Абай тағылымының мәні

Досым Омаров,
абай-шәкәрімтанушы, философ-ғалым, теолог

   Рухани жаңғыру адамның эволюциялық дамуына мүмкіндік береді. Рухани жаңғыру барысында сана-сезім өзгеріп, жүрек көзі ашылады. Осылай адамға өзінің рухани болмысын тануға мүмкіндік туады.
Рухани болмысты тану өте күрделі және ұзақ уақытты керек етеді. Бұл жол – Абай көрсеткен Толық Адам жолы. Ислам дініндегі сопылар – осы жолдағылар. Рухани жаңғыру барысында олар ұзақ ізденіс арқылы өте жоғары деңгейге көтеріледі. Ол үшін олар Шариғат, Тариқат, Хақиқатты толық өтулері керек. Жолдың басы – рухани білім алу. Бұл – Абай көрсеткен Кәміл Мұсылман деңгейі. Білім алу барысында ол Алла тағала мен шыбын жанды, олардың қасиеттерін, өзара байланысын біледі. Шариғат дегеніміз осы. Сонан кейін ол білімді іске асыра білу керек. Білімді іске асыру дегеніміз – оны ақпарат деңгейінен көтеріп, ой-өріспен сезініп, жүрекпен түйсініп, адамның болмысына айналдыруды білдіреді. Осылай Адам өзінің рухани болмысын біліп қана қоймайды, ол ұзақ діни жолда өзінің мәңгілікті жан екенін сезініп, түйсініп, бүкіл болмыстың бір бөлігі екенін біледі. Оның бүкіл болмысы өзгеріске түсіп, болмыс сырларын терең түсініп, жаңа деңгейде өмір сүре бастайды. Бұл – адамның өзін-өзі тануының түпкі мәні. Тариқат дегеніміз осы. Адам осылай Хакім деңгейіне көтеріледі. Бірақ сопылық ілімнің мақсаты мұнымен ғана шектелмейді. Сопылардың мақсаты – Абай көрсеткен Түп Иеге қайту. Адам баласы өзінің түпкі болмысы мәңгілікті және ләззат пен білімге толы жан екенін біліп қана қоймай, сонымен бірге, өз болмысының Алла тағала болмысымен үйлесімді екенін сезіп-түйсінуі керек. Әулиелер осылар. Сопы әл-Халлаж бұл деңгейде «ан-әл-Хак» («Мен Құдаймын») деп өз болмысының Алла тағала болмысымен ұқсас екенін білдірген. Бұл деңгейге заттық әлемнің ықпалынан толық шығып, таза құлшылық жолға түскенде ғана көтерілуге болады. Осылай адам Түп Иеге қайтуға мүмкіндік алады. Хақиқат дегеніміз, міне, осы.
Өзінің рухани болмысын тану деңгейі (тариқат) пен одан төмен тұрған білім деңгейінің (шариғат) айырмашылығы өте үлкен. Біріншісі – білім болса, екіншісі – тәжірибе. Тәжірибесіз білімнің пайдасы шамалы. Тәжірибе – жетілудің екінші қадамы. Мысалы, студент хирург болу үшін әуелі білім алады, сонан кейін тәжірибеден өтуі керек. Әйтпесе, оның алған білімінің пайдасы жоқ. Ол тәжірибесіз дұрыс операция жасай алмайды. Сол сияқты рухани жолда да тек қана білім жеткіліксіз. Білімді іске асырып, оны болмысына айналдырмаса, адам өзінің жан екенін сезініп, рухани болмысын түсіне алмайды. Сондықтан, рухани жаңғыру жолын күнделікті өмірде пайдалана білу үшін әуелі білім алу деңгейлеріне тоқталайық.
Рухани деңгейдің төмендігінен қазіргі заманда білім алуды мүлде басқаша түсінеді. Білім алу тек қана ақпарат деңгейімен ғана шектеледі. Ақпарат білім сана-сезімнің тереңіне бойламайды. Ал нағыз білім ой-өрістен өтіп, жүректі қозғап, тамырды қуалап бойға тарауы керек. Осылай адам болмысы өзгеріп, жаңа рухани деңгейге көтеріле алады. Ақпарат білім болса, адам болмысына әсер ете алмайды, тез ұмытылады. Бұндай білімнің адамға беретін пайдасы шамалы. Оны қоғамның күнделікті өмірінен де көріп жүрміз. Орта, тіпті жоғары дәрежелі білімі бар адамдардың өздері кейде өмірдің қарапайым мәселелерін дұрыс шеше алмай, үлкен шырғалаңға түседі. Тіпті өздерінің мамандықтарын дұрыс атқара алмайтындар бар. Мысалы, төрт жыл мұғалымдықты оқып өз баласын дұрыс тәрбиелей алмайтын, алты жыл дәрігерлікті оқып, өзінің денсаулығын сақтай алмайтын мамандар жиі кездеседі. Осындай «жоғары дәрежелі» маманнан адам тәрбиесінің маңызын, мән-мәнісін, оның түпкі мағынасын түсінбеген мұғалімдер және адам денсаулығының негізін түсінбеген дәрігерлер пайда болады. Ал ондай білімі жоқ, бірақ өмірден дұрыс тәжірибе алып, өмірдің хикметтерін қабылдай білген қарапайым адам өзін еркін сезініп, үйлесімді өмір сүреді. Міне, ақпарат деңгейіндегі білім мен нағыз білімнің адам өмірінде, тіпті, қоғам өмірінде де маңызы осындай.
Білімді ең әуелі өзің пайдаланып, оның әсерін өзің түйсініп-сезіну керек. Сонда ғана оны өмірде тиімді пайдалануға болады. Бұл туралы мынандай әңгіме бар. Ертеде бір әйел ауру баласын дәрігерге әкеліпті. Дәрігер оларды «Маған бір айдан кейін келіңдер» деп қайтарып жіберген екен. Бір ай өткен соң келген әйелге дәрігер «Сенің балаң енді қант жемесін» депті. Бұған «Бұл сөзді неге бір ай бұрын айтпадыңыз? Мен бір ай уақытымды жібердім, жолға қанша қаражат босқа жұмсадым!» деп әйел ренішін айтады. Сонда дәрігер «Осы сөзді айту үшін мен өзім бір ай бойы қант жемеген едім» деген екен.
Ақпарат білім мен санамен қабылданған білімнің айырмашылығы, міне, осындай.
Тариқат жолы – Алла тағалаға қайту жолы. Шын мәнінде болмыстағы бүкіл жан иелері, адамзат тарихы да осы жолда, бір бағытта, бір мақсатта, Алла тағалаға қайтуға арналған. Қасиетті Құранда түбінде барлығы да Алла тағалаға қайтады деп ескертетіні тегін емес. Бірақ өмір мақсаты Алла тағалаға қайту екенін жан иелерінің бірі білсе, бірі білмейді. Абай бабамыз «Лай суға май бітпес қой өткенге» атты өлеңінде былай дейді:

Мекен берген, халық қылған
Ол – ләмәкән,
Түп Иесін көксемей бола ма екен?
Және Оған қайтпақсың,
оны ойламай,
Өзге мақсат ақылға тола ма екен?

Бұл мақсат діннің ішкі, араб сөзімен айтқанда батин мағынасы. Шәкәрім шығармасынан білетініміз адам өлген соң тәні жерде шірісе, ал оның жаны өлмейтін, мәңгілікті. Ендеше мәңгілікті Құдайға да тән емес, өлмейтін мәңгілікті жан қайтатыны ойланатын адамға түсінікті болса керек. Бұл туралы Шәкәрім былай деп жазады:

Асыққа ажал келмейді,
Қандай қаза көрсе де.
Көңілі жанды өлмейді,
Тәні жанды өлсе де.

(«Кел, аяқшы, қымыз құй»)

Құдайға ғашық (асық) жан өзін-өзі танып рухани болмыспен біріккен, сондықтан ол мақсатына жетіп, «мен тәнмін» деп жүргендер өлсе де, ол өлмейтін мәңгілік аясына кірген. Осылай, ішкі мақсатқа тән емес, мәңгілікті өлмейтін жан жетеді, сондықтан ішкі мақсат діннің негізі болып табылады. Алла тағала бір болғандықтан, Оған жету мақсаты да, яғни ішкі мақсат та барлық жан иелеріне, яғни барлық діндерге ортақ нәрсе болуы керек. Ішкі мақсатқа жету үшін адам баласы өзінің денесін пайдаланып түрлі діни рәсімдерді жасайды. Бұл діннің сыртқы, араб сөзімен айтқанда заһир мақсаты. Сыртқы мақсат дене арқылы жасалатын болғандықтан, оның түрлі бейнелері бар. Себебі, денемен жасалатын рәсімдер қоғамда қалыптасқан әдет-ғұрыптарға, қор-шаған табиғат жағдайларына, сол замандағы саяси ахуалға және басқа да фәни әлемнің түрлі өзгешеліктеріне тәуелді, сондықтан, әртүрлі болып қалыптасады. Бұл түрлі діни тұжырымдармен, концепциялармен қоян-қолтықтаса келіп діннің сыртқы салт-дәстүрлерінің саналуандығын тудырады.
Абай өзінің отыз сегізінші қара сөзінде діннің сыртқы мақсаты оның ішкі мақсатын қорғайтын күзетші тәрізді ғана дейді. Сондықтан, күзететін нәрсе болмаса ол күзеттің қажеті болмайтыны тәрізді, ішкі мақсат болмаса сыртқы мақсаттың да қажеті жоқ.
Шәкәрім де «Досыңыз зор» өлеңінде досыңыз зор, дұшпаның қор болып, бар тілекке жетіп, сансыз бақыт, алтын тақыт алып, бар уайым қалып, не талап етсеңіз де дайын болып өмір сүріп, бірақ өлгеннен кейін осының бәрі қайда, несі пайда, егер түк ала алмай кетсеңіз, деп фәни тіршілік мәселесін алға тартады. Ол әрі қарай дүние көрінісін бір бағытта ағып бара жатқан сумен салыстыра отырып, былай дейді:

Дүние қу –
Бір ағын су,
Түстік онда шөп болып,
Күнде ағамыз,
Сандаламыз,
Бейнетіміз көп болып.

Кейде тасқа
Кейде ағашқа
Соқтығамыз дөп келіп.
Суынан да,
Уынан да
Құтылармыз жоқ болып.
Дүние ағып,
Сусыл қағып,
Фәни көлге құйылар.
Бірі ерте
Бірі кешке
Шөп те келіп жиылар.

Көлге барып,
тыным алып,
Бәрі сонда жиылар.
Алды тыныс,
Болды тыныш,
Су ағыны тыйылар.

Жан иелері бұл ағын суда ағып бара жатқан шөп тәрізді болып, ақыры фәни көлге құйылады. Фәни көліміз – өлім. Осылай сана-сезімі фәни болмыстың деңгейінде болғандар өмірі өліммен аяқталып, жоқ болады. Бірақ тән өлгенмен мәңгілікті жан өлмейді, сондықтан рухани жаңғыра арқылы адамның көкірек көзі ашылатын болса, онда ол өмірін әрі қарай жалғастырып болмыстың ішкі мақсатына, Түп Иеге қайтуға ұмтылады. Тіршілік көрінісін ағынды сумен, ал адамды сол судың толқынымен арпалысып, ағып бара жатқан қайықтағы жанмен салыстырған әңгімені Л.Н. Толстойдың шығармасынан да кездестіреміз.
Болмыстың ішкі мақсатын, Алла тағаланы, заңғар биік рухани таудың басында орналасқан көркем нысана деп есептейтін болсақ, сол нысанаға жету үшін көптеген жолдар жатыр. Жан иелері өздерінің шама-шарқына байланысты осы жолдарды, түрлі әдістерді таңдайды. Осылай түпкі мақсатқа жетуге бағытталған сансыз көп жолдар, яғни діни ағымдар пайда болады.
Табиғаттың қиын сырлы заң-дылығымен жан иелері бірі білсе, бірі білмей негізгі нысанаға қарай ентелеп келе жатыр. Кейбірі нысанаға жылдам жеткізетін тура жолға түскен. Бірақ бұл жол тура жол болғандықтан, тауға көтерілетін қыя тәрізді, өте абайлап, аяқты нық баспаса, көңіл басқа жаққа ауғанда құзға қарай ұшып кетуге болатындай өте қауыпты. Сондықтан бұл жолмен әркім жүре алмайды. Абай бұл жолды «Бек нәзік, бек шетін» деп бағалайды. Толық адамның тариқат жолы дегеніміз, міне, осы жол. Бұл жолдағылардың көпшілігі жолдан тайып, нысанаға жетпей құлап жатады. Тау басындағы арманды нысанаға жететіндері өте аз болады. Бұлармен қатар келе жатқан басқа жолдағылар өздерінің шамаларына қарай бірде жүріп, бірде тоқтап дем алып, жол маңындағы әсем табиғат көріністеріне алданып, асықпай жүреді. Кейбірі жолды жеңілдету үшін тауға шығатын серпантин тәрізді ирелең жолды таңдайды. Кейбір әлсіздері біраз көтерілгеннен кейін ауыртпалыққа шыдамай кері кетіп, құлдырап, одан есін жиған соң қайта ұмтылып, сергелдеңмен жүреді. Әлемдегі жан иелерінің өздерінің сана-сезімдерінің деңгейлеріне байланысты өмір ағымдарын, міне, осылай салыстырып, көруге болады.
Бұл жолдағылардың мінездері бірдей емес. Кейбір имансыз адамдар қызғаншақтық, көреалмаушылық, өркөкіректік, нәпсінің ықпалына түсіп басқа жолда келе жатқандарды етегінен тартып, бөгет жасауға тырысады. Осылай олар бірі-бірімен жағаласып жүріп қымбат уақытын да, күш-қуатын да қоршылықпен, текке сарып етеді. Тау басындағы Алла тағала барлығын көріп отыр. Ол бұл арсыз адамдардың қылықтары үшін оларды өмірдің әділет заңдылығымен әуелі өмірдің төменгі деңгейлеріне жіберіп, күнәсінен арылтып алады да, сонан кейін олардың өздерінің сана-сезім деңгейлеріне байланысты таудың төменгі етегіне тастап, бұрынғы жүрген ауыр жолдарын қайтадан өтуге мәжбүр етеді. Осылай діндерді, халықтарды бір-біріне қарсы қойып, дінаралық, ұлтаралық келісімге нұқсан келтірудің болмыс өмірінде, оның ішінде әрбір адам үшін қандай зардабы барын түсіне аламыз. Сондықтан заманымыздың ұлы гуманистері Абай «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» десе, Шәкәрім бүкіл дүние көрінісі бәрі жанды екенін ескертіп, басқа жан иелеріне зәбір көрсетпей, «Сен де өзіңдей адамға мейірімді бол» деп, олардың барлығына тең қарауға шақырады.
Көкірек көзі ашыла бастаған адам әуелі шариғат арқылы өмірдің түпкі мақсатын түсінеді. Сонан кейін ол мақсатқа жету үшін жол іздеп тариқатқа түседі. Олар енді негізгі мақсаттан басқаға көңіл аудармай, бар күш-жігерін бір бағытқа жұмылдырып, сол бағыттан ауытқымауға тырысады. Олар түпкі мақсаттың бір екенін, бірақ апаратын жолдың көп екенін жақсы біліп, жақсы түсінгендер. Сондықтан олар басқа жолмен келе жатқандарға көмек болуға ұмтылады. Жан иесі Аллаға баратын жолды өзінің сана-сезіміне байланысты өзі таңдайтынын, яғни оның бара жатқан жолы өзінің болмысына сәйкес келетінін олар жақсы түсінеді. Сондықтан олар бір жолды екінші жолға, яғни бір дінді екінші дінге қарсы қоймайды. Бұл жол данышпандық қасиетке жеткізеді. Себебі, тариқат жолы рухани білімді тәжірибеде қолдану жолы. Данышпандық дегеніміз – білім мен тәжірибенің қосындысынан туатын қасиет, яғни, данышпандар – рухани білімді толық меңгеріп, оны өмірде дұрыс қолдана білетін адамдар.
Білімді іске асыру туралы Шәкәрім былай деп кеңес береді:

Құры білген не керек,
Білгенді қылған, со керек.
Баянсыздың бәрін қой,
Боласың сонда шын зерек.

Осылай Шәкәрім құр білгеннің пайдасы шамалы екенін айта келіп, ол біліміңді іске асыр, сонда зерек боласың дейді. Ол білімді іске асыру жолын да көрсетіп береді.
Шәкәрімнің әрбір сөзінде терең ой-түйін және жүрек арқылы қабылдауды керек ететін шексіз мағына жатады. Оның өлеңдері көп мағыналы.
Жалпы рухани дүние шексіз кең, оны бірден түсінудің мүмкін еместігі белгілі. Көп жағдайларда тыңдаушының енжарлығынан, құлық-сыздығынан, ойдың таяздығынан «мылжың» деп құлақ салып тыңдалмай, не болмаса, қасиетті сөз-дердің, айтылған ойлардың мағынасы дұрыс қабылданбай, біржақты ға-на түсініліп, түпкі мағынасынан алшақтап, тіпті, мүлде басқа мағына алатыны, не болмаса дұрыс айтқан кісіге «дінсіз» деп айдар тағылып, орынсыз сынға алынатыны жиі кездеседі. Сондықтан осының барлығын көпшілік жұрт дұрыс қабылдап, оның пайдасын дұрыс алуы үшін еріксіз мұқият түсіндіруге мәжбүр екенін, бірақ «Қояр ем мылжыңдамай сөзімді ұқса, Қайтемін оны ұға алмай діннен шықса» деген сөздермен өзінің ылажсыздығын білдіріп, ақталғандай болады. Ал аз сөзді ұға алатын болсаң, онда «бұл сөзімді анықтап ұқ, Иеңдей болам деме, Иеңе ұқса» дейді. Шәкәрімнің бұл сөздерінің көп мағынасы бар. Алла тағаланың көркем қасиеттері шексіз, Онымен салыстырғанда шексіз кішкене шыбын жан Оның шексіз қасиеттерін ешуақытта толық игере алмайды. Қандай жетілген адамға болса да «Мен Құдайдай боламын», не болмаса «Мен Құдаймын» деудің өзі үлкен күнә. Екінші жағынан, рухани жетілу жолында тек қана Алла тағаланың шексіз көркем қасиеттері ғана үлгі бола алады.
Егер Қожаң шексіз мейірімді болса, сен де мейірімді болып бақ, Ол шексіз кешірімді болса – сен кешірімді болып бақ, Ол шексіз шыдамды болса – сен шыдамды болып бақ, Ол шексіз әділетті болса – сен әділетті болып бақ, Ол шексіз қайратты болса – сен қайратты болып бақ, Ол шексіз жасампаз болса – сен жасампаз болып бақ. Кім болса да өз бойларында тек қана осы көркем қасиеттерді жетілдіруі керек.
Міне, Шәкәрім адамды осындай биіктерге шақырады. Шәкәрімнің «Иеңдей болам деме, Иеңе ұқсап бақ» дегені осыны білдіріп, «Сен Иеңдей бола алмайсың, бірақ Оған ұқсай аласың, соған ұмтыл, бірақ бұл Құдайдай боламын деген емес» деген ойды білдіреді.
Осының барлығы Абай ойларымен үндесіп жатыр. «Болмасаң да ұқсап бақ, адам болам десеңіз!» деп Абай да осы қағиданы ескертті емес пе? Себебі, ұқсауға ұмтылу – рухани жетілудің негізгі шарттарының бірі. Бұл Алла тағаланың сүйікті құлы болуға мүмкіндік береді, ал Оның құлы болсаң, онда Қожаңның сүйгенін қыл. Бұл шын мұсылман болудың жолы, сондықтан құл болудың мәнісін біл. Тариқатта жетістікке жеткендер Алла тағаланың шапағат нұрын сезіне бастайды. Тариқат пен Хақиқаттың арасындағы бұл аралық сезім деңгейін «Мағрифат», (Алланы тану, білу) деп атайды. Осылай рухани ләззат қоюланып, Хақпен бірігіп, хақиқат деңгейіне жетеді. Шын мұсылман болып, Абай сөзімен айтқанда «Кәміл мұсылман» жолымен рухани жетілудің осы биік деңгейіне көтерілу әдісін Шәкәрім сырлы сөздермен толық суреттейді.
Оның өлеңдерінде Жар, арақ, мас болу тәрізді терең сырлы сөздер кездеседі. Бұл сөздердің мағынасы өздерінің алғашқы қарапайым мағынасынан алшақ екені кімге болса да түсінікті болса керек. Бұл алшақтықтың мәнін дұрыс түсінбесе өлеңнің мағынасын толық қабылдау мүмкін емес.
Адам баласы рухани жаңғыру барысында өзін жан деп біліп, рухани жолға түсіп, содан бұл білімді іске асырып өзін жан екенін түйсініп-сезінгеннен кейін ол енді жан мен тәннің қарым-қатынасын, тәннің салмақ боп баса беретінін айырып, енді жылжуға бөгет болатын біліп, бұл салмақтан құтылуға ұмтылады. Осылай рухани жолдағы адам аскеттікке, тақуалыққа жетеді. Рухани білімді тәжірибе жүзінде пайдаланып, жетілу үшін тақуалықты қолдану керек. Бірақ нағыз тақуалыққа адам әулие деңгейінде ғана келеді. Тақуалықтың шыңы – бұл фәни әлемнің ықпалынан толық шығу. Тақуалық рухани жетілу жолдағы құрал тәрізді, мақсатқа жеткеннен кейін ол құралды лақтырып тастауға болады. Осы жағдайды Шәкәрім «Жан денеден жалықты, жанды ал», – дедім Жарыма» деп денені тәркі етіп, өзін Құдайға ұсынғандай болады. Осылай жанның өзін-өзі тану деңгейіне әркімнің көтеріле алмайтынын көреміз.
Тіпті толық берілсең де сенің жаныңды алу-алмау Алла тағаланың еркінде. Егер Ол көңілін бөліп, шапағат нұрын түсірсе толық берілген жанның қабылдануы мүмкін. Ал егер «сасыған балықтай» әлі тазармаған болса, жанның Алла тағалаға қайтуына ешқандай мүмкіншілік жоқ. Сондықтан бөгде ниетпен сасыған жанды таза сумен жуу керек. Таза сумен жуу дегеніміз – рухани жолға түсіп, білімді тәжірибеден өткізу деген сөз. Осылай сасыған жанды тариқат жолымен біртіндеп тазартуға болады. Тариқат жолында тазарудың негізгі әдістері бар.
Ең маңыздысы – рухани жетілген адамды тыңдау. Сонан кейін ол алған білімді қайталау, яғни басқа адамға жеткізу. Келесі деңгей алған білімді ой-өріске салып пікірлеу (сопы ілімінде фікір деп аталады). Және осының барлығы тек қана Алла тағаланың ризашылығы үшін ғана жасалуы керек. Осылай жан тазарып, белгілі бір тазару дәрежесіне жеткенде Абай көрсеткен және Құран Кәрімде айтылатын адам өмірінің түпкі мақсаты – Түп Иеге қайтуға мүмкіндік туады. Шәкәрім «Жүректі арақ ішкен мимен жу» деп таза құлшылық жолын меңзейді. Таза құлшылық жолына түсу үшін адам өзінің бұрынғы фәнилік былғанышынан арылуы керек. Бұл былғанышты Шәкәрім «ескі иман» дейді, яғни бұрынғы рухани жолдан алыс ой-өріс, сенім-нанымдардан арылып, таза рухани сенімге көтерілу керек.
Бірақ жан құмарын қандырып Алла тағаланың жолына түсуге тойымсыз нәпсі бөгет болады. Иманды өзгертіп, жаңа сенім алса да, заттық тәннің болмысы – нәпсіні жеңу қиынның қиыны. Нәпсі Алла тағаланың бір қуаты, сондықтан ол өте күшті, оны адам өзі ешуақытта толық жеңе алмайды. Ол қуатты тек қана оның шыққан көзі Алла тағаланың Өзінің көмегімен ғана жеңуге болады. Осылай фәни әлемді тәркі етіп, одан бас тартып толық Алла тағаланың ықпалына берілген кезде ғана нәпсі шыбын жанды өз құрсауынан босатып, оған толық құлшылық жолға түсуге жол ашады. Нәпсіні «Өмірді көзге ілмей, қанжарға мойын ұсынып» тек қана Құдай тағаланың көмегімен ғана жеңуге болады. Сопы ілімінде бұл қағида «өлімнен бұрын өлу» деп аталады. Бұл тақуалық өмір жолына түсіп, тән құмарынан толық бас тартып, жан құмарына берілу, яғни, тән әлі өлмесе де, одан бұрын нәпсіні ауыздықтап, жан құмарымен өмір сүру дегенді білдіреді. Шәкәрім сөзімен айқанда, сонда Алла тағала адамның басын шауып арам қанын төгіп тазартып, нәпсіні дарға асып, оны жанға жеңіп береді. Нәпсіні осылай жеңіп, жанға Жарын тапқызып түпкі мақсатқа жетуге болады. Өмір мақсатына жетудің тура жолын Шәкәрім жұмбақтап осылай жеткізеді.

Мал да аяулы,
Жан да аяулы болса егер –
Малды аяма,
Жаның үшін малды сат!
Жан да аяулы,
Жар да аяулы болса егер –
Жанды аяма,
Жарың үшін жанды сат!

(«Мал да аяулы,
жан да аяулы болса егер»)

– деп Шәкәрім қажы рухани жаңғыру сатыларын, басты қағидаларын ашып береді. Барлық жан иелерінің міндеті – бір Жаратушыны мадақтау және бүкіл әлем бір Жаратушының мүддесі үшін жаратылғаны, бірақ соны мойындамай, кейбіреулер фәни өмірдің жалғандығын, сатқындығын, озбырлығын түсінбей өздерінің нәпсілерінің басыбайлы құлына айналады. Олар өздерінің кереңдігінен, соқырлығынан, жүректерінің мұздай суықтығынан болмыстың бұл сырын түсіне алмайды.
Адамның жетілу барысында рухани жаңғырудың осындай мәні бар.