АЛТЫНСАРИН АЛАУЫ

Нұрдәулет АҚЫШ
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бас ғылыми қызметкері. Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, филология ғылымдарының докторы. «Құрмет» орденінің иегері, «Жігер» фестивалінің, ҚР Мәдениет министрлігі конкурсының, халықаралық «Жамбыл» және «Алаш» сыйлықтарының лауреаты, ШҚО, Тарбағатай ауданының «Құрметті азаматы».

Жазушы қазақ халқының ұлы перзенті Ыбырайым Алтынсарин туралы «Алтынсарин алауы» атты роман жазып бітірді. Шығарма оқиғасына бұрын-соңды айтылмай келген көптеген өмірбаяндық деректер мен ұлы тұлғаның төңірегіндегі түрлі сипаттағы талас-тартыстар өзек болады. Біз ұлы тұлғаның балалық, жасөспірмдік шағына қатысты тұстарын алып, журналымыздың балауса оқырмандарына ұсынуды жөн көрдік.

Бірінші тарау
Ашуы тұтанған ақсақал

– Аймен-ау, бұл үйдің үлкені қайда? Ыбышым қайда? Жаман немені сағынып жеткенде, қайда жүр өзі?
– Ата, ол Жұмағұл атаның үйіне ойнауға кеткен, – деген әйел даусы естілді ашық есіктен.
– Әй, баламысың деген? Өзі сол үйге барғыш, қызығатын не бар екен ол жақта?
Үлкен кісімен жабықтан жауаптасып тұруға келіншек ыңғайсызданса керек, атасы сөзін аяқтағанша өзі атып шыға келді. Осы елдің босағасын аттағалы үлкендердің алдын қия басып көрмеген келін үшін үй ішінде тұрып жауаптасу ұяттағы.
– Сонау қозыкөш жерге табан тоздырып барып жүргенін айтам-ау. Немене, үйге таяу балаларды алымсынбай жүр ме өзі?
Сол екі арада әлде бір жақтан:
– Көке, мен барып әкеле қояйын, – деген Қошанның дауысы шықты. Мінезі де, қимыл-қозғалысы да ауыр жігіт аяғын тырп-тырп басып, әлдеқайда ұзап бара жатыр.
Былай қараса, атасының айтып тұрған сөзінің жаны бар. Үйлері бір біріне жалғасып жатқан іргедегі қоңсыластар қаншама. Шұбатылып сонау жаққа барып жүргенше солардың балаларымен-ақ ойнай салуға да болар еді. Сонда анадайдан көз қырын салып, қарап отыруға да ыңғайлы, сөйтіп үлкендердің де көңілі байыз таппақ.
Ыбырайымды тым алысқа жібермей, қақпайлаған құлындай етіп айналасынан онша ұзата қоймауға Айменнің өзі де құлықты. Бауырындағы кішкентайы Оспанның жөргегін жуамын деп жүріп, көз жазып қалғаны әлгінде ғана. Атасы алыстан аңсап жеткенде үлкен немеренің үйде бола қоймағанына айтқанын екі етпейтін келін қысылып қалып еді.
Сонан шай қайнатымдай уақыт өтті-ау деген кезде сырт жақтан:
– Әй, осы сенің ана қарасирақтармен кіндігің байланып қалған ба, немене? – деген зілді дауыс естілді. Әдеттегідей үй шаруасымен күйбеңдеп жүрген Айменнің құлағын тіге қалғаны сол еді, әлгі жағымсыз үн одан арман өрши түсті: – Немене, сол Жұмағұлдың жетпегірлерінен басқа бала құрып қалып па? Ендігәрі жолама ол жаққа.
Сәл кідіріп барып естілген баланың не деп айтып жатқанын айқын ұға алмады. Әйтеуір үлкеннің алдында бірдеме деп ақталып жатқан сыңайлы.
Өздерін көрмесе де, бұл екеуінің кім екенін жазбай танып тұр.
Киіз үйдің түрмелі есігі қолпылдай ашылып, алдымен бес-алтыжасар тәмпіш ұл, соңынан оны итермелей шаруа киіміндегі дембелше денелі жігіт ағасы келіп кірді. Айқай жетер жерден танитын баяғы өзінің адамдары: күйеуі Қошан мен баласы Ыбыш.
Үйге кірісімен сөзден сап тыйылып, әрқайсысы өз беттерінше үнсіз шешіне бастаған оларға кезек қарап:
– Ал, не жетпей қалды екеуіңе? – деді Аймен. Атасының алдында сызыла қалғандай емес, бұл жолғы даусы да, қимылы да еркін. Түйіліп келген бойы ішіндегі зілін тарқата алмай тұрған Қошан:
– Өй, мынау да… – деп балаға қарап, иегін қақты. – Қайдағы бір қойшы-қолаңның жарымағандарын тауып алыпты. Өткенде де айтқамын «қой» деп. Құлаққа іле ме, тағы сол ана Жұмағұлдың жетпегірлерімен ойнап жүр. Аты бүкіл дуанға жайылған атақты бидің баласы деп кім айтады мұны. Қайдағы бір жарымағандарды тауып алып. Тыйым сал, Аймен, бұған. Әйтпесе, өзім-ақ жондатып алармын.
– Е, Қошан-ай, бала болғаннан кейін ойнайды да. Бұларға ойын болса болды, сенің кедей-кепшік деп ытырынғаныңды бұлар қайтсін. Өткенде Би атам «Шет жаққа қия бастырма» деп мен өзіме табыстап қойғаннан кейін, жібермей жүргенмін. Көзді ала беріп,көрмеймісің солай қарай тайып тұрғанын.
Қошанның дауыс көтеретін кезі ілеуде біреу. Онда да бірдемені қиратып жіберетіндей адуынды зіл емес, жай мұрнының астынан арыға бармайтын тегеуірінсіз ашудың лебі.
– Ағадан қалған тұяқ, абайлап жүрсін дегенім ғой. Оның үстіне мына Оспан екеуі текті тұқымнан. Кім көрінгенмен араласа берсе… ертең ел алдында қадірі қала ма? Жүріңдер енді, көкеме алып барайық. Жаман немересін сағынып келіпті ғой.
Екі ұлдың бірін көтеріп, бірін жетектеген екеуі асығып-аптығып үлкен үйге қарай бет алды.

***
– Би аға, сіз бір қағаз әкелген дей ме? Мына ағайындардың көргісі келетіні де сол-ау…
Оспақтап жатпастан, ортаға тастай салған бұл тосын сөздің иесі – осы ауылдың еті тірі азаматтарының бірі Өтеміс. Әлі шалдар қатарына іліне қоймаса да, қысық көзі жылт-жылт етіп, жанды ұшқын шашып тұрғанынан-ақ пысықтығын танисың. Үй ішінде отырғандарды аяқ астынан елең еткізген де – осы тосын әңгіме.
– Көрімдіктерің даяр болса, көрсету қайда қашады дейсіңдер, – деді Балқожа шүңіректеу көздерімен айналасына бір шолып өтіп. – Келсінші алдымен ана ерке шалымыз. Одан бұрын көрімдігін беріп қойсаң, таяқ жегеннің көкесі сонда болар. Өзі неғып кешігіп жатыр? Ауру-сырқаудан аман деп еді ғой.
– Әй, өзің айтқандай, ол ағаңның еркелігі ұстап жатпасын. «Інім келіп, өзі неге сәлем бермейді» деп жүрмесін тағы. Бұрынғы-соңғының жолын бұлжытпай ұстайтын кісі…
Отырған жұртшылық осы соңғы сөзді созалаңдатып ақырын ғана айтқан Жайшуаққартқа қарап, бас шұлғысқандай болды. Ақырын ғана мақұлдаған дауыстар да естіліп, келесі бір әңгіменің тиегі ағытыла бергендей болып еді, сырттан:
– Хан атам келеді…
– Әй, жолдағылар былай тұрыңдар…
– Ассалаумағалейкүм, Хан ата! – деп, жапырлай жарысқан дауыстар естіліп қалды да, абыржи толқыған дабыр-дүбір қоюланып бара жатқан соң, Балқожа бастаған үйдегілер қақырынып-түкірініп, қисалаңдап, орындарынан тұра бастады. Артынша киіз үйдің есігі шалқалай ашылды да, арбиған ауыр денелі қарт табалдырықтан бері қарай аттай берді. Үй ішіне алдымен таяғын кіргізген ол әркімнің жүзіне көз тоқтата қарап, жапырлай ұсынылған қолдарды сүлесоқтау алды. Төс қағыстырған жалғыз адамы – інісі Балқожа ғана. Барша жұрттың көзі – Жайшуақ шалдың жанынан босатылған орынға ырсылдап-гүрсілдеп келіп, түйенің шөккеніндей әрең жайғасқан жаңағы шалда.
Ендігі әңгіменің ауаны сол кісінің аузынан шыққан лебіздің ыңғайымен басқа арнаға қарай ауысып үлгірген еді. Бас жарып, көз шығарып бара жатқан ештеңе жоқ, әдеттегідей термелеп отырғандары – өткен-кеткен әңгімелер, ел ішіндегі алыпқашпа сөздер.
– Әй, сол мына тұрған Көкиық жайлауы ма айтып отырғандарың? Оны бәріміз де білеміз ғой,– деді Ханқожа тарбиған бұж-бұж саусақтарының майын саптама етігінің қонышына егей сүртіп. Көкжайлау әңгімесін жаңа ғана өзі бастағанын ұмытып кеткендей, ілік арта сөйледі. – Балқожа, сен онан да өзің барып келіп отырған Орынборыңның әңгімесін айтшы. Өзі орысыңның төбесі көрінсе қорқатын болдық қой тағы да ел іші ана жылғыдай бүлініп жатыр ма деп.
– Орынборың тыныштық, Ханке, тыныштық әзірше. – Бірер жас қана үлкендігіне қарамастан, Балқожа ағасын «Ханке» деп атайтын, тіпті жасы кішілердің айтатын сөздерінің ләмімен кейде «Хан аға» деп те қоқырайтып қоюға да бейім. – Орысыңның айтатын әңгімелері құлағымызға жағып-ақ тұр. «Кенесарыны сонау Жетісу жаққа қарай қуып тастадық, Енді қайта айналып келмейді, қорықпаңдар» деп отыр ол жақтағы ұлықтар. Бірақ қайтейін… – деген кезде Балқожаның тереңірек жатқан шүңейттеу көздеріне жылт еткен жас тамшысы үйіріле қалды. – …қайтейін, тіпті сол Кенесарының көзін жойып жіберсе де, Алтынтайым қайтып келе ме десеңші!
Үй иесінің «Алтынтайым» деп отырғаны осыдан бірер жыл бұрын Кенесарының кезекті бір шапқыншылғы кезінде мерт болған үлкен ұлы Алтынсары екені айтпаса да, белгілі еді. Ханқожа болса, інісінің бұлайша толқыған күйін аңғармаған сыңай танытып, буырыл тартқан қалың қастарын көтеріңкіреп:
– Ана Орынбор жағың солай деп тұр ма екен? Сондағы жарты патшалардың сөзі ғой бұл. Тағы не айтады сол ұлығың? – деп, қадала түсті.
– Лебізі жаман емес, Ханке. Көп әңгімелері жақсы. Бәрінен бұрын қазақ балаларына арнап шкөл ашылады дейді. Патшаның мейірімі түсіп, осындай бір кеңшілік жасап жатыр екен. Алдымен сұлтандардың, ел ішіндегі атқамінерлердің балаларын оқытамыз дейді.
– Шкөл дегені немене, медресе ме? Неғып бұл сары орысыңының қазақққа мейірімі түсе қалды сонда?
– Медресе емес екен, бірақ орыс балалары құсатып қазақ балаларын кәдімгідей оқытады дейді. Сол қалада жатқызып оқытады екен. Бітіргеннен кейін кәдімгідей орысша жазу жазатын болып шығады дейді. Орысшаны орыстың өзінен кем білмейтін болады дейді.
– Қай бір сүтті қызын береді дегеннің кері де. Әйтпесе бұл орысыңнан қай бір жақсылық бола қоюшы еді, мылтықтарын асып алып, ел ішін ала тайдай бүлдіргеннен басқа. Лажы болса, сол аузы түкті кәпірден аулақ жүрген оңды ғой.
– Ой, Хан аға, бұның енді – танауының астындағыдан басқаны болжай алмайтын өзіміздің надан, қараңғы қазақтың сөзі. Мылтық асынып, зеңбірек сүйреткен дүмді елмен қайта тіл табысып, айтқанын істесең ғана саған дұрыс қарайын деп тұр ғой. «Ол оқуға мен де бір баламды беремін» деп едім, Орынбордағы ұлықтар қуанып-ақ қалды.
– Не дейсің, Балқожа? Оқуға бала бергені несі?
Әншейінде онша қиыса бермейтін ағайынды ақсақалдардың әңгімесі жаңа жарасып келе жатқандай еді. Кенет араларынан құйын соғып өткендей екеуінің арасының нілдей бұзылғаны.
– Баланы беремін дейді, қай бала айтып отырғаның?
– Басқасын емес, әлгі Ыбышжанымды берсем деймін… Әкесі өлгеннен кейін мойныма қарыз болып қалды емес пе, жыламсыратқым келмейді… – дей берген сәтте Ханқожаның ащы даусы құлақты жара, шаңқ ете түскені:
– Не дейді, ей, мына көк соққан! – Қалың қастарын үдірейте көтеріп, шаншылып қалған шалдың сопақтау жүзі кісі тіктеп қарай алмастай болып, лезде ызбараланып үлгіріпті: – Не деп оттап отыр, ойбай, мына жарымес! Орыстың оқуы деп сандырақтағаны несі? Жаңа ғана «Орыстың балалары құсатып» дедің емес пе? Ендігі қалғаны сол еді. «Орыс-орыс» деп әбден артына кіріп болып едің, ендігі қалғаны сол аузы түкті кәпірдің оқуы болып па еді? – Хан аға, сәл сабыр… Хан аға! – деген мәймөңке реуішті басалқы сөзге ашу алқындырған шалың тоқтаса қане, бастырмалатып әкетіп барады:
–Қаршадай баланы… орыстың қол астына берсең, бітті емес пе, ертең-ақ шоқынды болып шыға келеді. Баласын шоқындырған әке сау қалушы ма еді. Естіртпе, ойбай, мына сөзіңді!.. – деген кезде онсыз да айбарлы, адуын шал қалш-қалш етіп, іргесін сипалап, мана кірген кезде тастай салған таяғын іздестіре бастады. Егер қолына ілінсе болғаны, сол таяқпен інісін қақпастан тартып жіберуден тайынар түрі жоқ.
– Хан аға… Хан аға… – деді Балқожа да бітімі шүңіректеу үлкен көздерімен ағасының әр қимылын баға қарап. – Күйіп бара жатқан ештеңе жоқ. Ол жақта орыстармен бірге молдалар да оқытады дейді…
– Әй, Балқожа, сенде ми жоқ осы. Орыс айтқан сөзінің қайсысын орындаушы еді. «Өйтеміз де, сөйтеміз. Қазақты қарқ қыламыз» деп келе жатыр емес пе осы уақытқа шейін. Қарық қылғаны сол ма, жерімізді тарылтып, қос өкпемізден қусырып әкетіп барады. Кеше ғана «Кенесарыны қуамыз, әскерін талқандаймыз. Жай жатқан қазаққа тиіспейміз» деп мәймөңкелетті. Сөйтті де, не істеді, міне? Бейтарап жатқан қаншама қазақты торғайдай тоздырып барады емес пе? Тіпті қырып та жіберген жоқ па.
Ал сенің келіп… қылықты қылып отырғаның мынау…
Балқожаның лепіріп тұрған көңілінің ойран-ботқасы шықты. Ауызға келген түкірік, кейін жұтса мәкүріктің кебін кисе де, көмейіне лепіре келіп, тірелген сөзін амалсыз жұтып қойды. Бірақ мына жағдайдан кейін ішіңдегіңді ақтарған былай тұрсын, енді ауыз ашатын шама қайда.
Әйтпесе «Үлкен шаруа бітіріп қайттым» деп, көңіл тоғайтып отыруының өзіндік себебі тіпті де осал емес болатын. Орынбор Шекара комиссиясының қолына ұстатқан қағазын көрсетіп, үлкен шаруа тындырып қайтқанын дәмді әңгіменің өзегіне айналдырып, бір мардымсып қалмақ еді.
Онсыз да кейде айналасын қырып жіберердей ызбарланып жүретін адуын ағасының түрі енді Әзірейілдің түгін көргендей әлемтапырық. Үй ішінде жиылып отырғандардың ешқайсысы өзінің бетіне тіктеп қарай алар деген не. Шеттерінен кінәлі жандай бәрі де бастарын көтере алар емес. Жаңағы жеген қойдың дәмді еті қыстырылып қалғандай шеттерінен қолдарымен тістерін, көздерімен жер шұқып қалысыпты.
Қолайсыз тыныштықтың бүйірін шымшып, өзінше тоқтау айтпақ болған – Ханқожадан бірер жас үлкендігі бар Жайшуақ қарт қана. Тамағын кенеп алып, өзінше үлкендік көрсеткісі келіп, бірдемелерді жуып-шая шешенси сөйлеп еді, онысы нысанаға дәл тимей, тайқи соғып, әлжуаздау шықты. Ауылдың қадірменді қарты болып саналғанымен, қоңыр үйлі кедейлеу шалдың онсыз да би адамдарға билік айтпақ болғаны кімге дәрі?
– Әй, Ақдәулет, бармысың? Қай-дасың? – деді Ханқожа жарқышақтау дауысымен күркірей айқайлап. – Алып кет мені мына жерден… Кәпірдің исі шыққан жерде ұзақ отыра алмаспын… Көтер қолтығымнан. Осыдан айтпады деме, Балқожа – деді сосын табалдырыққа аяғын іліндірмей жатып бұрыла қарап. – Егер «орыс» дегеніңді қоймасаң, ата-бабаның аруағы атады. Қасықтап жиған абыройыңнан бір-ақ күнде жұрдай боласың. «Би» деп, «қорыншы» деп сені осындағылар әлдеқандай қылып, төбелеріне көтереді. Сондағы бізге көрсетейін дегенің осы ма? Өзіңнің кәпірстан болғаның да жетер. Бермейсің баланы ешқайда. Осыдан бар ғой, бердің екен, менен жақсылық күтпе…
Күжірейіп келіп, күңіреніп шыққан қызылкөз шал есікті шалқайта ашып тастап, қарасын жоғалтқанымен, үйдегілер әлі де еңселерін көтере алар емес. Барлығы да «Енді қайтер екен?» дегендей үй иесінің буырыл қысқа сақалы жиектей қоршаған толықтау жүзіне көздерінің астымен барлай қарады.
– Ерке шалың тентек шал болып шықты, – деді Балқожа ашулы ағасының артына тастап кеткен қолайсыз әсерін жуып-шайған түрмен. – Ал тамақты тауыса ішіңдер. Ханекеңнің құқайын жаңа көріп пе едіңдер. Алыңдар…
Қанша айтқанмен елдің манағы екпіні басылып қалып еді, табаққа қарай қол созғандар әр жерден біреу ғана. Қолайсыздықтан тез құтылудың амалы ма, Балқожа тездетіп қымыз алдыртты да, жағалата таратып жіберді. Жыбыр-жыбыр әңгіме қайта жанданғанымен, манағыдай лепіріңкі үн, сақ-сақ күлкі жағы солғындап-ақ қалыпты.
– Әлгі… манағы қағаз… – деді Өтеміс әңгіменің басындағы сөзді қайта жаңғыртып. – Көрсетсеңізші бізге. Жақсыны көрмек үшін деген ғой, Би аға.
Балқожаның да жауабы даяр екен:
– Сен, немене, көрімдігің қалтаңа сыймай бара ма сонша? Көрсет деп болмайсың, Ханекеңнің жаңағы сөзінен кейін ол қағазың адыра қалды десейші…
Баласын школаға кандидат етіп тіркеп берген қағазды жиылып отырған ағайын-жұртқа көрсетуге дайындап та қойған, тіпті реті келсе базбіреулер көрімдік те беріп жібере ме деген де үміті жоқ емес еді.
Аңтарылып қалған қонақтардың аузындағы сөз жалғыз-ақ: «Ол не қылған қағаз?»
Отырғандар бәрібір осылайша қолқалап қоймай бара жатқан соң, Балқожаның ежіктеп оқып бергені мына сөздер болды:
«Баланың аты-жөні: Ибрагим Алтынсарин. Кандидат болып тіркелген кездегі жасы: Бесте.
Ата-анасының аты-жөні және ресми атағы: Би, хорунжий Балғожа Жаңбыршин.
Кандидат болып тіркелген мерзімі: 5-март, 1846 жыл».
Осы күннің ертеңінде-ақ ел ішіндегі қауесет сөз қауға тиген оттай гу ете түсті: «Осылай да осылай, біздің би деп, ел ағасы деп әспеттеп жүрген естияр биіміз Балқожа орысқа әбден сатылып болыпты. Алтынсары марқұмнан қалған жалғыз немересін Орынбордың орысына беріп, кәпір оқуына оқытпақ көрінеді».
«Оқытқаның не, оқытқаның ол – бер жағы ғой. Қалың орыстың ортасына апарып, шоқындырмақ дейді».
«Сонда бұл Балқожаның жасына жетпей, алжиын дегені шығар. Молдаға бермеймін деп айтады дейді».
«Ағасы Ханқожа жерден алып, жерге салып ұрысқан екен, бетінен алып, бет бақтырмай қойыпты. Ел ағасы деп біздің сеніп жүрген адамымыздың түрі осы екен».
Шақыртып жатыр деген соң бармай қалудың лажын таба алмады. Белін бекем буғызған – «Осы Ханқожа сияқты сойқандардың талайын көрдім емес пе? Несіне сонша қобалжимын. Барайын, алдын көрейін. Болмай бара жатса, «әке-көке» деп құтылатыным тұр ғой. Қанша айтқанмен қанымыз бір емес пе, тулап-тулап, ақыры қояр қақсалың» деген ой. Ағайынды үлкендердің аулы Көкиық жайлауындағы томарлы дөңгелек көлдерді жағалай отырған. Қазақ үшін жайлау қызығынан артық не бар, ұзаққа созылған ауыр қыстан аман-есен шыққан елдің жері кеңіп, бір мамыражай, жайбарақат күйге енген уақыттары.
Балқожа өзін өзі осылайша іштей қанша дайындап барғанымен, ағасы екеуінің әңгімелері тағы жараспады. Ә дегеннен-ақ үзеңгі баулары теріс келіп, шекелері қыртыстана қалған екеуі тоң-торыс күйде біраз отырды. Ашулары асқынып, көздері теріс айналып кеткен талай қазақтың, қазақтың ғана емес-ау, орысыңның да, ноғайыңның да көңілін тауып жүрген Ұзынқыпшақтың ұлағатты биі басқаның емес, өзінің туған ағасының ойынан шыға алса, қане.
– Бергі атамыз Тастемір тұрыпты ғой,– деп Ханқожа алдыңғы жолғыдай қаһарына міне қоймаса да, бәрібір сөзінің артына зіл сала сөйлеген: –Одан арғы Жанақ,одан арғы Әжіғұл, одан арғы Көбек, одан арғы Құндыз, Жанболдыбабаларымыздан, бәрін тізбелей беріп қайтейін, тіпті иісі Алтыбастан осындай кәпірге құлдық ұрды дегенді естіппе едің? Естіген жоқсың…
Қаһары қатты қырсық шалдың қай жағынан шықса да, табаны тасқа тиген тұлпардай қайта-қайта мүдіре бергені.Бүкіл Ұзынқыпшақтың биі туған ағасына келгенде, осылайша сөзін өткізе алмай, жңгер құм болып, дымы құрығаны.
– Алтынсарыдан қалған ана кішкене немені молдаға бер. Тілін мұсылманша сындырсын, – деп бір түйіліп алды Ханқожа қалың буырыл қастың астындағы қан толмаса да, зәр толған көздерімен шаншыла қарап.
Әу бастан-ақ көкейінде жоқ нәрсеге өтірік уәде бергісі келмей, әншейінде жайдары жүретін Балқожаның сөзін жұтып, тымырая қалғаны осы кезде. Мұның ар жағындағысын танығандай болып, ағасы одан арман шүйіле түсіп, ағаш оғын аямай атты.
Ұзаққа созылған итырғылжың әңгіменің байыпты арнаға түсіп, байсал табар қалпы байқалмай-ақ қойды. Ханқожаның зілді ойы Балқожа аттанып бара жатқанда тіпті ушыға түсіп еді:
– Айтты-айтпады деме, баланы алып, Орынборға қия бассаң бар ғой… оңдырмаймын, аяғыңды қырқам. Бүйтіп ата-бабаның аруағына кір келтіріп, Жаңбыршы тұқымы осылай азып кетіпті дегенше… жоқ болғаның дұрыс. Осыдан жұрттан сыпсыңын естідім бар ғой… қашан айтпадың деме, екеуіңді де… жарып өлтірем…

***
– Осы «Орынбор» дегенді естісем бар ғой, жүрегім зырқ ете қалады, – деді Мейірман бәйбіше жан-жағына сақтана қарап қойып. Онысы рас та болуы керек, әлгі сөзді айтқан кезде әншейінде тершіп жүретін толықтау өңі бір сәт қуқылданып кеткендей көрінді.
– Әлгі Хан аға естіп қойса, бітті ғой. Төбемізге шай қайнатып, шаңырағымызды шайқап кетер. Баяғы мен «Бала оқуға кіретін болды» деген қағазды әкелгенде, ағамның жат та келіп ашуланғаны қайда? Содан бері неше жыл өтсе де қаһарының қайтпай жүргенін айтам…
– Балке-ау, осы Орынбор деген бәлені қайдан шығарып алдың? Сол Орынборсыз да тауығымыз шақырып, күніміз шығып жүр еді ғой бұрын.
Жанбастай жайылып, еркін жатқанымен, бидің өңінде бұрынғы жайбарақаттылық байқалмайды. Шүңіректеу қара көздерінің үстіндегі қалың қабағын тақастыра түйіп алып, әлдебір мазасыз ойдың құрсауынан шыға алмаған сыңайда.
– Иә, – деп дыбыс бергені сәлден кейін ғана. – Иә… бұрын солай болатын. Енді олай болмайды. Таң атып, күн шыққанды былай қойып, сол Орынборсыз енді әтеш те шақырмайтын шығар.
– Не деп отырсың, Балке? Соншалықты неғып байланып қалдық.
– Иә, бәйбіше-ай, сен нені білуші едің? Бұл байланған ба? Байланғанның көкесі әлі алдыда бола ма деп қорқамын. Бұрынғыдай сахарада жайылып жататын күй бола қоймас біздің қазақта енді. Өзің де көріп жүрсің ғой, қайсы бірін айтайын. Кешегі Кенесарының лаңынан кейін ес жия алмай… – «Осы сөзді бекер айттым-ау» дегендей тілін тістей қойды. Кенесарының аты аталса, тұңғыштары Алтынсарының есімі қоса жүретінін ескермей қалғаны. – Енді бас-аяғымызды жинап, тас түйін болып отырмасақ, мына орысың ілгерілей түсіп, өңмеңдеп барады емес пе? «Орынбор» деген сөз ол – «орыс» деген сөз. Құдай күнімізді соған қаратып жатыр емес пе.
Орнынан ауыр қимылмен зорға көтерілген бәйбіше маймаңдай басып барды да, есіктің жабығынан айналасына сығалай көз салды. «Жақын маңда біреу-міреу жоқ па екен?» деп сақтық жасағандағы түрі.
– Балке, айта қойшы, – деді сосын… – Ыбышжанның оқуын…
– Менің де саған қадап айтқалы жатқаным сол… – деп Балқожа жан-жағына сақтана қарап қойды. – Бәйбіше, тісіңнен шығарушы болма.
– Иә, не дейсің, Балке?
– Біз енді аз күнде жолға шығамыз. Сұраған жұртқа айтарың мынау: «Балқожа Ыбышты ана қаладағы емшілерге көрсету үшін алып кетті. Баланың денсаулығы болмай, мазалай берген соң, сөйтті. Апармаса болмайтын болды. Алтынсарыдан қалған жалғыз тұяқ Алланың аманаты болып тұр ғой. Шалдың мойнындағы бір үлкен міндет – осы жаман қарғасын аман-есен өсіріп,ер жеткізу. Содан кейін өліп кетсем де, арманым жоқ деп отыр» де.
– Айтуын айтамын ғой. Тек Хан ағаны ғана сендіре алмаймын ба деп қорқамын. Баяғы қаһарынан қайтпай тұр ғой ол кісі. Шынын айтқанда, менің қорқатыным да – сол кісі. Өзге өсекшілерді қойшы, бір жөні болар.
Келіндері Аймен болса баурындағы кішкентайларымен әуре. Аталары Орынбордан Ыбырайымның оқуы туралы қағаз алып келетін жылғы нәресте Оспан бұл күндері зыр жүгіріп жүрсе де, артынан іле-шала Омар өмірге келген. Одан кейінгі Нұрпейіс есімді сәбиге әлі бір жыл да тола қойған жоқ. Бірі ауырып, бірі жаялығына былғанып жатқаннан кейін, келіннің негізгі шаруасы қазір сол екеуінің төңірегінде. Бұл замандарда атасына тән болып кеткен үлкен ұлымен жөндеп қоштаса алмай жатқаны да сондықтан.
…Осы ауылдың малшы-қосшысынан бастап, итіне дейін жазбай танитын сол күжілдеген дауыс. Қашып қайда құтыларсың, не де болса деп киіз үйдің ағаш есігін айқара аша бергені сондықтан. Өзіне көрсетілген ілтипатты шеніне алып, кідіре қоятын Ханқожа ма, сол ызбарлы дауысымен анадайдан-ақ айқайлап келеді:
— Өзі көңін сүйретіп әрең жүр. Төрінен көрі жақын жасқа келгенде, басылар деп ойлағаным ғой. Сөйтсем…
Мейірман бәйбіше өз қолымен есік ашып тұрғанды азырқанды ма, көйлегінің етегіне шалынып, сүріне-қабына сыртқа шықты:
– Хан аға-ау, сізге тағы не болды? Иә, Биекеңнің кеткені рас. Таң қылаң бере-ақ аттанған. Жол ақысы жүрсе өнеді деп, дігір таппады. Хан ағаны оятып, мазаламай-ақ қояйын деді.
– Ақыры кеткен екен-ау. Орысшыл неме, бүкіл тұқымымызға таңба түсірді-ау.
– Хан аға, сабыр қылыңызшы. Бірақ ол… ол баланы…
Онсыз да айналасын қырып-жойып жүретін ақсақалдың беті қатты-ақ. Айқара ашылған есікке бас сұғуды қаперіне де алмастан, қалың қастың астындағы шадырайған көздерімен шаншыла қарайды:
– Дәп қазір шыныңды айт, шырағым. Балқожа қайда, бала қайда?
– Кірсеңізші, Хан аға. Жоға-рылаңызшы алдымен, – деп келінінің иіле тіл қатқанына иліге қояр ақсақал байқалмайды. «Тап та таптың» астына алып, дігерлеп әкетіп бара жатқан соң, бәйбіше келіні:
– Хан аға, білесіз ғой, – деді төменшіктей сөйлеп. – Ыбышжанның ептеп ауыратынын. Басының қышымасы күшейіп… Түнімен ұйықтатпай… Соны доқтырға көрсетемін дейді.
– Қайдағы басын айтып тұрсың? Соншалықты не болып қалып еді?
Әлденеден сескенгендей жан-жағына жалтақтай қараған Мейірман бәйбіше:
– Ой, Хан аға, өзіңіз де білесіз ғой, – деді жайшылықтағы ашық-жарқын даусын бұқтыра шығарып. – Ыбышжанның басында қышымасы бар емес пе. Соны емдетпек…
– Е, ақыры алып кеткен екен ғой. Алып кетіпті ғой…
–Енді, Хан аға… – деді бәйбіше де сол иілген қалпы.
– Әй, келін, сен өйтіп мүләйімсімей-ақ қой. Балқожа ақыры алып кетті ме ана қаршадай баланы? Алып кетті ме деймін мен саған? Бастың қышымасы ана тобылғының майымен-ақ жазып алуға болады деп өткен жолы айтқаным қайда? Әй, айналайын-ау, жарайды, доқтырға апарады дейік. Онда бұл Балқожа соншалықты неғып ұрланып қашады, а? Ел аман, жұрт тынышта бұнысы несі? Ағайынның үлкені деп менен неге бір ауыз бата сұрамайды? Неге ақсарбас айтып, бір ісектің басын құбылаға қаратпайды? Жоқ, жоқ… бұнда бір шикілік бар. Ханқожаны бүйтіп алдай алмайсыңдар. Бұл Балқожаның жүрген жерінің бәрі былық болды ғой. Менен қашып кетті ол. Ұрлап әкетті баланы. Осыдан келсін бар ғой,ендігі әңгімем тақ Балқожамен болсын енді…
Осылай деуін деп, лажы құрыған адамның қалпын көрсеткенімен, Ханқожа үйіне келген соң да, белі шешіп, байыз тауып отыра алған жоқ. Бір кіріп, бір шығып жүріп, өзінің ауылды үйдің арасына жұмсап жүретін шабарман жігіттеріне адам жүгіртті. Екеу-үшеуінің бастары қосылғаннан кейін, берген пәрмені қысқа ғана:
– Нұрбек, сен қасыңа екі-үш жігітті ал да, Тобылдан өтіп, Тірөйстің жолымен шап. Қанша ерте шыққанымен, олар алысқа ұзамауы тиіс. Әлгі өзінің алыс сапарға шыққан кезде ғана мінетін тарантасымен кетіпті ғой. Ал сен Байғана, күнбатысты маңдайға алып, Кішіқұмға қарай тарт. Қуып жетіп қалайда қайтарыңдар. Жібермеңдер Орынборына!
Екінші тарау
Оқуға қабылдату әуресі

– Ата, енді қайда барамыз? – деді бүлдіршін сәл тықыршып. – Жаңағы орыс не айтты?
Атасының жауабы сәл кідірістен кейін барып бір-ақ естілді:
– Ыбышжан, бұлардың өзінің шаруасы көп екен ғой. Мен осында келгеннен кейін дереу оқуларына қабылдай қояр деп ойлағам. Сөйтсем толып жатқан әурешіліктері бар екен. Жаңағы доқтырдың сөзі де сондай бірдемені нұсқап тұрғандай. Түсінбедің бе, қарғам. Енді тағы бір нәшәндікке баратын болып тұрмыз.
Өзіне жаутаңдай қараған баланың ықыласын бұзғысы келмеген Балқожа әлі де сол қысқа сақалын саумалап, ойланған қалпы. «Қарағым, ана басыңның қышымасы бәле болып тұр ғой. Жаңағы доқтырың бұндай қышымамен мектепке жолатуға болмайды дейді. Қышымаң не, «Балаңыз таз екен» деп тұр ғой ол көксоққан. Оны қалай айтам мына Ыбышжанға?» деп іштей қынжылған отағасы неде болса, осы жердегі ең үлкен ұлықтың өзіне кіруді қамдастыру керектігін ұқты. Ойы онға, санасы санға бөлініп, қисынын қалай келтірудің ретін таба алмай, іштей қыстығып тұрғаны – сол шаруа.
Мана өзін ертіп, әркіммен сөйлестіріп жүрген татар тілмаштан:
– Сонда бұл жердің ең үлкен бастығы сол Ладыжан ғой? – деп сұрады. Барын киіп, бақанын іліп дегендей, жарқырай киінген бұл қазақтың жай адам емес екенін анадайдан айқайлап айтып тұрған – оның кеудесіндегі военный старшина жезлі. Соған көз тоқтата қараған тілмаш сыр бергісі келмеген кейіппен:
– Енді соған кірейін деп пе едіңіз? Дәрігердің үстінен қарайтын одан да басқа начальниктер бар ғой. Соларға айтып көрсеңізші, – деді езуіндегі жымысқылау күлкісін жинай алмай, отағасының жүзіне жымия қарап. – Егер құп көрсеңіз, солардың біреумен өзім-ақ жолықтыра қояр едім.
Тілмаш шаруаны біттіге санап, тақата сөйлегенімен, ой үстіндегі отағасының жуыр маңда елпеңдей қояр түрі байқалмады. «Жылпыңдауың жаман, – деді тағы да ішінен сыр алдырғысы келмей. – Тағы қанша сұрағалы тұр екенсің сен бар болғыр?» Кейбір келушілердің:
– Файзолла абзи! Файзолла көке! – деп жалпылдай жағалап жатқанын көріп, «Бұл тілмашың осал емес екен» деген де ой келген.
– Ұлы мәртебелі Ладыженский сені жолатпайды, – деп қояды тағы да. «Саған кіндігімнен байланып қалғаным жоқ қой, тәуекел етіп көрейін алдымен. Болмай жатса, саған қайта айналып келетін тұрыпты ғой».
Салмақтап байқаған адамға бір есептен тілмаштың да сөзінің жаны бар секілді:
– Ойлайсыз ғой Шекара комиссиясының председателі өзі қабылдай салады деп. Оп-оңай көресіз ғой.
Ұлы мәртебелі Патша ағзамның өзі осында әкеп қойып отырған үлкен ұлық топырлаған киргизіңді қайтсін? Олардың шаруасын өзінің орынбасарларына тапсырып қойған. Босқа уақыт өткізбей, соларға айту керек, – деді ол үсті-үстіне түйдекте сөйлеп.
Екеуі шаруа жайын шамалы сөз қылған соң, Балқожа буынын сықырлата орнына тұра бастады. Қайта кірер есігіңді қатты серіппе деген ғой, жаңағы тілмашпен жылы-жылы сөйлесіп, өзінің оған тағы да ісі түсетінін емеуірінмен сездіріп кетті. Көздерін жымыңдата жымиған тілмаш:
– Балкужа абзи, қашанда қызметіңе әзірмін. Әркімге бір бара бермей, тек маған ғана келсеңші өзі, – деп есік жабылғанша қалмастан, ілесе жүрді .
Жоғары мәртебелі ұлықты ұзақ тосуға тура келді. Есік алдындағы сарала киімді ана бір шендісі де, майпаңдаған татар тілмашы да жуан қоныш қыр қазағын тіпті маңайларына жолатқысы жоқ. Олардың шаңқ-шұңқ етіп ұрысқан сөздерін бірде түсініп, бірде ұқпай жатса да, табиғатынан сабырлы Балқожа былқ етіп, сыр бермеуге тырысты.
Бар бітіретіні – комиссия ғима-ратының қасында ақырын ғана аяңдап жүрген Жетібай мен Ыбырайымға анадайдан көз салып қойып, маңдайдан төмен қарай жылжыған терін сүрткіштей беру. Аяғына ботфорт етік киген сарыала киімді орыс көрінсе болғаны, еріксіз елең ете қалысады. Бұл халықтың тіршілік қалпын көп біле бермейтін қыр қазағының «Сары орыстың бәрі – орыс» деп білгішсінетіні осындайдан емес пе екен.
Ақыры еңбегі еш кеткен жоқ, күн көзі бесіннен аунай берген уақытта маңайында жүрген орыстар:
– Его величество генерал инфантерий Ладыженский! Смирно!
– Отойдите от дороги! – деп сасқалақтай айқайласып, сіресе қалысты.
Жалтылддаған пәуескесінен түсіп, бері қарай беттеген – қасында тағы бір адамы бар сарыала киімді, биік бойлы, мұртты ұлық.
Алдындағы малынан басқаны білмейтін жадағай қазақтардай емес, ептеп орыспен араласып қалған Балқожа әлі жеткенше шұғыл қимылдап, әлгінің алдын сәл көлденеңдеп тақай берді. Орысша майпаңдай жөнелмесе де:
– Здрасти, Ладыжан… баш благород! – деді ептеп саңылауы барын аңғартып. Қоқайған биік қалпақты қазандай басын кекжите қалған ұлықтың көк көздері бұның жүзіне, кеудесіндегі мыс жезлге шаншыла қарады да:
– Ух, ты, военный старшина? Грамотный киргиз. Как ваша фамилия? – деді қатқылдау дауысымен. Балқожа аты-жөнін айтты да, тілі жеткенінше:
– У меня сын, на школу… Но не принимат… – деп, барып кідіріп қалғаны. Орысшалап ек-ақ ауыз сөз айтқан председатель сол кідірмеген күйі аяғын дүрсілдете басып, кеңсесіне кіріп кетті.
Балқожаның ептеп абыржып қалғаны осы кезде. Ел жаққа келіп-кетіп жүрген орыстармен аздап араластығы болса да, орысшаны шатты-бұтты ғып сөйлей алса да, бүкіл өлкеге әмірі жүріп тұрған ең үлкен ұлықтың алдын көріп тұрғаны осы еді.
Көмекшісі көлденеңдей берген соң, председательге ілесіп бірге кіре алмай, есік сыртында бөгеліп қала берді. Матқапыда басына келген ой: «Ақыр келуін келді ғой. Түбі бір шығар осы жерден. Тіпті қайта шығатын кезде болса да сөйлесіп қалармын».
Бірақ ойлағанындай зарығып ұзақ тоса қойған жоқ. Есік көзінде тұрған Файзолла тілмаш қазақшамен араластыра шүлдірлеп, ұлыққа өзінің алып кіретінін жеткізгенде, отағасының қуанғанын айтпа. Бір қарағанда осы тілмаштың арқасы сияқты көрінгенімен, іштегі председательдің өзі:
– Енді жаңағы военный старшина киргиз кірсін, – деп пәрмен беріп, шақыртып жатқанын сыртта тұрған адам қайдан білсін.
Оренбург Шекара комиссиясының өзінен бұрынғы начальнигі военный старшина атағын берген Балқожаны кейінгі начальник, генерал Ладыженскийдің көріп тұрғаны да осы. Әншейінде сабырлы Балқожа қауқалақтай сөйлеп, баласының оқуға ертеден жазылып қойғанын, одан кейін жуырда ғана шақырту алып, сонау ит өлген жерден ат сабылтып жеткенін түгел айтып шықпақ болған. Бірақ сары қылшықты қастарын тебістіре түйіп алған ұлық даусын көтере сөйледі.
Бұл Файзоллаң орысша сөздерді кідіріссіз аударуға әбден машықтанып алған екен, ұлықтың аузынан шыққан лепті өзінің шұбар тілімен қолма қол қазақшаға жеткізіп тұр:
– Баланы тіркеген қағаз қайда?.. Шақырту қағазы қайда? Қане, көрсет.
Қанша айтқанмен Шығыс өңірінің правителі болып кеңсе жұмысының сырына қанығып қалғанадам емес пе, би айтылған қағаздарды дайындап тұр екен, дереу тілмаштың қолына ұстата қойғаны. Ол болса, қыртыстарын жазып, реттеп, ұлыққа жеткізіп берді де, мысықтабандай кері жылжып, столдан едәуір жерге шегініп тұрды.
– Өзің генералға не үшін кіріп отырсың, соны ғана айт, – деді кексе тілмаш бастығымен қабаттаса бұған көзінің итін сала қарап.
– Доқтыр ғой, доқтыр жібермей отыр. Басының («тазы» деген сөзді әдейі айтпай қалды) қышымасы бар деп.
– Бала қайда? – депті осыдан кейін ұлық.
– Осында, сыртта тосып жүр.
– Ертіп әкел. Өзім көрейін.
Жетібай мен Ыбырайым қабаттасып табалдырықтан аттай беріп еді:
– Сен тоқтай тұр, – деді тілмаш оған саусағын безеп. – Кірме сен. Малайыны кіргіз.
– Қане, бері жақында… Шеш тақияңды… Еңкей. Жоқ, маған емес, мәртебелі генералға қарай еңкей.
Пенснэнің әйнегі арқылы баланың басына үңіле қараған Ладыженский әлдене деп орысшалап жіберді де, «Әкет ары» дегенді ишаралап, сол қолының сыртымен ары қарай серпіп қалды. Тілмаш та қатқылдау үнмен:
– Шығыңдар! – деді де, есік жақты көрсетті. Ұлық екеуі оңаша қалғандарымен, өзі ұзақ кідірген де жоқ. Ауызғы бөлмеде түрегеп тұрған аталы-балалы екеудің қасына келді де:
– Ендігі шаруа мен арқылы шешіледі, военный старшина, – деді Балқожаға тіке қарап. – Күтіңдер. Қанша күтетіндеріңді білмеймін. Енді генералға кірмейсіңдер, бәрін өзім айтам. Тек Әзірше шыға тұрыңдар. Бірақ ұзап кетпеңдер, өзім шақырып алам.
…Оренбург облысының Шекара комиссиясы орналасқан ғимараттың алды топырлаған жұрт. Ішінара штаттық киім киген чиновниктер болғанымен, басым бөлігі әскери адамдар. Жоғары мәртебелі ұлықтың шақыртқанын шамалап сезіп тұрғандарымен, кейбіреулері тықақтай сұрастырып, істің байбына тезірек жетіп алғанша дегбірсізденуде.
Есік алдына үш ат жеккен қоңыр түсті биік пәускенің келіп тоқтай бергені сол еді, осында қызмет істейтін штабс-капитан шеніндегі офицер:
– Мырзалар! – деп айқайлап жіберді. – Инфантерия генералы, Оренбург облыстық Шекара Комиссиясының председателі,жоғары мәртебелі Ладыженский мырза! Барлығыңыздың да құрмет көрсетулеріңізді сұраймын.
Сол-ақ екен, гуілдесе топырлаған кісілер бір-ақ сәтте жым болып, әркім тұрған-тұрған орындарында қатып қалысты. Пәуескенің артында тікесінен тік тұрып келген жас лейтенанттың жерге секіріп түскеннен кейін ширақ қимылмен тұра ұмтылғаны – пәуескенің есігі. Түгелімен сіресіп қалған әскерилердің қолдары шекелерінде. Биік бойлы, мұртты генерал олармен амандасудың ишарасын жасады да, қасындағылардың қоршауымен есіктен ішке қарай ене берді.
Ладыженский мырзаның сөз бастағаны – кабинетті толтыра кірген топ тегіс жайғасып болғаннан кейін ғана:
– Құрметті мырзалар, менің сіздердің шақырған себебім біреу-ақ. Киргиз балаларына арналған школаның ашылуына дайындық қалай, жауапты мырзалар, соның отчетін беріңіздер.
Осыдан кейін әрбір тиісті адамды жеке тұрғызып қойып, рапорттарын мұқият тыңдауға көшкен.
Жиналыс барысында белгілі болғаны мынандай жағдайлар.
Қабылдау комиссиясының бастығы школаға бұрыннан тіркеліп қойылған шәкірттікке кандидат балалардың барлығы да келіп біткенін хабардар етті. Бұл арада қиындық туғызып тұрған мәселе – жоспардан тыс үш баланың артық келуі. Ендігі сөз – оларды қабылдау керек пе, керек болса, қалай қисынын табу керек деген әңгіме төңірегінде.
Құрылысқа жауапты чиновниктің айтуына қарағанда, салынып жатқан ғимарат әлі толық бітпеген, әсіресе қолды ұстап тұрғаны – ішкі өңдеу, сылау жұмыстары.
Кезек дәрігерлік тексеру жүргізген Майденге келгенде, ол киргиздардың кір-лас болып жүретіндігін, соның салдарынан балаларды жуындыру керектігін, ешқандай баланың оспаға қарсы егілмегендігін, соның бәрі жиналып келіп, бұл жабайылардың салдыр-салақ, қалай болса солай жүретіндігінің салдары екендігін айтып, көшпелі халықтың артта қалған тұрмыс-тіршілігін бір шенеп өтті.
– Білем, – деді оның бұл сөзіне Ладыженский. – Сіз басындағы қышымасына байланысты ана Ибрагим Алтынсарин деген балаға рұқсат бермеген екенсіз. Оның атасы военный старшина Жаңбыршин маған кіріп шықты. Біз өзі бұл школаны Ресейдің киргиз жерін игеру жұмысында жәрдемдесіп жүрген киргиз мырзаларының балалары үшін ашып отыр емеспіз бе. Военный старшина Жаңбыршин – турасондай адам, Шығыс өңірінің правителі. Қасымов бунтарьдың бүлігі кезінде орыс мүддесін қорғап, сол бунтарьдан тікелей зардап көрген. Мына баланың әкесі сол бунтарьдың қолынан қаза тапқан. Ендеше сондай кісілерге қол үшін беріп, өзімізге тарта беруіміз керек. Болашақта бұндай балалар Патша өкіметінің жергілікті жердегі чиновниктері болып қызмет етулері тиіс. Біздің бұл бастап отырған жұмысымыздың өзі соған бағытталған емес пе?
Біраз нәрселер пысықталып, школдың салтанатты ашылуына жауап беретін чиновник дайындық жұмыстарының толық тамамдалғанын, тойдың тиісті жабдықтарын сақадай сай екендігін айтып, өзгелердің алдында жүзі жарық күйінде қайтадан орнына жайғаса бергені сол еді, офицерлердің бірі атып тұрып:
– Рұқсат етіңізші, жоғары мәртебелім, – деді генерал-губернаторға тіке қарап. Өзі ішінде қыжылы бар адамдай кіжіне сөйлейді. – Жақсы, бұл бұратаналарды патшаға қызмет етуге тартады екенбіз. Бұл миғұлалалардың ондай жұмысқа қабілеттері жете қойса жақсы. Ол жағына өзім күмәндымын. Ал бұлар үшін соншалықты шашылатынымыз қалай? Жаңағы отчеттан байқап отырмын, ертең ашылу салтанатына көп шығын шығайын деп тұр екен. Бұл бұратаналарға соншалықты сән-салтанаттың керегі не? Неғып біз оларды соншалықты әуектетіп, басымызға көтереміз?
Көлденеңдеп келетін көп мыжымаға жоқ, аузын ашса, тек шаруаның ғана әңгімесі шығатын бір ұлықтар болады. Ладыженский де сондай адамдардың бірі сияқты, жаңағы офицерге суықтау ғана көз тастап, қысқа ғана қайырды:
– Кузнецов мырза. Ұлы мәртебелі патша ағзамның саясатының қаншалықты терең екендігін басқа білмесе де, сіз білуіңіз керек еді ғой. Бұратаналар екен деп, үнемі тізеге басып опыра беруге болады деп кім айтты сізге. Біз мұндай туземдіктерді адам қатарына қосып, тәрбиелейтін болсақ, Ұлы империямыздың беделі өспесе, ешқандай да кемімейді.

***

…Ыстықтан бас сауғалаған Жетібай үшеуі кеңсенің бұрышындағы үйеңкі ағашының түбіне барып паналады. Ұзын көшемен әрлі-берлі сабылған аттылы-жаяу адамдарға назар тоқтатпастан, Балқожаның аңдығаны – ұлық кеңсесінің есігі. Бір кезде осылай қарай талтаңдап келе жатқан бағанағы мұртты фельдшерді көрді де, алдын орай жүрмек болды. Майден отырғандарды көзінің қиығымен аңдап қалса да, мойын бұрып, назар салуды қажет деп таппастан, салып ұрып есікке кіріп кетті.
Файзолла тілмаштың бұларды айқайлап шақырғаны – фельдшер қайта шығып кеткеннен кейін ғана. Балқожаның өзін ғана оңашалап сөйлескендегі айтқаны:
– Әңгіме былай… Сөздің қысқасы, мен екеуін де көндірдім. Генералды да, фельдшерді де. Ибраһим Алтынсаринді школға алатын болды. Міне, фельдшердің қол қойған қағазы. Балқожа абзи, сіз орысша аздап түсінесіз ғой. Міне, қараңыз. Қағазын тастай қылып дайындатып қойдым.
Балқожа сәл еңкейіп қағазға қарай қолын соза беріп еді, тілмаш өзіне қарай тартып, ұстатқысы келмейтін сыңай байқатты.
– Жо… жоқ, абзи. Сіз түсінесіз ғой бұл еңбектің оңай болмайтынын. Мен көп сұрамаймын, бір целковый ғана…
Өзі шаруасының осылайша тез біте қалғанына қуанып тұрған би салғыласып, саудаласуды қаперіне де алған жоқ. Фельдшердің рұқсат қағазын қолына түсіргенше асығып, тілмаштың алақанына сұраған пұлын қыстыра салды…
***

– Дұрыс емес. Ұлы мәртебелінің бір саясаты бар шығар. Бірақ сонда да дұрыс емес, – деді жиналыс аяқталып, әркім әр жаққа тарай бастаған сәтте біреу. Дәрігер Майден мойнын бұрып, қырындай қарап еді, манағы сұрақ қойғыш Кузнецов деген офицер екен.
– Не дұрыс емес сонда?
– Ұлы мәртебелі Ладыженскийдің туземдіктерге соншалықты құрмет көрсетейік дегені қалай? Білім беріп, көздерін ашатынымыз аздай, енді оларға той жасап беру керек болып қалыпты. Енді жетіспегені сол еді.
Комиссия дәрігері бүйректен сирақ шығара сөйлеген әлгі офицердің сөзін ептеп түзеп қойғысы келіп еді, бірақ жұмысы басынан асып жатқан заманда ондайға қайдағы ықылас. Осындай матқапыда қарсы айтып жатқан адамға ептеп тежеу салып қоймаса тағы болмайды. Бәлкім, Ладыженский мырза Ұлы мәртебелі Патша ағзамның тапсырмасын орындап жатқан шығар:
– Мәртебелім, бұл той тек туземдіктер үшін ғана емес қой. Орынбор халқы да көптен той көрген жоқ. Бұратаналарды сылтауратып дем алғаның несі айып. Өзіміз де бір серпіліп қалайық. Мысалы, сіз өзіңіз демалуды қалайтын шығарсыз…
Қолындағы қағаздарын құшақтаған дәрігер ауыр денесін жеңіл қозғап, асыға басып, жөнеле берді.

***
Тамыз айының тамылжыған бір жеңіл күні. Шілденің ыстығы бұл өлкелерде аяғын тартып, қоңыр жай ауа райына дес бере бастаған уақыт. Кешегі кешегі ме, Шекара комиссиясының маңындағы құжынаған жұртты бүгін көрсеңіз. Жиналып қалған алашабыр топ әрлі-берлі сабылысып, байыз тауып тиянақтар емес.
Бұл топтың ішінде кім жоқ дейсіз.
Жаздық жеңіл шапандарының өңірлерін ашып тастап, шайқала басқан би-сұлтандар да, қандай жиында да жандарынан табыла кететін сыптығырдай атқосшы, нөкер жігіттер де, иықтары тіп-тік сарыала киімді, үстеріндегі әлденелері аяқ аттаған сайын жалт-жұлт ететін әскери орыстар да, дәл солар сияқты киінгендерімен, бет-ауыздарын қаусырмалаған қыл-шықтары қалыңдау, түрлері сұсты болып келетін казактар да, орыстың жай киімді чиновниктері мен мещандары да, балтырларын шаңдып алып, шақай киген жадағай мұжықтар да осында.
Әйелдер жағынан төбе көрсеткендер – негізінен қызыл ала гүлді көйлек немесе сарафан киген орыс маржалары ғана. Ала қара торы өңді, кимешекті қыр әйелдері емге жоқ десе де болғандай.
Туземдік школаның ашылуы құрметіне түске қарай берілген қонақасы дастарқанын толтырғандар да негізінен осылар. Шекара комиссиясының председателі, генерал Ладыженский бастаған орыс төрелерінің қабатында кең-мол пішілген қазақи киімді далалықтар да сығылыса жайғасқан екен.
Былайынша қарны жайылып, семіздіктен ырсылдап кеткенімен, шеттерінен сайдың тасындай ірі денелі орыстардың қасында қораштау көрінетін қазақ атқамінері қасындағы Балқожаға:
– Балке, – деді өзінше қалжыңдаған болып. – Құлағымыз тарс біткен кереңбіз ғой біз. Мына үрпек бастарың не деп жатыр өзі? Құдай-ау, бізді соншалықты саңырау қылып жаратармысың?
– Қалың шуға үйренбеген қазақтың құлағы ғой сіздікі. Ондай болады, алақ-жұлақ ете бермей, сабырмен тыңдасаң, ептеп түсінуге де болады, – деп Балқожа Ладыженский отырған жақтан екі көзін алар емес.
– Ой, бар болғыр Балке-ау, мен не деп отырмын өзі? Мына өңшең мақау байларға қарағанда сенің төбеңнің тесігі бар деп отыр емеспін бе. Не деп шүлдірлейді мына төрелерің? Не қыл деп кеңірдектерін созуда? Сонысын айта отыршы деймін мына өңшең біз сияқты миғұлаларға.
Өзі теңдес би-сұлтандардың арасында Балқожаның наны енді жүрді. Енді шүлдірлеген үлкен топтың ішінде жаутаңкөз болып, жалтақтап қалған қандастарына маңайындағы жағдайды қысқаша түсіндіріп, аузын тамақ ішуге ғана босатып отырды. Жастайынан орыстармен араласып, ептеп орысша хат танитындығының рақатын бұған дейін де әр кезде көріп жүрген.
– Өзі халық көп қой, біздің Некелайпкадан да басқа жақтан келгендер бар ғой деймін, – деді жаңағы Қабекең аталған қартаңдау би. Балқожаның айтып жатқаны – кешегі татар тілмашынан естігендері ғана. Бұлар осылайша таңырқаса сөйлесіп жатқан уақытта:
– Ой, Балкожа абзи, сіз осында екенсіз ғой, – деген дауыстың саңқ ете түскені. Жалт қараса, кешегі Файзолла тілмаш екен. Орысша чиновниктерінше жинақы киініп алған бұл татарыңның өзін әрең таныды. – Сізді ұлы мәртебелі генералға таяу отырғызайын деп едім.
Манадан бері өзінің аузын бағып, үймелесіп отырған би-сұлтандардың ортасынан суырылып шыққан Балқожа қасындағы балаларын ертіп, жоғары қарай кетті.
– Той керемет болып жатыр, – деді ол жол-жөнекей Файзоллаға. – Иен далада қарға тұяқ болып, көшіп-қонып жүрген басымыз бұрын-соңды мұндайды көріп пе едік. Тіпті осындай той болады дегенге сенбеп едік.
– Бұл бұл ма? – деді тілмаш. – Қызықтың көкесі ертең болмақ. Ұлықтар енді қала сыртында той өткізбек.
– «Балалары оқысын, өздері қызық көрсін» деп бұл қазақты елеп жатқан Ладыжанға нұр жаусын.
– Ой, абзи, бұл шаруа тек ұлы мәртебелі Ладыженскиймен ғана тамам болып тұрған жоқ қой. Оның ар жағында Патша ағзамның өзі тұр десем, сенесіз бе? Алғысыңызды алдымен соған айтып, амандығы үшін дұға оқып қойыңыз. Бәріңіз де оқыңыздар.
Тісқаққан егде тілмаштың айтқаны шындық болып шықты, ертеңінде түске қарай Орынбордың теріскей жақ беткейіндегі тоғайлы жазыққа қарай аттылы-жаяулы, арбалы адамдар ағыла бастады. Кешегі кешегі ме, бұл жолы жиналған жұрттың қарамы тіптен мол.
– Шынын айтқанда той дегенді көрмей жүрген жоқпыз. Небір марқасқалардың берген астарын, тойларын да тамашаладық қой осы жасымызға дейін. – Қасында жүргендерге қоқилана қарап қойып, әңгіменің тізгінін жіберіп тұрған – Күсіпғалидеген старшын. – Біздің елде той дегенің көп болады. Бірақ орыстардың бүгінгі жыртылып-айырылып жатқаны, құдай-ау тіпті төтенше ғой. Өз басым мұндай ерекше салтанатты болады-ау деп ойламаппын.
– Сіз ана жақтағы жаяулардың жарысын көрмедіңіз ғой, – деп қалды қасындағы қара қайыстай жастау бозбала. – Біздің елде бүйтіп жарыспайды ғой. Шаңды бұрқыратып қанша адам жүгіргенде тіпті шайтан ба деп қалдым.
– Әсіресе ана қатындардың жарысын айтсаңшы. Күлкіден өлдік-ау, – деп жатыр екінші біреуі.
– Әй, оны қойшы. Тәйір алғыр, қазақ үшін аттың жарысынан басқа қызық болушы ма еді. Онан да ана ат бәйгесін айтпайсыңдар ма? Біздің елдегі Шекті Баймырзадеген байдың үкілеп әкелген үш жылқысының біреуі де ілікпей қалды. Бай ашуланғаннан түтігіп, қап-қара болып кетіпті. Сейістерін қамшымен сабалап, бықпырт тигендей қылды.
– Әй, оны өзім де көрдім, – деді Күсіпғали. – Қайта менің ат әкелмегенім дұрыс болған екен. Мына қалың жұрттың арасында абыройдан айырылғандай екенбіз. Біз осы аттарымыз жүйрік деп босқа күпінеміз бе деп қалдым. Мына орысыңның жылқылары тегі жүйрік қой. Өздері де дерендей-дерендей биік. Ана бас бәйгені де бір орыс алды ғой.
Осындай әңгімелерді тиіп-қашты естіп келе жатқан жастау жігіттер де тойдан алған әсерлерін бөліскенше асығулы. Әншейінде шіреңкіреп жүретін байшыкеш, мырзалар да қызына сөйлеп, сөзге дес берер емес:
– Бай еке, мана бір тілмашпен сөйлесіп едім, қызықтың көкесі кешке болады деді маған. Бірақ не екенін айтпады.
– Ол не екен сонда? Кешқұрым қайдағы қызық?
– Әй, әрі кеткенде алтыбақан шығар. Ана жерде жастар әткеншектерін құрып жатыр емес пе.
– Кештің қызығы, шіркін, ақсүйек қой. Мына шәрлі жердің қыздарымен ақсүйек ойнап көргендерің бар ма? Әй, сол шығар неде болса.
– Осы бар ғой, Балке, – деді Күсіпғали тағы да Балқожаға тақаса түсіп: – Мынау өзі бір керемет той болып тұр. Әшейін шкөл ашу сылтауымен мына ұлықтар өздері тойлап қалмақ-ау деймін.
– Иә, тіпті бұл ұлықтарың жыртылып-айырылып-ақ жатыр. Тегі бәрі ас та төк болды ғой.
Естіген жұрттың құлағын көтеріп қойған – «Кешке қарай болатын қызық». Күн батып, айналаны қараңғылық кіреукелей бастаған уақытта әскерлер топтанып жатқан жақтан әлдеқандай отты жұлдыздар аспанға қарай жарыса шапшып, айналаны жап-жарық қылып жібермесі бар ма? Сол-ақ екен, әлдененіңң құлақты тұндыра гүрс ете қалғаны.
– Ойбай! – деп бақырып қалған дауыстармен қосанжарыстап тымық түнді опырып жібергендей құлақ тұндырған гүрсілдүрілдетіп әкетіп барады.
– Ойбай, қашыңдар!
– Ана әскерлер… әскерлер…
– Ойбай, атып жатпасын…
Тұрған кісілер қараңғыда тұра қашып, араларынан әлдекімдердің шалынып жығылып, ұшып түскендері де жоқ емес. Сөйтіп мына сұмдықты көрмеген қыр қазақтары аяқ астынан абыр-сабыр болып, қарадай әбігерге түсті де қалды. Жастарды қойып, үлкендер жағы да әлгі жерден аспанға қарай жамырай оттар атылған қатерлі жерден кейін серпілісті. Біреулердің жандалбасамен бас сауғалап жосыла жөнелгендері – киіз үйлер тігілген жақ.
Жабайы киргиздардың осылайша әптер-тәптерлері шығып, әбден әбігерге түскендерін көріп, кейбір әскерилердің ішек-сілелері қатуда. Қорыққан жұрттың алғаш есін жиғызған да – осы бейбіт күлкі. Қазақ байғұсты мазақ қылған күлкі болса да, әйтеуір төніп тұрған қауіптің жоқ екендігін анық меңзеген белгі.
– Қорықпаңыз, бұл фейерверк деген нәрсе, – деді Файзолла тілмаш Балқожаға. – Солдаттардың жұртты көңілдендіру үшін ататын нәрсесі. Оны кез келген жерде бұлар ата бермейді, өйткені олар өте қымбат.
– Ойпыр-ай, жиналған қазақ бұлардың ашуларына тиіп қалды ма деп едім. Сөйтіп ондайларды зеңбірекпен атып жатқан шығар деп ойлап едім, – деді би өз қорқынышын жасыра алмай.
– Бұны ана Петерборда ұлы ағзам патшаның туған күнінде ғана атады. Болмаса жауды жеңген кезде ғана. Әйтпесе айтып отырмын ғой, бұл фейерверк дегенің – сұмдық қымбат зат. Осыдан-ақ біле беріңіз, бұл Патша ұлықтарының киргизды қалай құрметтеп жатқанын…