы кезде әңгімеге Пірімжан нағашы:
– Ой, құда-ау, – деді Балқожаға бұрылып
– Баланы сонша үздіктіргеніңіз не? Жаңалықтарды айта салмайсыз ба? Жиеннің ішегі үзілердей болды ғой әбден. Мен айтайын, Ыбыш. Тағы да інілі болдың. Қарындасым Аймен енді ғана босанып, қол-аяғын енді бауырына алып жатыр екен.
Қуанышты хабарға елең етпеуге болмайтын еді. Ыбырайымның қадала сұрап жатқандары енді осы төңіректе. Сөйтсе, елдері Тобыл бойынан алыс жатқан, құдасына жолшыбой қосылып отырған Пірімжан әлі ол жиенін көрмепті де.
– Ата, атын кім қойдыңыздар? – деп баланың қадалғаны енді Балқожа атасы.
– Ей, Ыбышжан-ау, сенің сұрағыңа бірден жауап бермегенім – сені сынағаным ғой. Анаңды қаншалықты сағынғаныныңды білейін дегенім де. Сөйтсем, қатты сағыныпсың. Ал кішкентай бауырыңның бауы берік болсын. Атын «Әлжан» деп, азан шақырдық.
Апаң да, анаң да аман-есен. Солар ғой бізді қояр да қоймай, осылай қарай аттандырып жіберген. Мына сәлем-сауқатты дайындаған да сол екеуі. Қошан көкең де сәлем айтып жатыр, – деп, атасы үй ішінің жаңалығын қысқаша бір түйіндеді.
– Оспан ше? Оспан не істеп жатыр?
Маңдайға біткен екі перзентінің үлкені Алтынсары жастай қазаға ұшырап кетті де, оның келіншегі Аймен бір баламен жесір қалды. Сонан қазақтың «Ерден кетсе де, елден кетпейді» дейтін заңын бетке ұстаған үлкендер жесір келіндерін марқұмның тетелес інісі Қошанға қосқан ғой. Ұзамай екеуінің арасынан тағы бір ұл дүниеге келіп, Ыбырайымның соңынан ерді. Әлгінде ғана оның «Оспан ше? Оспан не істеп жатыр?» деп сұрап отырғаны – сол інісі.
Осылайша әмеңгерлік жолымен үйленген Қошан Ыбырайым есін білгелі әке орнына әке.
«Алтынсары марқұм шідер үзген тентек болмаса да, өжет, бірбеткей жігіт еді» десіп отыратын үлкендер. Ал оның інісі Қошан болса ауыл айналасынан арқандаулы аттай алыстап көрмеген кәдімгі жуан қоныш, қыр қазағы. Бұл күнде әулеттің әкесінен кейінгі ересегі де өзі.
Алыстан келген туыстардың енді қадала сұрап жатқандары – оқудағы балалардың жағдайлары.
– Бәрі жақсы, ата, – деді іштеріндегі ересегі Нұрым. – Бірақ бәрімізден де Ыбырайымның жағдайы жақсы.
– Е, неге? Бар балаға теңдей жағдай болады деп еді ғой.
– Солай солай ғой, бірақ ешқайсымызда Жетібай ағадай ағамыз жоқ. Әкелеріміз қалдырмады.
– А-а! – деп Балқожа ақсақал қарқылдап күліп алды да: – Әлде Жетібайды елге алып кетейін бе? – дей бергенде, екі-үш бала қосынан:
– Жоқ, алып кетпеңіз! – деп шу ете қалды. – Жетібай аға біздің де ағамыз болып алды.
– А-а, солай ма?
– Иә, ол кісі бәрімізге де қарайды.
– Өткенде менің етігім жыртылып қалғанда тігіп берген, – деді Нұрым.
– Маған әңгіме айтып береді ылғи.
– Мен ауырғанда шөп қайнатып, ыстығымды түсірді…
– Бал аға, – деді Жетібай ауылдағы үлкендердің ләмімен. – Ауылды мен де сағынып жүрмін. Шынын айтқанда, кеткім келіп тұрады. Онда да тіршілік бар ғой.
– Тіршілікті қайтесің, – деді Пірімжан нағашы. – Оның бәрін Балкең өзі тындырып жатқан көрінеді.
– Әкең де, шешең де аман-есен. Мынау енді сол Өтеміс байырымныңсәлемдемесі, – деп, Балқожа отағасы тағы бір қоржынның бүріле байланған аузын шешіп жатыр.
Қаншалықты жақсы жағдай жасалса да, алыс қалада сарғайып оқып жатқан баланың қай-қайсысының да көңілі күпті. Бәрібір жетпейтіні – өскен ұяның, ата-ананың жылылығы. Біреуінің артынан адам келсе, барлығы үшін де осылайша мейрам болып жататыны сондықтан. Бүгінгі үлкендердің келісі де сондай әсерге бөлегені көрініп тұр. Танаулары пышылдап, ауыздарына тигенді қаужаңдасып мәз. Тіпті батылдау біреулері келген үлкендерге өздерінше сұрақ қойып, ел-жұрттың ахуалын білу ниетінде.
Естерін жиып, сәл дамылдап ал-ғаннан кейін, қонақтар мойындарын бұрып, жан-жақтарына қарағыштай бастады.
Ауланың арғы бетіндегі екі қабатты сәні ғимарат – Шекара комиссиясының кеңсесі болып шықты. Школ дегеніміз – сонымен аулалас жалғыз қабат кірпіш үй.Сырты жадағай болып көрінгенімен, бар қызық сол школдың іш жағында екен.
Қонақтарға қатты әсер еткен – кіреберістегі кең бөлменің іші. Ауыздарына басқа сөз түспей:
– Па, шіркін! Мына балалардың оқитын жерлері тіпті хан сарайының өзі ғой, – десіп, таңдай қағыса таңырқауда. Олардың көздерінің жауын алып тұрған – бөлменің екі жағында қызыл түсті қалың матамен көмкерілген дивандар, қарсы бетте киім ілетін ширмалар, олар ғана болса бір сәрі ғой, ширмалар арасындағы өздері өмірі көрмеген үлкен шар айна.
– Мына сол жаққа қарай шығатын есік қайда апарады? – деді жас жігіт Ыдырыс.
– Класқа шығады. Сабақ оқитын жеріміз.
– Көресіздер ме? Оған тек кезекшінің рұқсаты керек, – деді Ыбырайым. Кезекші Кутергиннің қарсылық танытпады да, қонақтар школды емін-еркін аралай бастады. Алдыңғы бөлмедегідей емес, класс ішінің таң қалатындай ерекше ештеңесі жоқ болатын. Сегіз стол, оның қарсы алдында мұғалім үшін кафедра, оның екі жағында класс тақтасы ғана. «Көрмегенге көсеу таң» дегендей, қонақтар соның өзін әлдеқандай көріп, бас шайқасып жатыр.
– Ал мына бір есік немене? – деді тағы да Ыдырыс.
– Бұл жуынатын бөлмеге шығарады. Оқушылардың қыста дене шынықтырумен айналысатын жабдықтары да осында сақталған.
Жататын бөлмеге жағалай қойылған темір төсектер. Әрқайсысының қасында жұмсақ отырғыш, жоғары жағында орысша, қазақша жазулар.
– Бұл не қылған жазулар? – деді Пірімжан нағашы шұқия үңіліп.
– Мына төсекте жататын шәкірттің аты-жөні ғой, – деді Жетібай. – Ал мынау – сол баланың киім ілгіші.
Школаның оң жақ бөлігіндегі надзиратель бөлмесіболып шықты. Бұдан біреуі балалар тамақ ішетін асханаға, екіншісі тағы да жатақ бөлмеге қарай екі есік шығады екен. Асханамен жалғас бөлмені буфет деп атайтын көрінеді. Ол сөзге тілі келмеген қонақтар сол буфетіңнің өзі не екенін бәрібір түсініп жарыта алмады.
– Ал буфеттен ары қарайжеке тұрған лазаретке бара аламыз, –деп әрі қарай түсіндіріп жатырЖетібай. Оның ар жағында тұрған –жаңағы Шекара комиссиясының үйі екен.
Ас пісіретін, кір жуатын орындар – ортадағы шағын аулада. Жатақхана бөлмесінің терезесі алдында шәкірттердің жазды күні дене шынықтыру сабағында ойнайтын құралдары қойылған. Бұлар өстіп тұрған кезде школа надзирателі Салықзиян Кукляшев мырзаның да келе қалғаны. Кутергин тәрізді емес, ол енді бәрін татаршалап түсіндіруге кіріскен. Балқожа отағасы басын изеп, арасында өзінше білген татаршасын іске қосып жатыр.
– Ал бізде, – деді осы кезде жандарына келген школа надзирателі. – Оқушылар үшін міндетті ішкі положениеміз қатаң.
– Сонда қатаң болғаны қалай, тақсыр?
– Сіздерге түсіндіріп өтейін, мырзалар. Балаларыңыз таңғы сағат жетіде ұйқыдан тұрады, сегізде тамақтанады. Сабақ тоғыздан он бірге дейін. Түскі тамақтан соң екі мен төрттің арасында класта тағы да оқиды. Одан кейін бір сағат демалыс. Сіздер сол уақытта келіп қалдыңыздар ғой. Кешкі тамақты сағат сегізде ішеді де, тоғызда ұйқыға жатады.
Пірімжан нағашы да қарап тұрмастан, саңылауына бірдеме баратын адамның кейпімен:
– Тақсыр, ал сонда бұл балаларды сізден басқа да оқытатын адам бар ма? Бұлар не оқиды өзі? – деп қалды надзирательге қарай бұрылып.
– Ой, Пірімжан-ай, сен де қайдағыны сұрайды екенсің. Оқуда нешаруасы бар деп шамданып жүрмесін нәшәндік, – деді Балқожа сөздің тігісін барынша жатқызғанды дұрыс санап.
– Мал иесі болғаннан кейін баламыздың не оқып, не қойып жүргенін білгіміз келгені де.
– А-а. Түсіндім, – деді Кукляшев. – Положение бойынша школаға орыс тілі мен татар тілін бірдей білетін, сондай-ақ арифметика, таза жазу сабақтарын жүргізетін учительдер жіберіледі. Олар Оренбург военный губернаторының рұқсатымен ғана алынады жұмысқа. Бұл учительдер не кадет корпусын, не университетті бітірген болуға тиіс.
– Ал надзиратель дегеніміз ол осы школаның начальнигі ғой, – деп Салықзиян абзи енді өзінің қалай тағайындалғанын тәптіштеп кетті. Оның да положениесі бар екен. Надзиратель отставкаға шыққан офицерлерден немесе сенімді чиновниктерден тағайындалатын көрінеді. Ол әрбір баланың тәрбиесіне, денсаулығына, азық-түлікпен, киім-кешекпен қам-тамасыз етуге тікелей жауапты адам екен.
Школада надзиратель мен бала-лардың тәртібін қадағалайтын фельдфебельден басқа тоғызучитель жұмыс істейді екен. Пірімжанның:
– Бұлардың өшител деп жатқаны немене өзі? – деген сұрағына сақ еткізіп жауап берген Жетібай:
– Былайша айтқанда, учитель дегендері бала оқытатын молда ғой. Орысша айтқандары ғой.
Кукляшевтің ары қарай жеткізген мәліметі отчеттан алынғандай қысқа ғана. Балалардың 22 тамызда басталған оқуы 1 мамырға дейін созылады екен. Мамырдың 1-нен 20-на дейін әрбір пән бойынша жыл бойы оқылған сабақтарды пысықтап, қайталайтын көрінеді.
Әрбір мәліметті естіген сайын қонақ киргиздер түсінген адамның ләмімен бас шайқауды ғана білді. Шынын айтқанда, өздері Кукляшев абзидің айтқанын ұғып жарытып тұрмаған болулары да мүмкін. Әңгіменің аяғында енді надзиратель мен учитель қонақтардың қайдан келгенін сұрады.
Балқожа ата мен нағашының әңгімелерін тыңдай отырып:
–Не деген алыс жер! – деп бастарын шайқасып, енді өз жұмыстарымен кететін ыңғай танытты.
Манағы асханаға қайтадан келіп, балалар өздерінше мәре-сәре болып отырған уақытта әлдеқайдан созалаңдай шыққан:
– Аллауһу акбар! Аллаһу акбар! – деген таныс әуеннің естіле қалғаны. Келген қонақтар жағы бастарын көтеріп алып:
– Ойбай-ау, мынау азан ғой. Ой, Алла, кәдімгідей азан шақырып жатыр.
– Намазға шақырып жатпасын. Бұл қалай сонда? – десіп, құлақтарын тіге, елең ете түсті.
Сол-ақ екен, ауыз-басын сүртіп, орнынан атып тұрған Жетібай да:
– Ал кеттік. Қалғанын қайта келіп жейміз ғой. Кімнің дәреті жоқ, қане, алып жіберейік, – деді үлкендерге тән өктемдікпен. Пірімжан нағашы болса әлі де түсінбеген адамның қалпында:
– Өй, Жетібай, сендер… шынымен де намаз оқисыңдар ма? – деді көзін жыпылықтата.
– Иә, уақытында бармасақ, молдамыз ренжиді, – дей берген кезде шәкірттер де орындарынан сатыр-сұтыр көтеріліп, бір адамдай қимылмен есікке қарай бет алды.
– Түк ұқсам, бұйырмасын, – деді нағашы сол алақ-жұлақ етіп абдыраған қалпы. – Әлгі «Балалардың бәрін орыс қылады екен, шоқындырады екен» дегендеріқайда? Әкем-ау…. мыналарың тегі таза мұсылманша ғой.
Әңгіменің анық-қанығына жет-кендері – балалар ақшам намазынан оралғаннан кейін ғана. Сөйтсе, бұл орыс шкөлінде кәдімгідей құранды оқып-үйренеді екен. Соған бола арнайы шақырылып, осында тәлім беріп жатқан молдалары да бар болып шықты.
– Иә, бізді оқытатын Хикмет Ғабдулсалямов – ноғай молдасы, – деген Ыбырайымның сөзін Жетібай толықтыра түскен:
– Осы Орынбордың мұсыл-мандары өздері пәтуа шығарып, бізге арнайы жіберген имам екен.
– Мейлі кім болса, ол болсын, – деді Пірімжан нағашы төбесіндегі дөңгелек тақиясын әрлі-берлі қозғалақтатып қойып. – Бәрінен бұрын сендердің бәріңді намазға жыққанын айтсаңшы. Біз ғой сендерді орыс оқуын оқып, орыс боп кетіпті деп жүрсек.
– Намаз ғана емес, – деді Жетібай осындағы бүткіл баланың ақылманы өзі екенін аңғарта сөйлеп. – Бұлар Исламның шарттарын басынан бастап оқып жатыр.
Өзінің де қайран қалып отырғанын жасыра алмай, Балқожа отағасы да:
– Сонда не, «Иман шартты» оқи ма бұлар? – деп қалды бір түрлі шаттана сөйлеп.
Шекара комиссиясы председателінің ұсынуымен молданы да военный губернатор бекітетінін қонақтар артынан естіді. Ал істерді тексеру жайын, іс қағаздарын үйретуді Шекара комиссиясының өз қызметкерлері жүргізеді дейді.Тек Балқожа отағасы ғана емес, елден келген қасындағы серіктері де мына күтпеген оңды жаңалыққа таң-тамаша:
– Ой, мына орысың… біз таза кәпір деп жүрсек… орысың осал болмады онда. «Оқуға әкеткен балаларды түгел шоқындырады екен… Кәпір қылады екен» деп ел жақ ұлардай шулады емес пе. «Біздің Ыбышжан да шоқынып кетті-ау» деп қауіп қылмадық па? Мына Балкен құдаға ренжіп жүргеніміз де сондықтан, – деді Пірімжан нағашы көңілі әбден жайланған сыңаймен.
– Сен оны айтасың,– деді Балқожа дөңгелек сақалын сипалап отырып. – Өзімнің Ханқожа ағамның «Қан қыламын. Екеуіңді де жарып өлтіремін» деп пышақ ала жүгіргені қайда. Орысша оқығанын қалағаныммен, ар жағы не болып кетер екен деп, өзім де қауіп қылатынмын. Енді көзім жетті, біздің Ыбышжан орыс оқуымен бірге елге үлкен молда болып келеді екен ғой. Арманым жоқ енді…
Сонау жер түбінен ат арытып, суыққа ұрынып, шаршап-шалдығып жеткен Балқожалар Орынборда бір аптадай жатты. Оқуға өзі жіберген сүйікті немересінің жағдайын біліп қайту үшін арнайылап бас тіреп келгеннен кейін несіне асықсын.
Атқосшы жігіт Ыдырыспен бірге жастау құдасының да ере келуіне себеп болған Ыбырайымның анасы Аймен екен. Бұл Пірімжан нағашы Балқожа ақсақалға құда болғанымен, Айменнің тетелес ағасы ғой. «Біліп қайтсын ана қарғамның жағдайын» деп қоярда қоймай отырып, амалсыз атасын төркініне жұмсаған.
Сонда да тікелей өзіне айтпай енесі Мейірман бәйбішені ортаға салған ғой. Бір тәуірі Айменнің төркіні Тобыл мен Орынбордың арасындағы ұзын жолдан онша қащық емес. Әкесі Шеген бидің ежелгі мекені Орынбор жолынан сәл ғана қиғаштау Торғай өзенінің бойындағы бір құнарлы жерде. Бұл күнде бидің өзінің көзі жоқ болса да,сол ата қонысқа сайдың тасындай ұлдары иелік етуде.
Сөйтіп Балқожа мен Ыдырыс Пірімжанның ауылына соғып, бір-екі күн аунап-қунап еру болған. Сонымен Ыбырайымның апасы Мейірман мен анасы Айменнің сәлемін бір емес, осы үшеуі бірдей арқалап келіп отыр.
Базарға шығып, азды-көпті сауда жасағандары, қала ішін аралап, өздерінше тамаша қылғандары болмаса, екі жігіттің бұл қалада тіпті ешқандай шаруалары да жоқ. Военный старшина шені бар Балқожа ғана осындағы орыс ұлықтарға кіріп шығыпты. Оқудағы баласын табыстағаны болмаса, оның да әкетіп бара жатқан жұмысы байқалмайды. Ұлықтарға төбе көрсетіп, лауазымына қатысты азғана тапсырма алып шықанын да өзінше үлкен шаруаға балаған жайы бар.
Аттанар алдында қайыра жолық-қандары – школдың бастығы Салықзиян Кукляшев.
– Бұл балаларға енді демалыс беріле ме? – деген сұраққа бастық татаршалап жауап қатты. Ноғай татармен аралас-құраластығы бар Балқожа оның сөздерін қиналмай-ақ түсініп еді:
– Абзи, былтыр жазда бала-ла-рыңызды оқуға әкелгенде бәріңізге айттық қой. Ұмытып қалсаңыз, есіңізге салайын. Жиырма бесінші мамырдан оныншы маусымға дейін әрбір оқушыдан жеке-жеке экзамен алынады. Ал оқушылардың жазғы демалысы он бесінші маусымнан он бесінші тамызға дейінгі аралық. Соны ұмытпаңыздар. Балаларыңызды алып кетуге сол уақытқа туралап келесіздер ғой.

Бесінші тарау
Жаңа оқу жылында

– Мә, мына Пұштанайды қара. Домаланып кетіпті. Әй, сонда мына қарын өзіңдікі ме, ей, сонда?
– Өй, мынау кім, ей, өзі? Пәпөкке ұқсайды, бірақ ол емес.
– Әй, Тыржық, кепешің қандай, ей? Әжең тігіп берген шығар.
– Ал, мына қап-қараңды тіпті тани алмай тұрмын. Бізбен оқитын біреуге ұқсайды ғой өзі. Құдай біледі…
Жатақ бөлменің ішін толтырып жіберген – жаңадан жиналып жатқан балалар ғана емес, осылайша дабыр-дүбір әңгіме, әзіл-қалжың, сықылықтаған күлкілер де. Күнге күйіп, тотыққан ұлдардың барлығының да беттері қызарыңқы, тіпті майға күйген қалайыдай жылтырай қарайып кеткендері де бар.
Кейбіреулері құшақтасып, енді біреулері қолдаса амандасып, мәз-мәйрам. Тіпті демалысқа шығар алдында тоң-торыс болып тарасқандары да бір бірін жаңа көргендей қауыша қалысыпты.
Сол кезде сырт жақтан:
– Шәкірттер! – деген қатқыл дауыс саңқ ете түсті де, айқай-шу пышақ кесті сап тыйылды. Ұлдардың жайғасып отырып алғандары орындарынан атып-атып тұрысты. Жаға-жеңдерін түзеп, үсті-бастарын қаққыштап жатқандары да бар.
Іле-шала есік сарт етіп ашылды да, ар жағынан әскери сары ала киімді, орта бойлы, толықша орыстың жүзі көрінді. Өткен оқу жылы бойында бұларды қадағалап, әскери тәртіпке үйретіп келген фельдфебель Никифоровтың тақ өзі. Надзиратель Салықзиян Кукляшевтің шаш ал десе, бас алуға даяр мазасыз көмекшісі. Бір тәуірі бастапқы кездегідей емес, школаға келуі анда-санда ғана.
– Здраю-желаю, господин фельдфебель!
Бір кісідей сәлемдесу ретін келтіре алмай, дауыстарының қалай болса солай шыққанын балалардың өздері де сезді. Ондайды кешіре салатын Никифоров па, әдеттегісіндей ақырып жіберді:
– Что за разгелдяйство?! А ну ка, пов-
торите, сукины сыны!
Бірнеше қайталағаннан кейін барып, шәкірттердің сәлемдесу тәртібі бір жобаға келгендей болды.
– Кибиткаларыңа барамын деп әбден есіріп кетіпсіңдер. Келесі жолы мынандай қойлардың маңырағынын естімейтін болайын.
Қаздаңдай басқан Никифиров «казарма» ішін аралап жүріп, өзінің ілік таппаса, ішкен асы бойына тарамайтын әдетімен толып жатқан ескертулерді тізбелеп кеп берсін.
– Оқушы Алтынсарин! Келесі келгенімде, тәртіп болатын болсын. Басыңмен жауап бересің, – деді шығып бара жатқанда, нығарлай көз тастап. Қатаң фельдфебельдің ізі суысымен, бөлме іші қайтадан ду ете қалысты:
– Бұл Некепор қызыл көз қайдан сарт ете қалып еді? – деді Нұрым есік жаққа жақтырмай қарап қойып.
– Өзінің әумесер екенін көрсеткісі келіп жүрген де. Әйтпесе біздің үлкен бастығымыз Салықзиян Кукляшевтің өзі бүйтіп айқайламайды ғой, – деп қойды Сапар да маңызданған қалыпта.
– Әумесер дегенді жақсы айттың ғой. Сенің үлгі тұтатының сол Некопор емес пе өзі? – деп қу тілді Мерғали бір іліп түсті.
Әрқайсысы үйлерінде қалай демалғанын, қандай қызықтар көргенін жарыса әңгімелеуде. Біразы осы Орынборға жақын ауылдардың балалары болса, енді біреулері шын мәнінде ат терлетіп (бір емес, бірнеше атты деп қойса да артық емес) жүздеген шақырым жол жүріп, шаршап-шалдығып жеткендер.
– Ыбыш, сен ештеңе демейсің ғой. Айтсаңшы енді қалай дем алғаныңды. Өйткені сен сонау шығыстан келіп отырсың. Ол жақтың қандай екенінін өзі біле бермейміз. Ең ауылы алыс бала сен емессің бе осы?
Жасы кіші болса да, сөз саптасы үлкендерше сөзі салмақты балалардың бірі – осы Шаһмұрат. Оқуы да осындағылардың көбінен ілгері, әсіресе орысшаға бәрінен жүйрік. Оның сұрағын Ыбырайым тіпті де елеусіз тастай алмады:
– Шіркін, туған үйіңе сағынып барып, аунап-қунағанға не жетсін. Сендер сияқты мені де ауылдан келіп, атамның кісілері алып кетіп еді ғой. Мен тұрмақ Жетібай аға да ата-анасын өлердей сағыныпты. Жылдағыдай емес, атамдар биыл жайлауға ерте көшіп алыпты.
– Неге өйтті екен? – деп қалды тағы да сол Нұрым.
– Мен келеді деп дайындалған түрлері ғой. Сонан бізді тоқтатпастан, алып жүрді. Ауылға жеткенше қанша жерлерден өттік десеңші. Шынын айтқанда, демалыс көзді ашып-жұмғанша өте шықты… Ауылда жүріп мен бір нәрсені ойладым…
– Бір нәрсені емес, біреуді ойладым десеңші, – деп сөз қыстырып жатқан қушыкеш Нұрым.
– Ауылға барғаннан кейін бар ғой… барғаннан кейін, орысшамды ұмыта бастадым. – Мен де орысша дұрыс сөйлей алмай қалыппын, – деді Мерғали деген ұл. – Өйткені сөйлесетін ешкім жоқ.
Сөйтсе бұл көбінің басындағы жағдай екен.
– Ауылдың еш баласы біз құсап орыс оқуын оқып жатқан жоқ, – деген Шаһмұраттың сөзін Ыбырайым қайта тірілтіп әкетті:
–Іштерінде керемет ұғымтал, жақсы балалар бар. Шіркін, соларды да орысша оқытса ғой…
Ыбырайымның осы сөзі өзгелерге тұтатқан шырпыдай әсер етті де, орысша оқу жайын әңгімелесіп кетті. Көбінің қайталай тоқталғаны – «Ат төбеліндей азғана оқыған кімге тұтқа болмақ? Орысша оқығандар көп болса ғой» деген сыңайдағы сөздер.
– Бірақ мен тағы да… сағындым, – деді Ыбырайым кішірек қара көздері мұнарлана қалып.
– Ауылдан келгенің енді ғана. Сағынатындай соншалықты не болыпты? – деп Сапар іліп түсті.
– Жоқ, ол емес. Ауылда жүргенімде… сендерді сағынғаным-ай! Осында келсек, ауылға жете алмай, зармыз. Ауылға барсам, сендер деп емешем үзілгені…
– Ой, Алла, сондай да болады екен. Мен де сөйттім, – деді Шаһмұрат.
Осы кезде бәрін елең еткізген.:
– Ей, балалар! – деп есік жақтан шыққан қоюлау дауыс. Іле шала бойшаң қара торы жігіт табалдырықтан аттай берді. Қосанжарлап шу ете қалған дауыстар:
– Жетібай аға…
– Жетібай көке.
– Ой, ағамыз да қайта келген екен ғой.
Емпелең қағып есікке қарай ұм-тылған балалар, құшақтары қауышып, беттерінен иіскетіп жатқандары да бар.
– Біз сізді келеді деп ойламап едік, – деп сөз бастап тұрған тағы да Сапар. Шәкірттердің Нұрымнан кейінгі ересегі әрі шолжаңдау өскен бай баласы болғандықтан, сөздің алдын бермей, қашанда өстіп көсемсіп жүретін әдеті. – Ыбырайым өзі ғана келген шығар деп ойлағанбыз.
– Неге келмеймін, келемін. Сен сияқты сотанақтар былтырғыдай тағы бірдемені бүлдіріп жүрмеу үшін амалсыз жеттім ғой. – Көңілсіз әңгімені көлденең тарта қойғаннан кейін, Сапардың да аузы жабылды. Балалардың жағдайларын жағалата сұрап шыққаннан кейін:
– Би атам «Биыл да Ыбыштың қасында бол» деді. «Әлі жас, жанында жүрмесең болмас» деді. Оның үстіне сендерге де бас-көз болатын бір ересек адам керек қой.
Былтырғы жылы осы бір қазақ бозбаласының шкөлдің маңында жүруін ұлықтардың бәрі құптай қоймағанынан балалар хабардар. Кейбіреулері жақтырмай, «Патшаның оқу орнында мына киргиз неғып жүр, табанын жалтыратсын» дегенге дейін барғаны қайда.
Жетібай Ыбырайым екеуі сол күні-ақ надзиратель Кукляшевтің алдына барып, тағы да өтініш қылған. Заты ұстамды татар ұстаз жауапкершілікті өз мойнына алмай,Облыстық шекара комиссиясы начальниктерінің алдына дейін жеткізді. Сол жолы Кукляшев әйтеуір Жетібайдың школда жүруі теріс емес, қайта пайдалы деп дәлелдеп, «Бұл неғып жүрген киргиз өзі?» деген әңгіменің тігісін жатқызып келіпті.
– Қанша айтқанымен, мұғалімдер жатақта тұрған балаларға күндіз-түні бірдей бас-көз бола алмайды. Ақысыз-пұлсыз жүрген көмекшінің қолғабысын былтыр өздері де көрді ғой.
Бастықтар оның биыл да қалуына рұқсат бере отырып, шарттың бұрынғыдай екенін тағы да еске салыпты: «Ол балалардың ішкі тәртібін қадағалағаннан басқа шаруаға араласпауы керек. Бірақ школ басшылығының оны керек кезде жұмсап қоюларына болады. Оған жатын орын тауып беру жағы қарастырылсын. Бірақ жамбас ақысы да, ішіп-жемі де Өтемісовтің өзі есебінен төленетін болсын».
Сағыныса көріскен сабақтастардың дабыр-дүбірі ұзаққа созылған жоқ.Тамыз айының тамылжыған ыстығына қарамастан, жаңа оқу жылы да басталып кеткен еді. Ауылдан кеше ғана келген жастар үшін сабаққа жұмыла кірісіп кету тіпті де оңайға соғар емес. Барлығы да демалыста алған әсерлерінен оп-оңай айыға алмай, терезеден сыртқа жалтақтай беріседі.
«Өзі біз бір жыл оқысақ та, әлі бір класты бітіре алмаппыз ғой, ол қалай?»
Осындай бір сұрақ туындай қалса болды, балалардың мойын бұрып, қарай қалатындары – Ыбырайым бастаған үш-төрт сабақтас бала.
– Биыл оқу жылы аяқталар кезде Салықзиян абзи түсіндірді емес пе, – деді Ыбырайым. Құлақтарын тіге қалған өзгелері де естісін дегендей әдетте жұмсақ шығатын үнін көтере сөйлемек сыңайда: – Біз өзі екі жылда бір класты бітіреміз. Жеті жыл оқысақ, бар-жоғы төрт-ақ класты бітіреді екенбіз.
– Онда неге жыл сайын экзамен тапсырамыз?
– Енді жыл бойы қандай білім алып шыққанымызды тексермей ме? Сол үшін керек.
– Сонда келесі жазда бір класты әрең бітіреді екенбіз ғой.
– Тәртіп солай екен.
– Сонда да экзамен бола ма?
– Болады. Биылғыдан да қиынырақ болады дейді. Енді өзім көргемін жоқ, менің естігенім, – деді Ыбырайым алдындағы дәптерін аударыстыра отырып. Қайталап, пысықтап отырғаны учительдің жаздырған сабақтары екен.
Ыбырайымның жобалап айтқан сөзі рас болып шықты. Екінші жылы, яғни, класты бітіретін жылғы экзаменге дайындық күшейтілді. Былтыр экзамен алуға мектеп надзирателі Салықзиян Кукляшев, Шекара комиссиясы председателінің көмекшісі, попечитель Плотников пен сабақ жүргізген учительдер қатысса, биыл комиссия советниктері, балаларын алып кетуге келген ата-аналар, тіпті патша қызметінде жүрген жекелеген қазақ кісілері де тыңдайтын болыпты.
Мұны естіген шәкірттерден тыныштық кетті. Әрқайсысы танаулары пышылдап, шамалары жеткендерінше сабақ оқумен әлек. Әсіресе Ыбырайымда маза жоқ. Басқа балалар осындағы школда өздері жатып оқыса, мұның жанында атасы ие болсын деп Жетібай ағасын қосып қойды емес пе. Былайша айтқанда, оған жасалып отырған қамқорлық та, жүктелген жауапкершілік те зор.
Осындай жағдайда көңілден шығатын жақсы баға алмасаң, ұяттың көкесі сонда болмай ма? Әсіресе атасын жерге қаратпауы керек. Онсыз да ынталы баланы еріксіз оқуға итермелеп, тыным таптырмайтын осындай ойлар.
Ара-арасында тісі батқанынша школ библиотекасындағы кітаптарды да оқып қояды. Олардың кейбірі алдағы кластардың оқулықтары екен. Бірақ білуге деген құштарлық Ыбырайымды келесі немесе одан кейінгі жылдары бір-ақ оқытылады деген шектеу қанағаттандырар емес. Алдыға қарай оза жүгіріп, кейбіреулерін аударып та тастаған. Қайталап көз жүгіртіп жүргендері де бар.
Енді экзамен уақыт таяғанда аңғарды, біраз уақыты сол программада жоқ сондай кітаптарға қызығумен кетіп қалған екен. Шындығы солай болғанымен, өз бойынан «Бекер өйтіппін-ау» деген өкініш сезімін аңғара қойған жоқ әлі.

***
Әр шәкірт экзамен алушылардың сұрақтарына хал-қадерінше жауап беруде. Әрқайсысының сөйлеген сөзін, айтқан жауаптарын ерекше ықыласпен көңіл қоя тыңдап отырған адам – школдың надзирателі Салықзиян Кукляшев. Орысша тілі жетіңкіремей, мүдіріп қалған балаға:
– Ештеңе етпес, татарша айтып жібер. Білесің ғой татарша, – деп өзінше қамқорлық жасаған болып қояды. Экзамен алып отырған орыстардың кейбірінің төбелері тесік, жорамалдап болса да, татарша жауаптың жалпы нобайын түсінерліктей дәрежеде.
Қазақ балаларына арналған школа болса да, қазақ тілінде өтіп жатқан ешқандай сабақ жоқ. Оренбург облыстық Шекара комиссиясының жаңа тағайындалған председателі Григорьевтің келе салып көтергені мәселелерінің бірі де – осы шаруа. Татар мұғалімдері болса, өз уәждерін көлденең тартып, іштен тіреп тұрып алсын:
– Аса мәртебелім, киргиз тілінде жазылған бір ауыз қағаз көрдіңіз бе өзі? Ондай жоқ қой.
– Жалпы «киргиз тілі» дегеннің өзі жоқ дейді ғой.
– Қалайша жоқ? – деді Григорьев таңырқай бұрылып. – Бұл киргиздарың – ешкімге ұқсамайтын көшпелі халық. Ендеше ешкімге ұқсамайтын өзінің тілі де болуы тиіс емес пе?
– Ойыңыз дұрыс. Бірақ, өкінішке қарай, киргиз тілі деген жоқ.
– Сонда бұлар өзара шүңкілдескенде қай тілде сөйлеседі өзі? Түйенің тілінде ме?
– Өзіңіз байқайсыз ба, аса мәртебелі Василий Васильевич? Киргиз бен татар бір бірімен шүңкілдесіп сөйлесіп жатады ғой. Сонда олар қай тілде сөйлеседі деп ойлайсыз?
– Татар тілінде шығар, – деді Григорьев бұл жағынан шынында да онша хабары жоқ екендігін аңғартып.
– Міне, міне, дұрыс айтасыз, мәртебелім. Киргиз да, татар да бір тілде сөйлеседі. Киргиз тілінің айырмашылығы шамалы ғана. Былайша айтқанда, киргиз тілі татар тілінің бір түрі, яғни, наречиесі. Сондықтан оқудың татар және орыс тілінде жүргізілгені дұрыс.
Кукляшевтің көңілге қонымды ұсынысын ықыласпен қабылдаған председатель тек бір-ақ жерін түзеді:
– Жоқ, сіз немене, ұлы империя халқының тілін екінші қатарға ысырайын деп тұрсыз ба? Орыс және татар тілінде деп айтыңыз.
Өзінің сәл де болса мүлт жіберіп алғанын аңғарған Кукляшев дереу «Иә, солай болуы тиіс» деген мағынада басын изеді.
Өткен оқу жылының басында айтылған бұл әңгіме енді жазғы экзамен кезінде де күшінде.
Оқушылардың барлығы бірдей жақсы жауап бере алмайды, неге олай деуге болмас. Кукляшевтің қолпаштауымен татар тілі де арағайындыққа жүруге жарап жатыр. Мұндайда комиссия ішіндегі орыстар миықтарынан күліп, жымыңдасып қояды. Экзамен жұмысына жауапты Кутергин әр шәкіртті жеке-жеке шақырып тұр:
– Оқушы Алтынсарин, – деді ол бір кезде.
Бойы өз қатарластарына қарағанда сәл пәстеу көрінген дөңгелек жүзді, ақсары бала баппен басып комиссияның алдына келді. Ұяңдығына сай даусы да онша көтеріңкі емес, бәсеңдеу естіледі екен.
Қойылған сұрақтарға ақырын ғана жауап беріп тұр. Ақырын болса да, нақпа нақ, дәл.
– Орыс ақын-жазушыларын атай қойшы, – деді орыс әдебиеті мен тілінің мұғалімі Костомринов.
– Крылов, Державин, Пушкин, Фонвизин, Радищев…
– Тоқта, қалай дедің? Соңғы екеуін қайталап айтшы.
– Фонвизин, Радищев.
– Сен олардың шығармаларын оқы-дың ба?
– Бәрін болмаса да, оқығанмын.
– Қандай шығармаларын оқыдың? – деп Костомринов ентелей түсті.
– Радищевтің «Петербургтен
Москваға дейін», Фонвизиннің «Ақылдан қайғы» деген пьесасын.
– Міне, керек болса, – деп мұғалім екі алақанын шарт еткізді. – Міне, оқушы. Япыр-ай, сонда бұл қалай болғаны?
Костомриновтың бұл таңырқауына енді емтихан алып отырған әріптестете қалысты:
– Иван Ерофееич, сізге не болған сонша? – десті олар қозғалақтасып.
– Мәселе мынада, мырзалар, – деді сосын мұғалім. – Алтынсариннің айтып отырған адамдарын біз программа бойынша әлі өткеміз жоқ. Ал ол болса, біз өтпеген орыстың жазушыларын да біліп тұр. Сонда сен бұл кісілерді өз қалауыңмен оқыдың ба?
– Иә, – деді Алтынсарин сол өзінің сәл ұяңдау қалпымен. – Өзім библиотекадан алып оқыдым.
– Оқығаның жақсы, құптарлық. Бірақ бірдеме түсіне алдың ба өзі?
Шәкірттің бұдан кейінгі берген жауаптары да астамси қарауға орын қалдырған жоқ. Бала оқыған шығармаларының мазмұнын да айтып тұр, өлеңдердің кейбірін тіпті жатқа да соғып жіберді. Бір қызығы, біліп тұрса да мақтанып, есірмейді, шабыттана сөйлеп, шалқымайды да. Сол өзіне тән бір қалыпты қоңыр үннің аяңынан бір жаңылар емес.
– Ал, мырзалар, – деді Костомринов қойылған сұрақтардың шеті көріне бастаған уақытта. – Не айтасыздар?
– Не айтушы едік? «Өте жақсыдан» басқа бағаның аузыма түспей-ақ тұрғаны, – деді орындыққа әрең сыйып отырған еңгезердей Плотников еңкейген қалпы қағазына әлденені сүйкектетіп жазып жатып.