Құдияр БІЛӘЛ

жазушы, ҚР «Мәдениет қайраткері»

Дін – мемлекеттің бір бөлшегі. Сондықтан да еліміздегі дін мәселесін мемлекетіміз ұдайы назарда ұстап келеді. Оның үстіне дін әлемдік саясатта да басты рөл ойнайды. Бұл тұрғыда мемлекетіміз Президентіміз Н.Назарбаевтың бастамасымен «Әлемдік және дәстүрлі діндер» сьезін үш жыл сайын Астанада өткізіп келеді. Ал ішкі саясатта дін мәселесіне орай «Қазақстан Республикасының Дін саласындағы мемлекеттік саясатының 2017-2020 жылдарға арналған тұжырымдамасы» қабылданған. Біз бүгінгі сараптау мақаламызда діннің ішкі мәні мен осы тұжырымдаманы басшылыққа алдық.

Біреу білер, біреу білмес, білгендердің өзі жете мән бермейтін, мән бергеннің өзінде де ертеңгі күні өзінен-өзі реттеліп кететіндігіне иланғаннан басқа ешқандай қауқар танытпай келе жатқан бүгінгі күннің ең өзекті басты мәселелерінің бірі – дін. Иә, өзге өркенниетті елдерге тән діни сенім бостандығы бұл күнде бізге де жат емес.

Діни сенім бостандығы. Ол қандай бостандық? Діни сенім – саналық күш, саналық қуат. Ал сол сана діни сенімге тәуелді болса, ол қалайша бостан болмақ? Конституция бойынша біздегі ең басты құндылық – адам. Сонда мемлекет адамды оның ақыл-ойы, күш-қуатымен бірге иемдене ме, жоқ жалаң форманы ғана меншік тұта ма? Қайсысы қымбат? Бұл жерде, иә, мәселе діни тұрғыда сарапталғанда қымбат дегеннен гөрі, қайсысы қауіпті деген сөз көбірек келетін тәрізді. Себебі, біз ұдайы үлгі тұтатын жетекші өркениетті елдер адам санасын өздері қалауындағы дінге тәуелді етуге миллиардтаған қаржыны бекерден бекер шашып отырған жоқ. «Шашып» дегенді сөз ретіне қарай қолдандық. Болмаса… Иә. «Бекерден бекер мал шашпақ» өзге ұлыс үрдісінде әу бастан болған емес. Алайда сол «бекерден бекер шашылған мал» бұл күнде өз жемісін бере бастады. Біз қажетсіз санаған әлгі «бостан сана» қазіргі кезде өз қалауын жасаған. Жарты миллион қандастарымыздың жат дін уағызына бой алдыруы соның айғағы. Ендігі жерде сол жарты миллионның, Конституциямызда жазылғанындай, біздің мемлекетіміздің ең басты құндылығы санатына қосыла қоюы неғайбыл. Рас, түр-түсінде айырмашылық бола қоймас, бірақ олардың жан-дүниесі ешқашан қазақ бола алмайды. Себебі, тіл, діл, дін – тұтас ұғым. Осы үш таған ұлтты құрайды. Және бірінсіз екіншісі де болмайды. «Бар» деу, әншейін жұбату сөз. Ол «бар» — бұрынғы «бар» емес. Бір адамда ешқашан екі жан, екі болмыс болмайды. Бірі – екіншісін ығыстырады. Дұрысы — өлтіреді. Сондықтан шындықтың бетіне тура қарағымыз келсе, әлгі жарты миллионды діни сенім бостандығының жемісі емес, қасіреті деп білгеніміз жөн.
Алайда мынандай жағдаятты да ескермей болмайды. Мұқтаждықтан, мәжбүрліктен жат дін есігін қаққандар санасы өзге дін уағызына ден қойғандай болғанымен, олардың әу бастағы табиғи болысы өзгеріске түспейді. Сондықтан біз оларды сыртқа теппей, оң пейіл таныта алсақ, адасқан бауырларымыздың қайтадан өз үйірлерін табары кәдік. Басқаны былай қойғанда, мәжбүрліктен шошқа етін жеуге де ислам кешіріммен қарайды. Ал, болмыстың өзгеруі – ол енді өзге ұлыс құрамына қосылды деген сөз. Болмыс қалай өзгереді?
Жоғарыда айттық. Тіл, діл, дін – тұтас ұғым. Осы тұтас ұғым – ұлттық өлшем. Ал ұлт оқу-біліммен қалыптаспайды. Айшықталса айшық-талар, бірақ ұлтты ешқашан қолдан жасауға болмайды. Әр ұлттың өзіндік ерекшелігі – оның Алладан алған сыйы. Біз Алланың бергенінен бас тартқаннан кейін барып, басқа ұлысқа айналамыз. Ол үшін, бірінші – тілден ажыраймыз. Тілден ажыраған сәттен бастап, діл өзінен-өзі өзгеріске түседі. Діл – ол ұлттық болмысың. Бір-бірімен екі тілде сөйлескен ұлтта бір мінез болмайды. Жат тіл оның табиғатын өзгертеді. Дұрысы — әу бастағы Алладан алған болмысты өлтіреді. Біз әдетте ауылдан қалаға келген қарияның орысша шүлдіреген немересімен тіл табыса алмағандығын олардың тек тіл айырмашылығынан көретініміз бар. Негізінде олардың тілі ғана емес, жан дүниесі де, адамдық болмысы да екі басқа. Бірі – қазақ, ал екіншісі… Жоқ, ол орыс емес. Ол – ұлт та емес. Өкінішке қарай қазір әлемді осы ұлтқа жатпайтын адамдар билей бастады. Олар сенің ұлттық құндылықтарыңа пысқырып та қарамайды. Олар тіпті өздерінен басқаны адам санатына да қоспайды. Діни сенімнің олар үшін басты рөл ойнамайтындығы да сондықтан. Өйткені тіл мен діл кеткеннен кейін дін де ғайып болады. Бостан сана дегеніміз сол. Ал, ол бостан сананың қай дінді қабылдауы – оның конституциялық құқы. Сонымен қай кезден бастап ұлтсыз мемлекетке айналып кеткеніңізді өзіңіз де байқамай қаласыз. Рас, бай-қуатты, тіпті Америкадан да ауқатты тұруымыз мүмкіндігі жоққа шығарылмайды, бірақ ол күнге ұлт ретінде жете қоюымыз неғайбыл. Бүгін біреу біліп, біреу білмейтін діни мәселелерге деген салғырттықтың ертеңгі ащы шындығы әсірелемей айтқанда осы ыңғайда көрініс беретіндігі күмәнсіз.
Кейбіреулер көңіліне күмән келмес үшін осы жерде айтарымыздан озып, мына бір жәйтқа назар аудара кеткен жөн секілді. Ислам діні неге араб тіліне байланған? Бар гәп тілде болса, онда неге әр ұлт өз тілінде ғибадат ете бермейді? Бұл сауалдың да талайларды мазалап жүргендігі күмәнсіз. Олардың кімдер екендігін сәл кейінге қалдыра тұрып, әуелі сауалымыз жауабын тарқатып көрелік.
«Тіл – қатынас құралы». Дұрыс-ақ. Бірақ бұл анықтаманы ана тіліне қарата айтсақ, онда оның бар мүмкіндігін ашпаған болар еді. Сондықтан бұл анықтамаға сәл түзету еңгізіп, «өзге тілдер – қатынас құралы» десек ана тілі мен өзге тілдер арасындағы айырмашылықты сезіне түсер едік. Адам қанша тілді білгенімен ішкі жан дүниесі тек ана тілімен ғана үндеседі. Оның қуанышы да, қайғысы да сол тіл арқылы ғана шығады. Ал қатынас құралы ретінде пайдаланатын тілдер ауыз қуысынан әріге бойлай алмайды. Оның ділі, болмысы бөлек болғандықтан сенің жан дүниең ол тілден жұбаныш таппайды. Ол тіл өзің соған енбейінше сенің болмысыңды өзгерте алмайды.
Исламның негізгі қағидасы да осы тілден бастау алады. Ол – иман. Иман – Алладан басқа тәңір жоқ, Мұхаммед оның елшісі. Міне, осы бір ауыз сөзді араб тілінде айтсаң – сен мұсылмансың. Айтқанда да тілмен емес, жан дүниеңмен беріле айтсаң, болмыс пен иман үйлесім табады. Тұтасады. Кемелденеді. Иман адамның жан дүниесімен үйлесіп кеткендіктен ол да өзін нәрілендіретін, азықтандыратын энергияны қажет етеді. Мәселен біздің қазақы болмысымыз қазақтың жері, тау-тасы, ән-күйімен және соған үндескен діннен ғана қуаттанады. Олардың бірі кем түсіп жатқан жерде қазақтың жаны жәй таба қоюы неғайбыл.
Исламды қабылдау – бір ұлт болу деген сөз емес. Әр ұлт дінді өзінше қабылдайды. Дін – ұлттық болмыспен үндескенде ғана баянды. Бұл екеуін бір-бірінен бөлек қарауға болмайды. Біз өзге мұсылман ұлттармен осы үндестік арқылы ғана туысамыз. Ал, кебіреулер қалайтындай ұлттық болмыстан ажырап, тек таза дін арқылы туысатын болсақ, оның жоғарыда айтқан ұлтқа жатпайтын адамдардан еш айырмасы болмайды. Исламның жалпы адамзат баласына ортақ дін болатындығы сондықтан.
Сонымен әр мұсылман араб тілінде иман келтіру арқылы өз болмыстарын бірыңғай қуат энергиясымен азықтандырады. Егер тек өз тілдерінде ғана иман келтірсе, жалпы мұсылмандық тұтастық қалыптаспаған болар еді. Сондықтан бұл жерде араб тілін арабтарға берілген басымдық емес, ислам қақпасының кілті деп қабылдаған жөн.
Ал, «кілтсіз» ол қақпа ашылмақ емес. Сол сияқты кім-кімде өзіндік ұлттық болмысынан алшақтаған сайын діннен де ажырай бастайды. Мың жердер ғұлама болса да. Себебі ол — «Мен сендерді бір-бірлеріңді тануларың үшін ұлттарға, ұлыстарға бөлдім» дейтін аятқа қарсы жасалған қадам болып есептеледі. Сол себепті кімнің де болсын хақ жолын өзге ұлыстан емес, өзімізден, өзіміздің дәстүрлі дінімізден іздегені абзал.
Енді өзіміздегі діни ахуалға ойысайық. Құдайға шүкір, тәуел-сіздікке қол жеткіздік. Тәуелсіздікпен бірге дәстүрлі дінімізбен қайта қауышқандай болдық. Қауышқанда «қазақ әу бастан діндар емес» деген сөзді әдірем қалдырып, әр ауыл сайын қауқитып бір-бір мешіттен салып тастадық. Алайда Рәтбек қажы басқарған аты бар да заты жоқ Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасы дінге шөліркеген қазақстандық мұсылмандарға кезінде бас-көз бола алған жоқ. Бас мүфтиден көңілі қалған көпшілік тағы да әрі-сәрі күй кешті. Сол әрі-сәрімен жүргенде 10 жыл өтті де кетті. Бұл аралықта мәжіліс сайын айтылатын «Бес мың мешіт салдым» дейтін өтіріктің де құйрығы шолтаң ете қалған. Діни білім іздеген мүриттер Рәтбек қажы ашып тастадым деген институт, университет, академияларды еш жерден таппай, жақын, алыс шетелдердегі діни оқу орындарын жағалай бастаған. Сауатсыз, тоңмойын, дүмбілез имамдардың тілерсегі соғысып күндерін әзер көріп жүрген халыққа беттерінің қаны шыға тырсиып отырып айтқан уағыздарына көпшілік иланудан қалған. «Сенің Аллаңнан, өзімнің ойбайым жақсы» деген қыжыртпа сөзге қайтадан жан біте бастаған кез.
Ауыл… Ауылдың сұрқы тіпті адам төзгісіз. Ұстарасыз аузына түскен сақал-мұртына ие бола алмай жүріп «Құбыла осы жақта-ау» деп жаппай намазға жығылған жастар ауылдың сұрқын тіпті өзгертіп жіберген. Айтылар уағыз біреу: «Адамнан сұрағанның екі көзі шығады, Алладан сұрағанның екі бүйірі шығады». Ал сұра! Бір жыл… Екі жыл… Қайыр болмады. Баяғы таз қалпымызға қайта түстік. Қайта түскенде «Қазақ әу бастан діндар болмаған» деген байламды мықтап бекіттік. Бұл аралықта Құранның қазақша мағыналық аудармасымен сауаттанған діндарлар мен шетелден тірі араб көріп келген «ғұламалар» бой көрсете бастады. Оған уаһабилер, ахмадилер, сопылар, зікіршілер, тәуіптер мен бақсы-балгерлер қосылды. Орамалын көлкілдетіп мына жақтан түріктер жетті. Ақ дамбал, ақ тақиясын алып, арабтар келді. Халифат құрамыз деп өзбектер дүрлікті. Шарадай басы шақшадай болып ортада қазақ қалды. Әйтеуір жұрттың бәрі бізге бірнәрсе үйреткенге құмар. Оларға құлақ ассақ бізде еш нәрсе болмаған екен. Дін… Дін ғана емес, бізде тарих та, әдебиет те болмапты. Тіл… Тіліміз баяғыда өліп қалыпты. Тіпті ұлт та жоқ. Бір-ақ жол қалған көрінеді. Ол – «қазақстан халқы» деген атқа мойынсұну. Сонда бәрі өзінен-өзі шешіледі.
Тұяқ серпер кез. Бірақ біз әлі де бейғамбыз. Әйтсе де, «бұдан жаман күнімізде де тойға барғанымызды» қаперге алсақ, бізді осы күнге жеткізген Алла қамқорлығынан шет қалмағанымызды сезінгендей боласың. Шынында да біз өз тарихымызда дәл бүгінгідей сайын даланы лықа толтырған емеспіз. Шетел асқан 5 миллион қандастарымыздың да ертеңгі күні өз үйіріне қосылары күмәнсіз. Қазақтың қазақ болғалы кемеріне келгені осы кез. Демек ендігі жерде құбыланың қай жақта екендігін көрсеткеннің бәрін ұстаз тұтатын еш жөніміз жоқ.
Рас, қазақ аруақ шақырады. Аруақ – қазақтың болмысы, ал ислам – діни сенімі. Қазақтың күші де, қуаты да, рухы да сонда. Тұтастықта. Қазақ – адамды ардақ тұтқан. Бізге ата-бабаларымыздан мирасқа мешіт емес, күмбезді кесенелер қалған. Қазақтың Арыстанбабқа түнейтіні, Қожа Ахметтен тілейтіні сондықтан. «Өлі риза болмай, тірі байымайды» дегенді де қазақ айтқан. Себебі… Иә. Алла кешіреді, ал аруақ кешірмейді. Бұл – базбіреулер байбалам салатындай Аллаға серік қосу емес. Білгенге бұл – қазақтың діни ұстанымының негізі. Расында адамның адамға жасаған қиянатын Алла кешпейді. Оны кешу-кешпеу қиянат көрушінің құзырында. Жалпы кімде болсын оқу-білім арқылы Алланы тану мен жаратылыстық болмысы арқылы түзілген әлмисақтан мұсылман ұлыстық ғұрыптың аражігін ажыратып алмай, біздің сеніміміз бен ғибадатымыз мәнін ұғынбайды. «Қазақ әу бастан діндар болмаған» дегенді халық жадына сіңіргісі келіп жүргендер де солар. Олар ұлт пен ұлт арасындағы осы жаратылыстық айырмашылыққа әсте мән бермей, бәрін көзге көрініп тұрған формалық өлшем арқылы таразылағысы келеді. Біздің ала тақиялыларды өзімізге қарағанда діндар көретініміз сондықтан. Осы негізсіз жалған дәйектемеге сенгендіктен. Адамның Аллаға деген ішкі сенімі (ол сенім біз жоғарыда айтқандай оқу-білім арқылы кемелденеді, бірақ қалыптаспайды) әлгі «діндарлардан» биік тұрғандықтан, ол өзін төмендеткісі келмейді. Бар гәп осында. Біздің олардың өздері түгілі медреседен тәлім алған ұстаздарының айтқандарына да бас шұлғи бермейтініміз сондықтан. Ал, бізге ол танымдық түйсікті, білімді берген кім? Әрине Алла. Бірақ бұл деген бізге исламдық парыздарды орындамасақ та болады деген сөз емес. Гәп – қалай орындауда. Ал, ол қалай орындалады? Біздің ата-бабаларымыз мың жылдан бері қалай орындап келсе, біз де солай орындаймыз. Дәстүрлі дін дегеніміз сол. Ал оны қайта жаңғыртатын, бүгінгі күнімізге үйлестіретін – Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасы. Сондықтан республикамыз аумағында Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы құзырынан тыс ислам дінін насихаттайтын бірде-бір діни мекеме тіркелмеуі тиіс. Бұ жерде заңдылық тұрғыда көлденең тартылатын діни сенім бостандығы – мемлекет мүддесінен қымбат емес. Ал діни басқарма құзырынан тыс жұмыс жасағысы келетін діни бірлестіктер қазақ мүддесін ойлайды дегенге илану – мемлекет іргетасына кезі келгенде жарылатын бомбаны қалап жібергенмен бірдей. Біз «кезі келгенде жарылатын» деп қазақы бейқамдықпен бүгінгі күн шындығына жете мән бермегендей болып отырмыз. Болмаса Қазақстан мұсылмандары мен оның Діни басқармасына қауіп төндіретін күштердің ашық бой көрсете бастағанына біраз болды. Өкінішке қарай сол жат діни ағымдар уағызшылары арбауына бой алдырып жатқан қандастарымыз күн санап артып келеді.
Бұл орайда кімнің де болсын кінәні өзгеге аударып сүттен ақ, судан таза болып шыға келуі оп-оңай. Ал шынтуайтына келгенде бәріне шалыс қадам басқан адамның өзі кінәлі. Егер мұсылмандыққа бет бұрған әр адам «Мен мың жылдан бері ұстанып келе жатқан ата-бабамның дәстүрлі дінін жоққа шығаратындай кіммін?» деген сауалды өзіне қоя алса, жан қалауын мешіттен басқа жерден іздемеген болар еді. Бірақ әліпті таяқ деп білмесе де өздерін тақуа санайтын «ғұламалар» қазір көбейіп кетті. Діни басқармаға топырақ шашып жүргендер де солар. Бір таңқаларлығы, көпшілік қауым дін мамандары «мен жергілікті имамдардан гөрі әлгіндей елдің шырқын бұзатындардың уағызына көбірек ден қояды. Оның басты себебі – иманның кемдігінде. Ондай адам әманда өзінде жоқ нәрсені өзге бір жалған «діни ғұрыптармен» толықтыруға әуес келеді. Кейбіреулердің өз қалыбынан тыс тақуа болып көрінуге тырысып жататындығы сондықтан. Ондайлар негізінен «шариғатшыл» келеді. «Анау болады, мынау болмайды» деп өздерінше дін жоралғысын жасап алатындар да солар.
Рас, дінге енді бет бұрған адам – секемшіл. Ал секем – күмәнға жақын. Күмән – иманды ұйытпайды. Өзің жасаған ғибадатыңа күдіктену, күмәндану – түбі иманды жояды. Бір намазды екі оқып, қайта-қайта дәрет алып, дәреті жоқтармен жиырыла амандасып, адал асқа күмәнмен қол салатындар бұл күнде өкінішке қарай тақуалар санатына қосылып жүр. Жұртқа жөн сілтеп, діни уағыз айтатындар да солар. Құдай сізбен бізді солардың азғыруынан сақтасын.
Бір нәрсе айқын. Біз – қазақпыз. Одан кейін барып мұсылманбыз. Егер мұсылмандықты ұлттың алдына шығарсақ, онда жер бетіндегі мұсылмандардың бәрі бір-ақ ұлыс болар еді. Олай болмайды. Солай бола тұра кейбіреулер өзінің ұлттық дәстүрлі діні жоққа шығарып, оның орнына уаһабилік ағымды енгізгісі келеді. Бұл жерде уаһабилердің кімдер екендігіне тоқталмай-ақ тек мына бір жайтқа ғана назар аудара кеткенді жөн көрдік. Себебі уаһабилік ағымды ең тура, ең таза жол деп жүрген бауырларымыз аз емес. Олар түсінігінде уаһабилік ағым – тек Құран мен суннаға ғана негізделген. Шынтуайтына келгенде біз ұстанатын Әбу Ханифа (имам Ағзам) мәзһабы да, өзге имам Мәлік, имам Шәфи, имам Ахмет Хамбал мәзһабтары да Құран мен суннадан бастау алады. Сонда айырмашылық неде? Айырмашылық – әр мәзһабты ұстанатындар исламды өздерінің ұлттық дәстүрлерімен үндестіріп жіберуінде. Оның үстіне уаһабилік ағымның ХVІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап қалыптаса бастағандығын қаперге алсақ, кімдікі бұрыс, кімдікі дұрыс екендігін бажайлау аса қиындық туғызбайды. Уаһабилік ағымның ең басты қателігі – барлық мәзһабты жоққа шығарып, Құран мен суннаны жалаң алып шығуға тырысуларында. Олай болмайды. Болмайтыны, Құран, сунна, ұлт – тұтас ұғым. Түсініктілік үшін тек Құран мен суннаны ұстанатындарды ұлт емес, адамдар деп алайық. Ондай адамдардың көбейгені сонша, олар тіпті жекелеген ұлттардан да көбейіп кетті делік. Енді оларды жаңаша атау керек. Уаһабилер уағызына ден қойсақ, оларды жаңаша атаудың тіпті де қажеті жоқ, өйткені мұсылман дегеніміз солар.
Сондықтан сіз бен біздің де көп қасарыспай солардың қатарына барып қосылғанымыз жөн. Мақұл-ақ делік. Бірақ сіз әлгі «мұсылмандардан» қазақ исін сезіне аламын деп ойлайсыз ба? Жоқ. Сіз ғана емес, ол құрамдағылардың бәрі өз тегін ұмытқан бірыңғай роботқа айналған фанат адамдар. Себебі ол – қолдан жасалған ұлт. Рас, сыртқы көріністері арабтардан ажыратып алғысыз болғанымен, оларда ұлттық белгіден ешқандай жұрнақ болмайды. Бүгінгі арабтар өздерін ғана емес, өзгелерді де осы жолға баурап алып барады. Тек Құран мен суннаны уағыздаушылардың соқыр сенімдегілерінің мақсаты – ұлтты жою, ал көзі ашықтарының мақсаты — барша мұсылмандарды арабтандыру. Ол күннен сіз бен бізді Құдай сақтасын. Өйткені ұлттық болмыс қалауымен жүзеге асатын табиғи ғибадат орнын ешнәрсе алмастыра алмайды. Біздің әлмисақтан мұсылман болатынымыз сондықтан. Қайталап айтайық, жаратылыстық болмысың иман келтірмеген болса мың жерден ғұлама болсаң да мұсылман бола алайсың. Исламды зерттеп жүрген батыс ғалымдарының діни сауаты қанша жетік болғанымен иман келтірмейтіндіктері сондықтан. Ал, уаһабилер ұстанымы – сол ұлттық болмысты өлтіру. Бәлкім кейбіреулер бұл жолға білместіктен қадам басады. Білмеген соң, абзалы – үнсіз қалған. Алайда олар да үнсіз қалғанды былай қойғанда Діни басқармаға ықпал етуге тырысып бағуда.
Алаңдаушылық туғызатын ең басты жәйт – діннің иісі мұрныңа бармаса да Құранның қазақша мағыналық аудармасын оқып алып, сол бойынша өздерінше шариғатқа өзгеріс енгізуге бейім тұратын «діндарлардың» көбейіп кетуі. Егер олар өздерін шынымен дін жолында жүрген адаммын деп есептейтін болса «Оу, маған бұлайша пәтуә шығаратын құқықты кім берді?» деп бір ауық өзіне-өзі есеп берер еді. Тіпті діндарлықты былай қойғанда, кім-кімнің де ең болмаса «осы мен ұлтты бөлшектегеннен не ұтамын?» деген сауал төңірегінде ойланатын кезі келді. Сондай-ақ екі адамның басы қосылған жерде келсін-келмесін діни уағыз айтқысы келіп, желпініп тұратындардың да жұртты имандылыққа ұйытып жатқандары шамалы. Бәлкім ниеттері дұрыс та шығар, бірақ олардың белсенділіктері де көбіне кері әсер беріп жататындығын жоққа шығаруға болмайды. Рас, бізде уағыз айтатын дауатшылар мектебі әлі қалыптаса қойған жоқ. Әйтсе де «кім сойса да қасапшы сойса екен» демекші, уағыз айтуды да имамдар еншісінде қалдырған жөн.
Шыны керек, әртүрлі бағыттағы діни ағымдар төңірегіндегі дау-дамайлар біздің дәстүрлі дінімізге салқынын тигізе бастады. Әлгіндей дау-дамайлар барысында өздерінің діни идеяларын Діни басқарма ұстанымымен жымдастырып жіберуге әрекет етіп баққан кей жат пиғылдағы діни ұйым жетекшілері діннен бейхабар ұлтымыздың белді азаматтары аузына дәстүрлі дінімізді жоққа шығаратын сөз салу арқылы бүгінгі діни ахуалды тіпті шиеленістіріп жіберді. Бұл жерде әлгі діни ұйымдардың Діни басқарманы сәтті қалқан ретінде пайдалана алғандарын жоққа шығаруға болмайды. Олар мұндай діни теке-тірес «ойыны» арқылы Діни басқарманы халықтан оқшаулауға тырысып бағуда. Осыдан барып біздің дәстүрлі дініміздің негізгі темірқазығы Діни басқарма бола тұра, ата-бабаларымыз ұстанған дінді өзге ағымнан іздеушілер арасындағы түсініспеушілік ширығып барады. Сондықтан қай діни ұйым-ның да қалыптасқан бүгінгі діни ахуалға пенделік мүдде тұрғысынан емес, ұлттық тұрғыда қарап, Діни басқармамен бірлесе жұмыс атқаруға ден қойғандары абзал.
Діни басқарма ұстанымы – имам Ағзам мәсһабы екендігі қай діни ұйымға да аян. Демек, бізге дәстүрлі дінімізді қайта жаңғырту үшін үй ішінен үй тігудің тіптен де қажеті жоқ. Тарихат жолын тек сопылар ғана ұстанады деу де әбестік. Әр діндардың алдына қойған басты мақсаты – тақуалыққа қол жеткізу. Гәп – сол тақуалыққа қалай қол жеткізуде. Байыбына барсақ, сопы – тақуа емес, тақуа – сопы. Сондықтан жалаң формаға деген әуестік иманды кемітетіндігін кімнің де болсын ұғынғаны жөн.
Өз нәпсісін жеңе алған адамдар – тақуалар. Міне, осы тақуалық – біздің ұлттық болмысымызға тән. Сондықтан бізге тақуалардың өздерін ешқашан «Мен тақуамын» деп әспеттемейтіні сияқты, осы арда қасиеттерімізді сопылықпен де бүркемелеудің қажеті жоқ. Өйткені сопылар — әр ұлттар арасынан тақуалыққа жетуге ден қойған аз ғана бір шоғыр. Сопылық мектептердің де әрқилы болатындығы сондықтан. Түптеп келгенде сол мектеп мүриттерінің өзі қаншама жыл дәруіштік тұрмыс тауқыметін бастан кешкендерімен біздің жаратылыстық тақуалық деңгейімізге көтеріле алмайды. Оған біздің діни тұрғыда айтылатын мақал-мәтелдерімізді саралау арқылы да көз жеткізуге болады.
Мәселен «Жазмыштан озмыш жоқ» деген мақал біздің тағдырға қатысты бүткіл өзіндік болмысымыз бен діни ұстанымызды айғақтайды. Және біз осы бір байламды пәтуаға келгенге дейін исламның барлық қағидаттарын ұлт ретінде өн бойымызға дарытып үлгердік. Соның мән-маңызына бойламай тұрып қазақ діндарлығына мін тағу, әбестік.
Неге екенін қайдам, кебіреулер біздің тәуелсіздік алған кез бен ұлт ретінде қалыптасқан уақытты бір деп ойлайтын тәрізді. Дәстүрлі дінімізге қатысты ұшқары пікірлердің толастамай тұрғандығы да содан болса керек. Шынтуайтына келгенде біздің ата-бабаларымыз бір ауыз сөзбен-ақ діни мәселелер мәнін шеше алған. Байыптап көрелік.
«Жазмыштан озмыш жоқ». Бұл – ұлттың тағдырға қатысты байламы. Басқасын былай қойғанда исламның тек тағдырға қатысты мәніне бойлай алмағандықтан қаншама ұлыстың бір мәмлеге келе алмай жік-жікке бөлініп кеткендігі тарихтан белгілі. Тіпті осы орайдағы танымдық көзқарастарға байланысты VІІІ ғасырдың өзінде екі ағым қалыптасты. Оның бірі – жәбриттер, екіншісі – кадариттер. Жәбриттер – адамның еркі мен тағдыры Аллаға тәуелді деп білсе, кадариттер оған кереғар пікірді ұстанды. Ол пікір – адамның барлық іс-әрекеті, бір сөзбен айтқанда тағдыры Алла бақылауынан тысқары дегенге саяды. Демек адам не істеймін десе де ерікті. Бірақ сол іс-әрекетіне Алла алдында жауапты екендігін ұмытпағаны ләзім. Кадариттердің бұл ұстанымы кейін мутазилиттерден қолдау тауып, олар мемлекетінің идеологиялық қағидатына айналды. Мутазилиттер туралы әңгімені сәл шегере тұрып, әуелі жоғарыда айтылған екі ағымның өзіндік ерекшеліктері мен біз тілге тиег еткен қазақ мақалының қандай танымдық негізі бар екендігін саралап көрелік.
Сонымен жәбриттер «Адамды Алла әу баста тағдырымен қоса бірге жаратқан» дегенді сонау VІІІ ғасырда айтып, соған иман келтірген. Тағдырға сену — иманның шарты. Оған біз де, өзге мұсылмандар да сенеді. Бірақ қалай? Гәп осында. Бұл танымға кадариттердің қатысы жоқ. Олар туралы әңгіме бөлек. Тағдырға сену – басымызға келетін жақсылықтар мен жаманшылықтарды Алла жазмышы деп мойындау. Қош, солай екен, онда жабриттер пайымы мен біз келтірген қазақ мақалының мәні бір емес пе? Бір емес. Құран Кәрімде айтылғанындай Алла сипатына тән басты қасиеттің бірі — әділеттілік. Егер Алла адамды не істеп, не қоятынымен қоса, яғни тағдырымен бірге жаратса, түптеп келгенде қай пенде де оның әділеттілігіне шүбә келтіріп, иманынан ажырай бастайды. Ал соған мойынсұнғандардың өзі жасаған күнәсін өзіне емес, тағдырына артуға бейім тұрады. «Тағдырдың жазуы солай, менде не жазық бар» дегенді көлденең тарту – жауапкершіліктен жалтарып кетудің оңай тәсілі. Иә. Ислам тарихы сондай бір кезеңдерді де басынан өткерген. Басынан өткерген дейміз-ау, ол әлі де жалғасып келеді.
Мақұл. Жәбриттерді терістедік. Онда кадариттердікі жөн шығар… Рас, жөн болған кезі болды. 813-833 жылдары әл Мамуи халиф мутазилизмді мемлекеттік дін деп жариялаған кезде кадариттер, яғни тағдырымыз өз қолымызда деп ойлайтындар ойына келгенін істеп бақты. Бір қарағанда олардыкі де жөн сияқты. Жөн болатыны, біз не істеп, не қоятынымызды шынында да өзіміз білмейміз бе? «Кінәні тағдырға аударғанша бәрін өзіміз көтерейік» дегеннің несі сөкет? Сөкет екен. Сөкет екені 847-861 жылдардың өзінде-ақ айқындалып, Әл Мутаваккила халифтің тұсында олар «кәпір» деп жарияланды. Алайда кадариттер ағымы әлі күнге дейін жойылып кете қойған жоқ. Ал, енді өзімізше саралар болсақ, кадариттердің басты қателігі – тағдырды мойындамауы. Бұл – иманның шартына қайшы келеді. Ең бастысы, тағдырым өз қолымда деп білетін адам – Алла әмірін орындаудан алшақтай бастайды. Оның түбі – адамнан Тәңір жасап алуға ұласады.
Сондықтан айналып келгенде кім-кімнің де «Жазмыштан озмыш жоқ» дегенді айтқан қазақтың алдына келіп жүгінуіне тура келеді. Неге? Біріншіден, жазмыш – тағдыр. Қанша бұлқынғанымен тағдырдан оза алмайсың. Түсініктілік үшін айтайық. Алла – құдырет. Ол адамның өткенін де, қазіргісін де, болашағын да біледі. Алланың сол білгені – тағдыр жазуы. Ол жазу – Алла әмірі емес, ақиқат. Ал сіз бен біздің соны жүзеге асыруымыз – ақиқаттың айқындалуы. Адам өз тағдырын өзгерте, не болмаса соған қарсы тұрып тіресе ала ма? Жоқ. Кешегі кеңестік жүйе түсіндіруіндегі «тағдырды жеңу» – өзіңді жеңу. Өзіндік «мен» – тағдыр емес. Сондықтан адам жазмыштан ешқашан оза алмайды. Бұл – иманның шарты. Сол сенім сіз бен бізді Алланың қамқорлығына жеткізеді. Содан барып пенде тағдыр жазуының өзгеретіндігіне үміт етеді. Ол өзгеріс Алла әмірі арқылы жүзеге асады. Осы жерде кілтипан бар. «Кейінгі тағдыр» неге әу баста бірден жазылмаған? Міне, осыдан барып Кұдайға құлшылық ету қажеттілігін пайымдауға болады. Тағдырыңды өзгертуге үміттісің бе – Аллаға ғибадат ет. Сәждеге жығыл.
Жалпы, ұлттық сана өз табиғатымен үндесу арқылы айшықталады. Бұл тұрғыда ұлттың киім үлгісін қайта жаңғыртудың маңызы зор. Дінге енді бет бұрған жастарымыздың өзге ұлыс киім үлгісін мұсылмандық үрдіс ретінде қабылдай бастауы, түптеп келгенде оның жаратылыстық болмысын өзгеріске түсіреді. Содан барып ол біртін-біртін өзіндік табиғи болмысынан ажырай бастайды. Киім үлгісінің адам болмысына әсерін кей салалық кәсіби қызметке қатысты мінездің формалық киім арқылы қалыптасатындығынан да аңғаруға болады. Сондықтан көлкілдетіп орамал байлау мен тобықтан келтіріп ақ дамбал киюдің де кері әсері болатындығын кім-кімнің де ұғынғаны жөн. Бір сөзбен айтқанда әр ұлт өз ерекшелігін сақтай алғанда ғана жаратылыстық болмысымен үндесе алады. Бұл орайда да Діни басқарманың барша мұсылмандарға үлгі көрсетіп келе жатқандығын айта кеткен ләзім. Жалпы біздің дәстүрлі ұлттық дініміз Қазақстан мұсылмандары діни басқармасына белгілі араптанушы ғалым Әбсәттәр қажы Дербісәлі Бас мүфти болып келгеннен кейін барып қайта қалыптаса бастады. Санда бар, санатта жоқ діни оқу орындарының қайтадан ашылып, білікті имамдар қатарының толыға түсуі де Әбсаттар қажы есімімен тығыз байланысты. Республика аумағындағы мешіттердің қайта тізімнен өтіп, бір орталыққа бағындырылуы да Діни басқарма жетістігі. Тәуелсіз мемлекет ретінде діни тұрғыда кезекті қолға алар басты міндет – діни сенім бостандығы аясында жеке отау тіккен өзге мұсылмандық діни ұйымдарды да Діни басқарма ықпалында әрекет етуге міндеттейтін заңға қол жеткізу. Сонда біздің діни тұтастығымызға нұқсан келтіретін жат пиғылды күштердің жолы кесіледі.
Рас, дін жолы өте нәзік, әрі шікәмшіл. Бірақ дін қай кезде де ұлттық мүддеден биік тұрған емес. Діннің өміршең, әрі баянды болмағы да соған байланысты. Өйткені дін – ұлттық құндылықтардың құрамдас бір бөлігі. Ал, ол құндылықтарды бірінен бірін өздыруға тырысу, түптеп келгенде ұлтты ыдыратады. Сырт көзге ислам мемлекеттерінде дінге басымдық берілгендей көрінгенмен, шынтуайтына келгенде оларда дін мен ұлттық идеология тұтасып кеткен. Сондықтан да олар дінді насихаттау арқылы өздерінің ұлттық мүдделерін де қабат сіңіруге әрекет етіп бағады.
Біздің кей діндәрларымыздың өзге ұлт киім үрдісін мұсылмандық ғұрыпқа балап насихаттап жүргендері сондықтан. Дін мен ұлттық болмыс аражігін ажырата алмағандықтан. Ал ұлттық болмысты тәркі ету арқылы қалыптасқан дін – жалаң формаға, діни ғибадат – қасаң қағидатқа, ал адам – жанды пұтқа айналады.
Мынандай бір тәмсіл бар. Бірде Мұса пайғамбар Алламен тілдесу мақсатында Тур тауына бара жатқан жолында өзінше Аллаға ғибадат етіп жатқан бір мүсәпірге жолығады. Әлгі мүсәпір бір төбенің басына шығып алып «О, Жаратушы ием! Егер сенің етігің жыртылып қалса, мен саған етік тігіп берер едім» дейді де төмен қарай домалап түседі. Іле төбенің басына қайта шығып «О, Жаратушы ием! Егер сенің шапаның жыртылып қалса, мен қатырып тұрып жамап берер едім» деп төмен қарай тағы да домалайды. Әлгі мүсәпірге аңтарыла біраз қарап тұрған Мұса одан «Не істеп жатырсың?» деп сұрайды. Мүсәпір өзінің Аллаға ғибадат етіп жатқанын айтады. Сонда Мұса оған «Ғибадатты бұлай жасамайды» деп біраз уағыз айтып, әлгінің оғаш ғибадатын тоқтатады. Тур тауына барғанда Алла Мұсадан «менің өзіме шексіз берілген пендемнің маған деген құлшылығын неге тоқтатасың?» деп сұрайды. Мұса оның ғибадатының қалыпты үрдіске сай келмейтіндігін айтады. Алла Мұсаға қалыпты формалық ғибадат пен жаратылыстық болмыс қалауымен жасалатын ғибадат мәнін ұғындырып, әлгі ағаттығына өз рахымымен кеңшілік жасайды.
Айтпағымыз, ғибадат мәні кең. Иман келтіргеннен кейін жасалған барлық адами іс-әрекет ғибадат орнына жүреді. Оның ең бастысы – білім мен ғылым. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с) өзі айтқандай, жай пенде мен Пайғамбарымыз (с.ғ.с) арасындағы дәрежелік айырмашылық қандай болса, ғалым мен қарапайым адам арасындағы дәрежелік айырмашылық та сондай. Демек, кім-кімнің де өз орнын біліп, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының Бас мүфтиі, ғұлама ғалым Әбсәттар қажы Дербісәлі атына ғайбат сөз айтудан өзін тыйып, Аллаға сыйынғандарын жөн дер едік. Болмаса… Иә. «Мұсылмандық әсте-әсте, кәпір болу бір пәсте». Одан сіз бен бізді Құдай сақтасын.
Құдай, Алла, Рахман, Тәңір – қалай атасақ та Құран Кәрімде айтылғандай аттардың жақсысы Аллаға тән. Әбді-Рахман да, Әбді-Рахим де, Құдай-құл да қазақтың төл есімі. Мағынасы бір. Құда – парсы сөзі. Иллаһ – арабша. Қазақ – Алла, немесе Құдай дейді. Сондықтан Құдайды – Құда, Иллаһты – Аллаһ деп тілімізді қайтадан сындырудың қажеті шамалы Аллаһ деу арқылы имандылау көрінеміз деген ой да әбес. Сондай-ақ біз Тәңірді де ешқашан Алладан бөлек жаратушы деп таныған емеспіз.
Сонымен қатар ислам қағидаттары мен ежелгі үрдіс үйлесімділігі арқылы қалыптасқан ұлттық діл ерекшеліктеріне де түсіністікпен қараған абзал. Мәселен, Түркістан қаласы біз үшін әу бастан киелі құт мекен. Ислам қағидаттарын қабылдау арқылы біз оны одан әрі әспеттеп, екінші Меккеге теңей бастадық. Біздіңше оның ешқандай да сөкеттігі жоқ. Жалпы қай қаланың да Меккеге қарап бой түзегенінен ұтпаса, ұтылмасы анық. Өйткені Мұхаммед есімін иеленгендер көп болғанымен одан Пайғамбарымыз есіміне көлеңке түспейтіні сияқты Түркістанды екінші Мекке дегеннен де Мекке қаласының қадірі кемімейді.
Діннің ауқымы кең. Ол – саясат. Ол – дәстүр. Ол – ұлттық болмыс. Ол… Жә, осымен шектелейік. Әрі қарай да жіліктей беруге болар еді, бірақ мақсатымыз ол емес. Дегенмен дінді тілге тиек еткеннен-ақ оның тек сенім-наныммен шектелмейтіндігі мәлім болды. Солай бола тұра, діннің мәні мен қоғамға тигізер әсеріне көзжұмбайлықпен қарап, оған тек сенім-наным құралы ретінде тар шеңберде қарау, оның қуаты мен мүмкіндігін бағаламау – бүгінгі күні қалыпты жайтқа айналды. Дінді мемлекет саясатынан тысқары қалдырған кеңестік идеология ұстанымы әлі күнге өзгере қойған жоқ. Шынтуайтына келгенде, кеңестік дәуір мен қазіргі кезеңді мүлде салыстыруға болмайды. Гәп – тәуелсіз мемлекеттің оқшау саясат ұстану қажеттілігінде ғана емес. Өзгерісте. Түбегейлі, саналық өзгерісте. Сондықтан дін-ді жекелеген адамдар ғана емес, мемлекеттің қабылдағандығын жоққа шығаруға тырысу, әбестік. Әбестіктен бұрын, тұтастығына нұқсан. Бұл тұрғыда бізге кешегі КСРО үлгі бола алмайды. Себебі, оларда дін болған жоқ. Ал жоқ нәрсенің мемлекет саясатынан тысқары қалатыны – заңдылық. Демек… Иә. Мемлекеттің дінге деген көзқарасын түбегейлі өзгертетін уақыт жетті. Ең бастысы – Қазақстан өзінің ислам діні қағидаттарын ұстанатын мемлекет екендігін әйгілеуі тиіс. Сонымен қатар, өзіміздегілерге де, өзгелерге де Қазақстанды тек мұсылман адамның ғана басқаруға құқылы екендігін сезіндіру қажет. Рас, бұл жерде демократия қағидаларының көлденең тартылатындығын жоққа шығаруға болмайды.
Демократия… Демократияның атасы – АҚШ. Алайда бір мұсылман-ды АҚШ президенті орынтағына қонжия қалады деп ойлау… Иә. Күлкілі. Байыбына барсақ, діннің мемлекеттен оқшауланатын жері де осы ара. Ондай демократияның… Иә. Бізге қажеті жоқ.
Дін мемлекет саясатының құрамдас бір бөлігіне айналу үшін, ол жалаң қасаңдықтан арылып, ұлттық мүддемен үндесуі қажет. Бір сөзбен айтқанда, жанды организмге айналуы тиіс. Жансыз нәрсе жандыны жетегіне ертпек түгілі, ол оған үлгі де бола алмайды. Ұғынықтылық үшін «жанды» мен «жансыз» мәнін байыптай кетелік. Дінде жан бар. Оның формалық көрінісі – адам. Адамның діни ғибадаттарды орындауы – оның «тірі» екендігін айғақтайды. Мемлекет те сол тәрізді. Мемлекеттік тұрғыда атқарылып жатқан мың сан шара – мемлекет өміршеңдігінің айғағы. Ол шаралардың қай-қайсысында да нәтиже бар. Демек, тірі. Ал дінге бұл қағида жүрмейді.
Мән берсек, сан ғасырлар бойы әртүрлі этностар мен конфессиялар өкілдері тату-тәтті өмір сүріп, бір-бірін мәдени тұрғыдан өзара байыта отырып, республика аумағында алғаш рет Қазақстан халқының мәдениетін және дәстүрлі рухани құндылықтарын дамыту үшін қажетті саяси-құқықтық және әлеуметтік-экономикалық жағдайлар қалыптасты.
Еліміздің Конституциясына сәйкес тілі мен дінге көзқарасына қарамастан барлық азаматтардың заң алдында теңдік қағидаттарына және әрбір азаматтың жеке наным-сеніміне құрметпен қарау-ға негізделген мемлекеттік-конфессиялық қатынастардың зайырлы моделі қалыптасты.
Жалпы қабылданған әлемдік нормаларға сәйкес мемлекет аза-маттарының құқықтары мен қоғамдық қауіпсіздіктің қорғалуын қамтамасыз ету мақсатында діни ұйымдардың қызметін реттеуге құқылы.
Мәселен, «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы халықаралық құқық пен еліміздің Конституциясында көзделгендей әркімнің ар-ождан бостандығы құқығын іске асыруға бағытталған, ол дін саласындағы мемлекеттік саясатты іске асырудың және ұлттық мүддені қорғаудың құқықтық негізі болып табылады.
Құрбан айт – мемлекеттік маңызы бар мерекелердің бірі. Елбасымыз үлгі көрсетуде. Шынтуайтына келсек, ұлттың дінге деген көзқарасын мемлекетпен байланыстырып тұрған Президенттің ислам дініне деген ұстанымы. Осы үрдіс өзгелерге де өнеге болса, мемлекеттің діни бағытта жүргізіп отырған саясаты анағұрлым нәтижелі болар еді. Жалпы, билік тізгінін ұстағандардың қай дінді мойындайтындығын айғақтайтын уақыт жетті. Түптеп келгенде ол – мемлекеттің діни ұстанымының көрінісі. Ал оны байыптамай тұрып, дінді бақылауда ұстаймын деу, бекершілік. Дұрысы — күл болмаса бүл болсын дегенге саяды. Оған жол бермейміз десек, дінге шындап бет бұрған жөн. Оның үстіне оған заң да мүмкіндік береді. Республикада Құрбан айт және Иса Пайғамбардың туған күні діни мерекелері демалыс күндері болып табылады.
Ел халқының ізгілік пен бейбітшілік, тұрақтылық құн-дылықтарын жақтауы, конфессиялар мен мәдениеттердің позитивтік диалогтары, дін саласындағы сарабдал мемлекеттік саясат, сондай-ақ қазақстандық қоғамның тұрақтылығын нығайту үшін түрлі дін өкілдерінің тамыры тарих қойнауының тереңіне жайылған бірігу дәстүрі елдегі діни ахуалға оң әсерін тигізеді.
Жарайды. Мынандай жағдайға да ой жіберіп көрелік. Сонымен, дін тек сенім-наным құралы. Дінді ұстай ма, ұстамай ма, мойындай ма, мойындамай ма, ол — әр адамның өзіндік құқы. Шынтуайтына келгенде, бұл – жеке адамның емес, қазіргі мемлекеттің ұстанымы. Мақұл. Әзірге біз оны жеке адамның ұстанымы деп қарастырып көрелік. Сонымен біз, егер конституциялық құ-қығымызды пайдалансақ – дінсізбіз. Дұрысы – еріктіміз. Бірақ адам табиғаты ұдайы ерікті болып қалуға дәрменсіз. Оның қалай да бір дінге мойынсұнатындығы күмәнсіз. Оған әзірге тосқауыл болып тұр-ған кешегі кеңестік идеологияның санаға сіңген жаңғырықты әсері ғана. Күн өткен сайын ол «қуат» әлсірей түседі. Оның үстіне оған дем беруші идеологияның да күні өткен. Оны уағыздаушы коммунистер, шайтан болып кетпесе, ертең өледі. Сонымен, Аллаһу акбар. Айтпақшы, мемлекет те ол идеологияны терістей қойған жоқ. Жарайды. Еш дінді мойындамайтындар тағы да бірнеше жыл өмір сүрді делік. Әрине, мемлекеттің қолдауымен. Сонда қалай, осылай кете бере ме? Жоқ. Ол мүмкін емес. Оған адамзаттың даму тарихы куә. Адам адам болғалы діннен тысқары өмір сүрмеген. Гәп – қай дінді ұстануда емес. Басы ашық жайт – адам баласы бір дінге мойынсұнбайынша өмір сүре алмайды. Демек… Дұрыс. Ата-баба дініне ойысқан жөн. Осы жерде кілтипан бар.
Біз ата-бабаларымызды қай жерден бастап қайырғанымыз жөн. Ғұндарға барамыз ба, жоқ әлде сақтардан қайтамыз ба? Болмаса… Қайсысын атасақ та олардың ислам дінін ұстанбағандығы кәдік. Дегенмен олардың біздің арғы тегіміз екендігі күмәнсіз. Неге екенін қайдам, кейінгі кезде кейбіреулерді олардың қай дінді ұстанғандығы қатты мазалай бастағандығы аңғарылады. Ол мазаланушылар әлгі ата-бабаларымыз аруағына бағыштап құран оқудың қисынсыздығын көлденең тартып, дұрысы солар ұстанған дінді қайта қабылдаған жөн-ау деген ой ұштығын ортаға салып келеді. Біз ол ойға жете мән бермегендей кейіп аңғартып отырмыз. Болмаса, олар, дұрысы – тәңіршілдер қазір әжептеуір белең алып қалды. Дені – зиялылар. Иә. Кешегі коммунистер. Ол ойдан шіли секем алмай отырғандығымыз да сондықтан. Оларға әу бастан аты бар да заты жоқ, тек мына бос қалған кеңістік орнын толтыруға жарайтын идеология болса жетіп жатыр.
Жарайды. Олардың да айтқанына бас шұлғып көрелік. Тағы да кілтипан. Сонда қалай, мың жылдан бері ислам дінін ұстанған ата-бабаларымызды ұмыт қалдырамыз ба? Әлде оларды тікесінен тік отырғызып қайта жерлеп шығамыз ба? Мақұл. Олар солай қала берсін. Мына тәңіршілдерді қалай жерлейміз? Қай дәстүрді ұстанамыз? Көмеміз бе, жоқ әлде өртейміз бе? Сауал көп.
Бұл – қыжыртпа әңгіме. Құдай-шылығына келсек, тәңіршілдер ойын қуаттай қояйын деп отырған қазақ жоқ. Бірақ ол ойдың да тұтастығымызға нұқсан келтіретіндігін жоққа шығаруға болмайды. Ақыры айтқан соң тәңіршілдерге қарата айтылатын жауапты да нақтылай кетелік.
Тәңір – байырғы және қазаққа тән атау. Біз сол өзімізге тән атауды ислам діні арқылы, жарайды, арабтар арқылы-ақ дейікші, санаға сіңген Аллаға телідік. Тап осы сияқты парсылар да өздеріне тән Құдай атауын ислам діні арқылы санаға сіңген Аллаға теліді. Арабтар да солай. Оған көнбегендер өз діндерін, яғни өз құдайларын сақтап қалды. Тәңіризмнің көп құдайшылыққа бастайтын ішкі құрылымын тарқатып айтпай-ақ, негізгі аргумент ретінде көлденең тартылатын осы жағдаятқа-ақ мән беріп көрелікші. Қазақтың тәңірі қай тәңір? Оны Алладан басқа тәңір деп білсек, сонда біздің жаратушы иені әу бастан жалғыз деп білгеніміз жалған болып шықпай ма? Ал Тәңір мен Алланы қазір мойындап жүргеніміздей, бір ғана жаратушы деп танысақ, біздің Алланы арабтардан бұрын білгендігіміз мансұқтала ма? Байыбына барсақ, бар-жоғы белгісіз өзге күмәнді діндерді былай қойғанда, Алланы ислам діні келместен бұрын таныған христиандар мен иаһудилерге де ислам дінін мойындау қажеттілігі Құран кәрімде міндеттелген. Бұрынғының кейінгімен толықтырылуы және оның мойындалуы – Құран кәрімде нұрға нұр қосылғандай әспеттеледі. Сондықтан қазаққа қосылған нұрды артық көрудің қажеті жоқ. Тағы да кілтипан.
Шынтуайтына келгенде, бұл – кілтипан емес. Алайда бұл сауал да талайды мазалап жүргендіктен тарқата кетелік. Мақұл. Тәңір – қазақтыкі. Құдай – парсыныкі. Алла – арабтыкі. Алайда ақиқат – жалғыз. Ол – бір ғана Жаратушы иенің бар екендігі. Демек, жалғыздың аты да жалғыз. Ол… Оу, сонда Алланың 99 аты қайда қалады? Ол 99-ды атасақ, Алланың жалғыз екендігіне шүбә келтіргендей болмаймыз ба?
Бір нәрсе айқын. Біз өз істеген жақсылықтарымызбен де, жаман-дықтарымызбен де Аллаға қылаудай әсер ете алмаймыз. Алла оған мұқтаж емес. Оның үстіне «Қалай атасаңдар да ең көркем есім Аллаға тән» деген аят бар. Демек, Аллалық ұғымды бір ғана атау айшықтай алмайды. Бұл жерде Алланың өзіне тән сипаттары мен қасиеттеріне де мән берген жөн. Алланың бар болуы, бар болуының басы, не соңы болмау, көру, есту сияқты өзіне тән сегіз сипаты ислам дінінде айқындалған. Ал қасиеттері Алланың 99 көркем есімдерімен айшықталады.
Егер адам баласы Аллаға шын мұқтаж екенін білсе, дінді де мойындар еді. Демек… Иә. Бар гәп – адам баласының Алла қамқорлығын сезіне алмауында. Дұрысы, сезіне алмауында емес, соны мойындамауында. Алланы емес, соның қамқорлығын. Әзірге қамқорлығын дейік. Алла қамқорлығын сезінген адам, Алланы да мойындайды. Бір дінге мойынсұнады. Ғибадат одан кейін барып жасалады. Ондай ғибадатта қайыр бар. «Қайыр» сөзінің мағынасы терең болғандықтан, әзірге «жан рахаты бар» деген жөн тәрізді. Себебі, Алла өзіне мойынсұн-бағандарға да қайырлы. Алайда ол қайырдың өлшеулі шегі бар.
Сонымен, Алла – әділетті. Алла – шексіз қамқор иесі. Бір сөзбен айтқанда, мына әлем Алланың адам баласына деген қамқорлығының арқасында тұр. Солай ма? Солай. Бұл – иман. «Солай-ау» десек, бұл – күмән. Күмән – иманды ұйытпайды. Сондықтан олар діндарлығы мен жасаған ғибадаттары өзгені баурай алмайды. Баурағанды былай қойғанда, оларға бейшаралық, жолы болмағандық, надандық тән сияқты әсер қалдырады. Осы кінәрәт, өкінішке қарай, жеке адамдарға емес, дінге телініп жүр. Көпшіліктің, әсіресе зиялы қауымның дінге бет бұра алмай жатқандығының бір себебі сол. Ол – заңды да. Алланы танымаған, мың жерден ғибадат жасаса да, өзінің ұдайы Алла қамқорлығында екенін сезінбеген, сұраған нәрсесінің бәрін Алла ұдайы беріп келе жатқанын білмеген адамның соған өзгені иландырамын деуі, бекершілік. Ал иманды адам… Өкінішке қарай, ондай адам мүлдем аз. Дінге бет бұра алмай жатқандығымыздың тағы бір себебі осы.
Мешіт – Алланың үйі. Сондықтан онда Алланың нұры болуы – заңдылық. Ал оны сезіну, не сезінбеу – бөлек әңгіме. Мешіттің мәні – адам емес, иман. Мешіттің қадірі иманмен емес, адаммен өлшенгендіктен кетеді. Иман – лә илаһа илалла! Ілгері дәуірден келе жатқан мынандай бір бесік жыры бар:
Лә иллаһа илалла!
Илаллада пайда бар.
Білмеген құлға не айла бар.
Жатар жерің қараңғы,
Шамшырағың сайлап ал.
Осы бесік жырында айтылғандай, иман – қараңғы көрді жарық етер болса, ол иманның мешітті нұрға көмкеруі күмәнсіз емес пе? Оның үстіне … Иә. Онсыз да нұрлы. Бірақ олай емес. Бос кеңістік. Қаңыраған үй. Жарты сағаттық жұма намазына барғандардың өзі соңына дейін шыдас бермей, есікке қарай лап қойып жатады. Олар… Иә. Біздің мақтаныштарымыз. Имандыларымыз. Жарайды. Оған да құдайға шүкір. Бірақ… Иә. «Құдай тілегімді бермеді»,- деп осы жасаған ғибадаттарымызды да міндет қылатынымыз бар-ау… Оны қойшы. Әлгі жер, иә, мешіт, шынымен Алланың үйі болса, онда біз неге ол жерде байыз тауып отыра алмадық? Дұрысы – жанымыз неге ләззаттанбады? Кінәлі кім? Жауап айқын. Дұрыс. Бәріне кінәлі мешіт. Мешіт емес, сондағы молдалар.
Шынымен солай ма? Солай десек, өзіміздің иманымыздың кәміл екенін айғақтаймыз ба? Рас, мешітті күстаналайтындар аз емес. Олар кімдер? Егер адам дінге бет бұруға ниет етсе, онда шайтанның да бар екенін жоққа шығара алмайды. Тілімізде «шайтан араласты» деген тіркес бар. Сонымен шайтан адаманың қай кездегі іс-әрекетіне араласуы мүмкін? Дұрыс. Адамдық іс-әрекеттеріне. Шайтан шайтандық іс-әрекетке араласпайды. Өйткені… Иә. Оны жүзеге асырушының өзі де – сол. Бізді мешіттен жетелеп алып кеткен де – сол. Өз іс-әрекетімізді көзімізге әдемі көрсеткен де – сол. Содан да мешітке иман жолымен барып, шайтан жолымен шыққандығымызды аңғарған да жоқпыз. Әп-сәтте мешітті, оның имамдарын ғайбаттайтын шайтанның сарбазына айналып шыға келдік. Бірақ ол іс-әрекетімізді шайтан көзімізге әдемі көрсеткендіктен, өзімізді таза исламды жақтаушылар санатына жатқыздық. Және бізді бұл жолдан айныту мүмкін де емес.
Оның үстіне республикада 3464 ғибадат үйі тіркелген, оның ішінде 2550 мешіт, 294 православие және 109 католик шіркеуі, 495 протестант храмы мен ғибадатханасы, 7 иудей синагогасы, 2 буддашылар храмы, 7 «Кришна санасы қоғамы» және бахаи қауымының ғибадатханасы бар.
Енді негізгі айтпағымызға ойысайық. Ол – иман. Иманды адам өзінің ұдайы Алла қамқорлығында екенін біледі. Ғибадатты да білген соң жасайды. Рас, білмегендер де жасайды. Енді екеуінің айырмашылығын байыптап көрелік. Мәселен, бір пенде Алладан тілек тіледі делік. Тілек болғанда… Жарайды. «Қартайғанда көрген жалғыз балам еді, осы баламның жамандығын көрсетпе»,- деді делік. Алла тілегін қабыл етті. Өйткені ол барлық тілекті қабыл етуші ғой. Әлгі бейбақтың тілегі қабыл болып, жалғыз баласы өліп қалды. Иә, біз қателескен жоқпыз. Қайталайық. Тілегі қабыл болды. Сол сияқты сіз де Алладан тілек тілейсіз. Тілек болғанда… Иә. Мол байлық тіледіңіз. Сіздің де тілегіңіз қабыл болды. Қабыл болғанда, Алла сізге дәнеңе де берген жоқ. Бұрын кедей едіңіз, әлі де кедейсіз. Бірақ сіз үмітіңізді үзген жоқсыз. Ғибадатыңызды жасай бердіңіз. Біздің уағызымызша Алла сіздің тілегіңізді сұраған сайын берумен келеді. Дұрысы – байлықтан әлі хабар жоқ. Сіз шарт кеттіңіз. Шайтан араласты деудің реті жоқ. Бәрі – айқын. Ғибадаттан еш қайыр болмады. Солай ма? Солай дейін десек, әлгі біз иманы кәміл деп тапқан адам ғибадатын әлі жасаумен келеді. Тіпті жалғыз баласы өліп қалса да Құдайдан үмітін үзбейді. Сонда қалай, ол адам емес пе? Оны мұқалта алмаған қандай күш? Иман ба? Ұдайы қуат беріп отыратын қайыры жоқ ол қандай иман? Осы жерден сәл шегініс жасайық.
Сіз бен біз пендеміз. Пенде болғаннан кейін де Аллаға ғибадат жасап, тілек тілейміз. Бірақ сол сұраған нәрсеміздің өзімізге қаншалықты қайыр әкелетінін білеміз бе? Білмейміз. Рас, топшылаймыз. Өзімізше болжам жасаймыз. Иә, болжам жасаймыз. Алайда оның қалай болатындығын бір Алла біледі. Ендеше, біздің сол білмеген нәрсемізді біліп, бізге қайыр жасаған Алладан бас тартуға бола ма? Алла біздің сұрағанымызды сол сұраған қалпында бере берсе, біз алдағы өміріміздің жарқын болатындығына сенімдіміз бе? Мақұл. Сенімді-ақ болайық. Бірақ олай болмайтындығын Алла біліп тұрған жоқ па? Білгеннен кейін де… Жә, мұндай уағызға біз түгілі пайғамбарлар да бас шұлғи қоймаған. Құранда мынандай бір хикаяат бар.
Бірде Мұса пайғамбар Алла әмірімен Қызырға (ғ.с) жолығады. Қысқаша қайырып айтқанда, Қызыр (ғ.с). кедей балықшылардың қайығын тесіп, жарамсыз етіп тастайды. Ол аздай, бір қария адамның жалғыз баласын өлтіреді. Тағы бір жетім балаларға зәбір көрсетеді. Қызырдың (ғ.с) осы іс-әрекеттеріне Мұса пайғамбар шыдас бермей, мұның бәрін қайырсыз іс санатына жатқызады.
Енді байыптап көрелік. Шынымен солай ма? Балықшылар ертеңгі күні мол олжаға кенелуін Алладан тіледі делік. Алла тілектерін беріп, Қызыр (ғ.с) арқылы қайықтарын тестіріп тастады. Оны қойшы, ана балаға обал емес пе? Сонда қалай, Алла сол баланың әкесінің де тілегін берген бола ма?
Тап солай. Тап солай екендігін Қызыр (ғ.с) Мұса пайғамбарға былайша түсіндіреді: «Егер балықшылар балық аулауға шығар болса, әділетсіз патша әскеріне тап болып, қайықтарынан айрылар еді. Сол сияқты әлгі баланың әке-шешесі иманды адамдар болатын. Ана бала оларды діннен шығаратын еді. Алла оларға басқа иманды бала береді. Мен мұның бәрін Алла әмірімен жасадым», – дейді де қош айтысып, Мұсаны жөніне қалдырады.
Тағы бір тәмсіл. Мұса пайғамбар Аллаға ғибадат жасау мақсатында Тур тауына бара жатқан жолында бір кедейге жолығады. Әлгі кедей Мұсаға: «Оу, пайғамбар! Егер пайғамбар екенің рас болса, маған шапағатыңды тигіз. Мен өмірімде қарным тойып тамақ ішкен адам емеспін. Құдайыңнан сұра. Маған байлық берсін»,- дейді. Мұсаға әлгі бейбақтың өмір бойы асқа жарымағаны әділетсіздік болып көрінеді де, Аллаға дұға жасап, әлгіге байлық тілейді. Содан Тур тауында 40 күн мінәжәт жасап, қайтып келе жатқан кезінде жасауылдардың баяғы кедейді кісендеп алып бара жатқанын көреді. Бақса, Алла мұның тілеуін беріп, әлгі кедей байыған екен. Алайда байлықты көтере алмай, шектен шығып, адам өлтіруге дейін барыпты. Мән-жайға қаныққан Мұса өзі білмейтін іске араласқаны үшін Аллаға жалбарынып, кешірім сұраған екен.
Осы тұрғыда айтылған мына бір тәмсілді де келтіре кетейік. Бірде пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с) бір топ сахабаларымен мешітке келе жатқан бетінде бір мүсәпір алдын кес-кестеп сәлем береді. Пайғамбар оның сәлемін алмай, қасынан өтіп кетеді. Қапа болғандықтан шөп сындырып, жер шұқылап отырып қалған әлгі мүсәпір, мешіттен қайтып келе жатқан Пайғамбарымыздың алдынан тағы да шығып, сәлем береді. Пайғамбарымыз оның сәлемін алады. Әлгі бейбақ өзінің және әйелі мен қызының өмір бойы асқа жарымағанын айтып, Пайғамбардан дұға жасауын сұрайды. Пайғамбарымыз дұға жасауға ниеттенгенде Жебірейіл (ғ.с) келіп: «Оның өзіне лайықты ризығы жерге шашылған»,- дейді. Пайғамбарымыз сонда да болса оны бос қайырғаным жарамас деген оймен оған: «Өзеннің жағасындағы жалғыз ағаштың қасына барып, суға түсіңдер. Сүңгіген кезде тілектеріңді айтсаңдар, судан шыққанша үшеуіңнің де бір-бір тілектерің қабыл болады»,- дейді. Кедей жөніне кетеді. Сахабалар Пайғамбарымыздан әлгі бейбақтың әуелгі берген сәлемін неліктен алмағаныдығын сұрайды. Сонда Пайғамбарымыз: «Ол өмірінде шөп басын сындырмаған жалқау. Сәлемін сондықтан алмадым. Ал мешіттен шыққанда байқасам, шөптің басын сындырып отыр екен»,- дейді.
Қош, сонымен не керек, әлгі мүсәпір әйелі мен қызын ертіп, діттеген жерге де жетеді. Суға бірінші әйелі түседі. Ол: «Бай біреуге әйел болайын», – деп тілек тілейді. Айтқанынша, өзен жағасынан өтіп бара жатқан бір бай ат артына мінгестіріп алады. Әйелі күйеуінің: «Қазір мен де бай болам ғой»,- дегеніне құлақ аспайды. Ашуға булыққан кедей суға қойып кетеді де «Әйелім шошқа болсын»,- деп тілек тілейді. Ә дегенше-ақ әйелі шошқаға айналады. Шошынған жолаушы оны аттан аунатып түсіріп, өз жөнімен кетеді. Шешесінің сорлап қалғанын көрген қызы суға түсіп, оны қайтадан адам қалпына келтіреді. Сонымен тәмәм. Баяғы таз қалыптарына қайта түседі.
Ал не ұқтық? Мақұл, ертегі-ақ болсын. Демек, өтірік. Өтірік болған соң осыған дейін айтқандарымыздың бәрі бекер. Солай ма? Дегенмен тағы бір таразылап көрсек. Таразылағанда, «Әр адамның өзіне лайық ризық-несібесі бар» дегенге келіскен жөн тәрізді. Себебі, «Түнде аш жолбарысша жортқандарыңмен, Алланың бергенінен артық бір нәрсеге де қол жеткізе алмайсыңдар» дегенге саятын хадис бар. Жалпы, қай дәуірде де байларға қарағанда кедейлер басым болған. Бай мен кедейдің теңесетін жері – шүкіршілік. Тәуба. Нысап. Құдайдың бергеніне шүкіршілік еткен, тойса – тәубасын айтқан, нысап сайын берекеге кенелген адам – нағыз бай. Бұлар жоқ жерде кедей – бай болуды, бай – құдай болуды тілеуін қоймайды. Бар тілектің қабыл болмауы сондықтан. Дұрысы – қабыл болуы.
Соған орай мемлекет дін саласында тұрақтылықты сақтау, қоғамда конфессияаралық келісім мен толеранттылықты нығайту, кез келген түрдегі және көріністердегі діни экстремизм мен радикализм идеологиясына халықтың иммунитетін қалыптастыру бойынша нақты шаралар қабылдауда.
Ресми тіркелген 18 конфессия атынан өкілдік ететін 3658 діни бірлестікпен олардың филиалдарының қызметін қамтамасыз ету үшін қажетті жағдай жасалуда.
Кім де болсын әйтеуір бір күні бұл дүниеден озатынын біледі. Өтірік. Білмейді. Білсе… Өз басым санаулы күндерден кейін дүниеден озатынын білген екі-үш адамды көргенім бар. Байқағаным, оларды бұ дүниелік ешнәрсе қызықтырмай қалады екен. О дүниеге мойын бұрған адамның әуелі көзі өлетін тәрізді. Көз өлген соң… Еһ, дүние-ай, десеңші!
Сол көз әу бастан тойымды болғанда… Енді бәрі кеш. Ғұламалар айтқандай, көз – дос-жардың айыбын көру үшін емес, Құдайдың құдіреті мен өнерін көру үшін берілген. Бір жердің тыныштығы кетіп, араздық туса, ол жерде міндетті түрде біреудің қолындағыға біреу көз тігіп жатады. Мұндай жайт мемлекеттерге де тән.
Алайда Қазақстан ел ішінде тұрақтылық пен келісімді сақтауда, әмбебап жалпы адамзаттық құндылықтардың жалпы ұлттық бірлігін нығайтуда діннің маңызды рөл атқаратынын, түрлі діндер мен конфессиялардың бірге өмір сүре алатынын және толық өзара түсіністік пен сыйластық негізінде үйлесімді дами алатынын әлемге айқын танытып келеді.
Қазақстан көп этносты және көпконфессиялы тәуелсіз мемлекет ретінде мемлекеттік билік органдары мен діни бірлестіктер ара-сындағы өзара қарым-қатынастың өзіндік үлгісі мен тәртібін қалыптастыруда.
Республика адам құқықтары мен бостандығын қорғау саласындағы әмбебап көпжақты халықаралық шарттарға қатысушы мемлекет болып табылады.
Қазақстан Республикасының Пре-зиденті Н.Ә. Назарбаевтың Астана қаласында Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезін өткізу туралы бастамасы мемлекеттің бейбітшілік пен тұрақтылық жолында жаһандық өркениетаралық және дінаралық диалогты дамытуға қосқан маңызды үлесі болды.
«Иә, өлетініміз анық қой…» дей салатындардың талайын көріп жүрміз. Бірақ көздері оның ол ойдан мүлде бейхабар екендігін аңғартып тұрады. Бұ дүниеге байланған адам о дүниені ойлаушы ма еді… Өздері «ойлаймыз» деп қояды. Сонда «ойлау дегенді қалай түсінген жөн?» Көбіне ол «ойлауға» исламның намаз оқу сияқты парыз амалдары кіре бермейді. Бірақ әлгі «ойшылдар» өздерін бек мұсылман санайды. Ол, ол ма, қарап жүрмей исламдық діни үрдістерге сын айтады. Өздерінше дінді бүгінгі заманмен үйлестіргісі келеді. Неге? Оларды бірден күстәналағаннан гөрі әуелі осылайша сұрақ қойған жөн тәрізді. Себебі, бүгінгі дінге бет бұрғандардың діни ұстанымында кәкір бар. Сондықтан кім де болсын әуелі мына нәрсеге мән бергені жөн. Дінге телінетін кей келеңсіздіктер исламның емес, жекелеген адамдардың кінәраты. Ислам құндылықтары олар арқылы өлшенбейді және олар біздің асыл дінімізге көлеңке де түсіре алмайды. Рас, кейбіреулердің дінге бет бұруына кері әсер етеді. Шынтуайтына келгенде ол себеп емес. Сылтау. Ондай сылтауларды санамалай берсек, әрі соны дініміздің кемшілігі деп білсек, онда жуық арада сәждеге бас қоймайтындығымыз кәміл. Болмаса ғұламалар айтқандай, бүкіл әдемілік пен жақсылық исламның ішінде. Исламның сыртында ешқандай әдемілік жоқ, болуы да мүмкін емес. Рас, ілгергі замандарда адамдардың көрінісі нашар, ішкі дүниесі жайнап жүретін. Ал қазір адамдардың көрінісі жайнап, ішкі дүниесі нашарлап кетті. Сондықтан бүгінгі мұсылманның сыртқы көрінісі де, ішкі дүниесі де жайнап жүруі керек.
Дүниеден ауру адамның емес, ажалы жеткен адамның озатынын аталарымыз ілгергі дәуірде-ақ білген. Оған бүгінгі күні дәрігерлер де көз жеткізіп отыр. Мәселен, олар ауруханаға түскен қаңғыбас адамға тексеру жүргізгенде, оның мынандай ауру-сырқаумен баяғыда-ақ көз жұмуы тиіс екендігін анықтаған. Әлгінің жүрегі, бүйрегі, бауыры өзге де ағза мүшелері мүлде жұмыс істемейтіндей деңгейде болса да, оның жуық арада өле қоймайтындығына дәрігерлердің өзі көз жеткізіп, қайран қалған. Демек… Иә. Ажал өлімді ойға алмай жүрген адамның да кез-келген сәтте есігін қағуы мүмкін. Сондықтан кімнің де болсын ақыретті де ойлап қойғаны абзал. Жалпы ол ойлау бұ дүние қарекетінен басым болуы тиіс. Алайда ол басымдыққа бес уақыт намаз оқып жүргендердің өзі де қол жеткізе алмайды. Діндар адамның өзі діни жоралғыларға күніне бір-екі-ақ сағат қана бөледі. Қалған уақыт… Иә. Тіршілік қамымен өтеді. Бұл тұрғыда ғұламалар «Дүние үшін мұнда қалатындай еңбек ет. Ақырет үшін ол жақта мәңгілік қалатындай еңбек ет» деген. Бір ғұлама «Бұ дүние еңбек ететін жер. Жалақыны о дүниеде аласың» деген екен. Ал ол «жалақы» болса тек ақырет қамы үшін еңбек еткен адамға ғана төленеді. Демек, алдыңда қандай «сый» күтіп тұрғандығын әркім өзінше бағамдай алады.
Дүние ақырет үшін сынақ жері. Ал ақырет болса мәңгілік бақытқа жету немесе мәңгілік жазалану мекені. Дүниеде Аллаһу тағаланың әмірімен тыйымдарына мойынсұнуда түрлі қиыншылықтар болады. Аллаһқа мойынсұнғандармен, қарсы шыққандар ақыретте бір-бірінен ажыратылады.
Адам дүниеде тек ләззат, ойын-сауық үшін емес, емтихан үшін жаратылды. Тіпті емтиханға кіретін оқушы да көңіл көтеруден, ойнаудан тыйылып сабақ оқып, аз ұйықтап емтиханды жақсы нәтижемен тапсыра алу үшін қиыншылықтарға төзеді.
Имам Раббани хазреттері былай бұйырған: «Адамдар дүниеде бірнеше күн қиыншылық тартпағанда, жәннаттың шексіз ләззаттарының қадірін түсінбес еді, мәңгілік саулық және амандықтың қадірін білмес еді. Аштық көрмеген адам тамақтың ләззатын түсіне алмайды. Қиыншылық тартпаған, тыныштықтың, бақыттың қадірін білмейді».
Дүние ақырет үшін егістік орны. Бұл жерде егін екпегендер, егістігіне мол жеміс жинаудан махрұм қалғандар (сауап жинамағандар) не деген бақытсыз. Бауыры бауырынан, анасы баласынан, қашатын ол күн (қиямет) үшін дайындалмағандар дүниеде де, ақыретте де алданған, зиян еткен болады. Ақылды адам бұ дүниені өзіне бір мүмкіндік деп біледі. Бұл қысқа ғана уақытта егін егіп яғни Аллаһу тағаланың разы болатын амалдарын орындап, қаншама еселеген жемістерін жинайды. Хақ тағала бұл қысқа уақытта жасалған жақсы істерге және ғибадаттарға шексіз нығметтер береді.
Дінге бет бұру – күнә істерден бойды аулақ салудан басталады. Күнәлар – Аллаһтың әмірін орындамау болғандықтан барлығы үлкен. Хадис шарифте былай бұйырылады:
«Өте кішкентай күнәдан қашу, бүкіл жын және адамдардың ғибаттарының қосындысынан да жақсы».
Аллаһу тағаланың ашуы үлкен күнәлардың ішіне жасырулы. Бір күнәнің кесірінен үлкен азапқа душар болуымыз мүмкін. Мыңдаған жылдар ғибадат еткен жақсы құлын мәңгілік жаһаннамға тастауы мүмкін. Мәселен екі жүз мың жыл мойынсұнып келген Ібіліс (шайтан) кібірленіп сәжде етпегені үшін мәңгілік жаһаннамдық болды. Барлық дұғасы қабыл болған Бәламы Баура бір күнәға аз ғана бейімделгені үшін имансыз кетті. «Оған ұқсағандар ит секілді» деген атқа ие болды.
Карун Мұса аллейһиссаламның туысқаны еді. Бай болғаны соншалықты тек қазыналарының кілтттерін қырық қашар алып жүретін. Бірнеше ақша зекет бермегені үшін мал-мүлкімен бірге жермен-жексен болды. Салебе де сахабалардың арасында көп ғибадат ететін еді. Мешіттен шықпайтын. Бір рет сөзінде тұрмағаны үшін сахабалық мәртебесіне қауыша алмады, имансыз өлді. Пайғамбарымызға ол үшін дұға етпеуі бұйырылды. Аллаһу тағала осылар секілді қаншама адамнан бір күнәнің себебінен кек алған.
Олай болса кез-келген күнәдан қашуға тырысу керек. Кішкентай күнә істегенде тәубе етіп истиғфар айту керек, кешірім үшін жалбарыну керек. Күнә істеген кезде үмітсіздікке түспеу керек, дереу тәубеге бет бұру керек. Мұсылман әрі Аллаһтың рахметінен үмітін үзбеуі керек, әрі Одан қорқуы керек.
Хадис-шәрифте былай бұйырылды:
«Мұсылманның көңілінде қор-қыныш пен үміт болса, Аллаһу тағала оны үміт еткеніне қауыштырады, қорыққанынан сақтайды».
Яғни бір мұсылман Аллаһтың азабынан қорқып, рахметінен үмітін үзбесе, харамдардан қашып ғибадаттарын жасауға тырысса жәннатқа кіреді.
Тағы бір назар аударар жайт – тазалық. Тазалық туралы хадис-шарифтерде былай делінеді:
«Мұсылмандық тазалық діні. Таза болуға тырысыңдар! Жаннатқа тек таза болғандар кіреді. Мұсылман кір болмайды. (Тазаланатын нәрселеріңді) жақсылап жуыңдар, тазалаңдар! Өйткені тазалық иманға, иман жәннатқа жетелейді. Намаздың кілті тазалықта. Дін – тазалық негізіне тұрғызылған ғимарат. Ауыздарыңды тазалаңдар, өйткені ауыздарың Құранның жолы. Тамақтан бұрын және кейін қол жуу байлыққа жол ашады және кедейлікті кетіреді! Тырнақтарыңды алып көміңдер! Ауыздарыңдағы ас қалдықтарын тазалаңдар және мисуак қолданыңдар. Иісті ауызбен тістерің сарғайған күйде алдыма келмеңдер!».
Әрине тазалықты айтқан кезде дәретті аттап кете алмаймыз. Әрдайым дәретпен жүрудің пайдасы көп. Дәретпен жүруге күш салу керек. Дәрет алған адамның барлық кіші күнәлары кешіріледі. Хадис шәрифте былай делінген:
«Жақсылап алынған дәрет – иманның жартысы;
-дәретпен жүрген адам ораза тұтқан адам сияқты;
-дәрет алып, 2 рәкат намаз оқыған адам жұмаққа баруға лайық болады;
-жаналғыш періште келген кезде дәретті болған адам шәйіт мәртебесіне көтеріледі;
-дәрет алған адамның ағаштан жапырақ төгілгені сияқты күнәлары төгіледі;
-тек кемел мүмін ғана әрдайым дәретпен жүре алады;
-дәретпен жатқан адам түнде қайтыс болса, шәйіт болады;
-дәретпен жатқан адам түнде ғибадат жасаған, күндіз ораза тұтқан адам сияқты;
-дәретпен жүрген адамға Алла тағала мыналарды нәсіп етеді:
-періштелер қасынан кетпейді;
-әрдайым сауап жазады;
-барлық мүшелері таспиық айтады;
-ұйықтаған кезде періштелер адам мен жынның жамандығынан сақтайды;
-жан тапсыруы оңай болады;
-дәретті кезде Алла тағаланың қорғауында болады;
-ифтитах тәкбірін жіберіп алмайды».
Бізге дейін де дін ғұламалары сан мәрте қаперге алған мұның бәрі – ғибадат. Ислам базбіреулер ойлайтындай тек намаз оқу ғана емес, ол – өмір салты. Тіпті үндемей отырғанның өзі ғибадат. Бір ғұлама «Біздің үндемей отырғанымыздан тәлім ала алмаған адам, сұқбатымыздан да ештеңе ала алмайды» деген екен. Өз өмірін жоғарыда айтылған хадистер мен тәмсілдерге сай құрған адам ақыретті ойлау тұрғысында басымдыққа қол жеткізеді. Ол үшін дінге, не өзге біреуге кінә артудың түк те қажеті жоқ. Тек орында. Қалғаны өзінен-өзі келеді. Иман кемелденеді, нұрланады. Болмаса жалған діни қағидаларды дәлме-дәл қабылдап, оған еретін адамдардың ой-өрісіне, сезіміне, іс-әрекеттеріне деструктивті әсер етіп, дінді сылтау етіп оларды қылмысқа итермелеп отырған діни фанатизм мен радикализм әлемдегі қауіпсіздік пен тұрақтылыққа нақты қауіп төндіріп отыр.
Діни фанатизм мен радикализм мемлекеттің конституциялық негіздеріне, елдің зайырлы даму қағидаттарына, халықтың дәстүрлі рухани құндылықтарына зиян келтіруде.
Өмір біркелкі емес. Әрқилы. Жақсылық та, жамандық та, барлық та, жоқтық та алмасып жатады. Қай-қайсысы да тұрлаусыз. Демек, бар екен деп күпінуге, жоқ екен деп жасуға болмайды. Бұл – діни түсінік тәрбиесі. Діни тәрбиенің бір негізі – өткенге өкініш білдірмеу. Өкінбеу үшін… Иә. Бәрін алдамшы деп қабылдаған жөн. Соған көз жеткізген адам алдамшы нәрсенің соңына түспейді.
Бір суретші ұрылған, соғылған, майысқан, қабысқан, тесілген, жамалған шелектің суретін салып, астына «Өмір» деп жазып қойған екен. Шынтуайтына келгенде өмір арса-арсасы шыққан тура сол шелек сияқты. Сырт көзге төрт құбыласы тең, мейманасы тасыған жан секілді көрінетіндердің де жан жүниесіне үңілсең, оның да әлгі «шелектен» аумайтындығына көз жеткізесің. Бірақ адам баласы бұл өмірге бәрібір құштар. Алайда адамның өмір сүруге деген құштарлығын оның ақыретке деген сенімінің әлсіздігінен, немесе иманының кемшілігінен деп байлам жасауға болмайды.
Бір ғұлама «Егер өзімнен жасы үлкен адамды көрсем, «бұлардың маған қарағанда жасаған жақсы амалдары көп қой» деп құрметтеймін, егер өзімнен жасы кіші адамды көрсем, «бұлардың маған қарағанда күнәсі де аз ғой» деп сыйлаймын» деген екен. Біз де өмірді сол ғұлама сынды ұғына алсақ, әрине, ұзақ өмір сүруге деген құштарлық сырын пайымдар едік. Рас, ілгергі дәуір адамдары ұзақ өмір сүрген.
Соған орай олар жасаған ғибадат та көп болған. Осы орайда сахабалар Пайғамбарымызға шағынғанда Пайғамбарымыз сахабаларды мың айдан қайырлы Қадыр түнімен сүйіншілеген. Өмір ұзақтығын діни ғибадатпен байланыстыра қарау қажеттілігін осыдан-ақ пайымдауға болады. Өкінішке қарай, адамдардың өмір сүруге деген құштарлығы бұған кереғар жатыр. Дін өмірдегі сәтсіздіктерге түсіністікпен, сабырмен қарауға шақырады. Ауру, не өзге де қиындықтар күнә істердің төгілуіне себеп болады. Ең бастысы, қай істе де жақсылықты да, жамандықты да Алладан деп қабылдай алсақ, онда біз оған қарсылық білдіруге ешқашан құлықты болмаймыз. Мынандай бір тәмсіл бар:
Бір адам Мұса пайғамбарға келіп: «Ей, Мұса, мен үшін бір дұға етсеңіз. Жануарлардың тілін түсінетін болайын, олардан өзіме сабақ алып, жақсы адам болар едім» деп өтінеді. Сонда Мұса: «Сен үшін осы қалың қайырлы. Көтере алмайтын жүкті арқалауға тырыспа» деп жауап береді. Бірақ әлгі адам айтқан тілді алмай, қайтпай тұрып алады. «Ей, Мұса, нең кетеді. Ең болмаса есігімнің алдындағы ит пен қоразымның тілін түсінетін болайын» деп жалынады. Мұса оған дұға етеді. Әлгі адам үйіне қуанып қайтады. Ертеңіне қызметшісі дастарқан даярлап жүргенде қолынан наны түсіп, сыртқа домалап кетеді. Қораз жүгіріп келіп нанды шұқылап жей бастайды. Оны көрген ит: «Ей, қораз, сен бидай, арпа да жей аласың. Бұл нан маған лайықты еді. Сен менің ризығымды жедің» деп қоразға ашуланады. Қораз: «Дұрыс айтасың, бірақ сен абыржыма, ертең қожайынның есегі өледі. Сонда сен де жақсылап тоясың» дейді. Мұны естіген қожайын есегін дереу сатып жібереді. Ертеңіне не айтар екен деп тағы да ит пен қоразын тыңдауға кіріседі. Ит қоразды жазғыра бастайды: «Есек өледі. Қарның тояды дегенің қайда?» дегенде қораз: «Есек өлді, бірақ басқа жерде өлді. Әйтсе де сен еш абыржыма, ертең ат өледі, нағыз тоқшылықты сонда көресің» дейді. Қожайын дереу атын сатып жібереді. Жануарлардың тілін білгені өзі үшін олжа болғанын ойлайды. Ертеңіне тағы барып ит пен қоразды тыңдайды. Ит қоразды тағы сөге бастағанда, қораз: «Мен өтірік айтқаным жоқ. Егер қожайын оны сатып жібермегенде ат өлетін еді. Бірақ сен еш қам жеме, ертең қожайынның ең қадірлі қызметші құлы өледі. Халыққа ас беріледі. Бәріміз де тоямыз» дейді. Мұны естіген қожайын қызметші құлын сатып жіберіп, екеуінің әңгімесін тыңдауға тағы да келеді. Бұл жолы ит қатты ашулы еді. Қанша күннен бері алданып жүргенін айтқанда қораз: «Мен өтірік айтпадым. Құл өлді. Бірақ басқа жерде өлді. Өйткені иеміз оны сатып жіберді. Бірақ одан еш пайда көрмеді. Өйткені бірінші бәле есегіне келген болатын. Егер ол оны сатпағанда әлгі бәледен де құтылар еді. Есек сатылған соң бәле атқа келді. Ат сатылған соң құлға ауысты. Құл да сатылды. Бәле енді қожайынның өзіне келді. Ертең иеміз өледі. Сол кезде бәріміз де тоямыз» – дейді. Мұны естіген қожайын өкініп, ақымақ басын сабалай жөнеледі. Бірақ болар іс болған еді.
Сенімсіздік, не болмаса көңіл алуандығы негізінен иман кемшілігіне байланысты туындайды. Иман кәміл болмаған соң жауабын күткен сұрақ та көбейе береді. Біз ұстанған мәзһабтың негізін салушы Имам Ағзамға бірде үш адам келіп, үш түрлі сауал қояды. Біріншісі, «Алла бар дейсің, ал бар болған нәрсе көрінуі керек. Сен маған Алланың бар екендігін дәлелдеп бер» дейді. Екіншісі, «Шайтан оттан жаратылған. Тозаққа түскендер отпен азапталады. Сонда шайтан қалайша азап тартпақ? От отты күйдіруші ме еді?» дейді. Үшіншісі, «Сен тағдырға сенгеніңмен «адам қай нәрсені де өз еркімен істейді» дейсің. Сонда қалай, егер тағдырды Алла жазса онда адам өз ісіне неге есеп беруі тиіс?» дейді.
Үшеуін мұқият тыңдаған Имам Ағзам орамалға топырақты түйіп алады да үшеуін де бір-бірден ұрып шығады. Таяқ жеген үшеуі қазыға барып шағымданады. Қазы Имам Ағзамнан оларды ұру себебін сұрайды. Сонда Имам Ағзам: «Мен оларды ұрғаным жоқ. Сауалдарына орай жауап қайтардым» дейді де, өзінің іс-әрекетін былайша түсіндіреді: «Алланы көрсет» деген адам мен ұрған кезде топырақ тиген жерінің ауырғандығын айтты. Ауырған екен, демек ол маған ауруын көрсетуі керек, ауруды көре алмаған адам Алланы қалай көрмек. Сондай-ақ онда ақыл да жоқ. Егер бар болса, оны да көрсетсін. Байыбына барған адамға рух та ақыл сияқты. Көзге көрінбегенімен, бар екендігін ешкім де жоққа шығара алмайды. Сол сияқты ғаламның бар болуы оның бір жаратушысы бар екендігін әйгілейді. Екінші адамға айтарым, ол өзі топырақтан жаратылғанымен, мен ұрған топырақтан таяқ жеді. Темір ара темірді кесетіні сияқты от та бір-бірін күйдіреді. Ал үшінші адам бәріне Алла жауапты деп білгендіктен, ұрған мен емес, Алла деп қабылдағаны жөн. Олай болмаған жағдайда оның көзқарасының дұрыс емес екендігі мәлім болады».
Міне, осы Имам Ағзам және жоғарыдағы мысал тағылымынан белгілі болғанындай біз өзімізге қайырлы болған жайттарды да келеңсіздік деп қабылдайтынымыз бар. Шындығында ол келеңсіздіктерді жоюшы – сабыр мен шүкір. Бұл екеуі бойымыздан табылмаған жерде әлгі келеңсіздіктер үстемелене береді. Ал онымен текетіресу – Аллаға соғыс жариялағандай әсер қалдырады. Бұл жайдың байыбына бармағандар тағдыр тауқыметіне қарсы күрес ашатындарды әспеттеп, өзгелерге үлгі тұтуда. Тағдырды мойындау мен оған мойымау, шынтуайтына келгенде, иманды жанның ісі. Ал оны қабылдамау, қабылдамағанда кімнің де болсын өзін тағдыр тәлкегі келемежінен биік қоюы, «неге бұлай?», «олай болуы мүмкін емес» деген сияқты өзіндік «Мен» қалауының жетегінде кетуі, түбінде оны иманнан жырақтатады. Мұндай жағдайда адам шайтан билігіне түбегейлі еріп кетеді. Адам «Мені» тәкаппарлық арқылы да қалыптасады. Ал тәкаппарлық пен күпір арасында өте жұқа бір перде бар. Тәкаппарлықтың арғы шегінде күпір тұрады. Күпір – имансыздық қақпасы. Көбіне әлсіз адам тәкаппар болады.
Ғұламалар мынандай жеті нәрсе абзал бола тұра адамның тәкаппар болуына себепкер болады деп есептеген. Олар: бірінші, білім. Білімді адам шынында да өзін өзгелерден жоғары қоюға тырысады. Соған орай өзге білімі төмендерден ұдайы құрмет күтеді. Және өзін олардан жоғары санайды. Екінші, амал мен ғибадат. Аллаға көп құлшылық, көп ғибадат ететін адамның жүрегіне өзінің жәнаттық екендігіне деген сенім қалыптасып қалады. Ондай сенім тәкаппарлыққа жол ашады. Үшінші, текті болу. Текті әулеттен шыққандығын артықшылық деп қабылдайтындар да тәкаппарлықтан шет қала алмайды.
Төртінші, сұлулық. Сұлулығы арқылы тәкап-парлану әйелдерге тән. Бесінші, бай болу. Байлықты үстемдік деп тану – тәкаппарлықтың белгісі. Алтыншы күшті болу. Күштілік менмендікке ұласса, тәкаппарлықтан қашып құтылу қиын. Жетінші, туыстарының көптігі. Ағайын-туысты арқалану да адамды тәкаппарландырады. Ал тәкаппарлықтың қайда бастайтынын жоғарыда айттық.
Тәкаппарлыққа қарсы қолданылатын басты қару – қарапайымдылық. Бұл тұрғыда хадис-шарифте былай делінеді:
«Алла үшін кешіргеннің абыройы артады, қарапайымдылық көрсеткеннің үстемдігі артады».
«Алла қарапайым болған мұсылманды биіктетеді».
«Абырой – қарапайымдылықта».
«Адам қарапайымдылық көр-сеткенде Алла Тағала оны жеті қабат көкке дейін көтереді».
Сайып келгенде, айтылғанның бәрі – өмір сүру қағидаттары. Ал оның бұралаңды, аумалы-төкпелі болып келетіндігін де жоққа шығарғанымыз жоқ. Алайда қиындықтың соңы бақытқа ұласатындығын кімнің де болсын қаперде ұстағаны жөн. Пайғамбарымыз «Ең көп қиыншылықты мен тарттым» деген. Сол қиыншылық жемісі – дүниені жайлаған бүгінгі ислам. Адам алейһиссаламның өмірі де негізінен қиыншылыққа құрылды. Екі баласының бірі екіншісін өлтірді. Өмірінің соңында ол да жақсылыққа қауышты. Мұндай мысалды барлық пайғамбарлар өмірінен келтіруге болады. Байыбына барсақ, біз көрген, көретін барлық қиыншылық адам жүрегіне иман ұялату тұрғысында қызмет етеді. Иман – соған төтеп берген, сол сынақтан өткен адамдарға берген Алланың ерекше нығметі, сыйы.
Алайда халықтың кейбір бөлігі қателесіп, зайырлылықты атеизм деп қабылдауда.
Дінге бет бұрған, алайда діни ілімдерден бейхабар және сол себептен деструктивті әсерге оңай ұшырайтын жастардың радикалдану тәуекелі сақталуда.
Жекелеген азаматтардың қоғам алдындағы конституциялық және азаматтық борыштарын атқарудан бас тартуы орын алуда. Заңдарға, елдің мемлекеттік рәміздеріне, халықтың ұлттық-мәдени салт-дәстүріне, сондай-ақ жалпыға бірдей әдеп және мінез-құлық нормаларына құрмет танытпау жағдайлары жиілеп барады.
Кертартпа діни көзқарасты ұстанатын ата-аналарының (заңды өкілдерінің) ықпалымен білім алушылардың білім беру ұйымдарында діни ерекшелігі бар киім киюге, сенбі күндері сабаққа келмеуге, сондай-ақ кейбір пәндерді оқудан бас тартуына жол бермеу бойынша талаптарды бұзу жағдайлары кездеседі.
Жасанды діни сылтаулармен балалардың медициналық вакцинациясынан бас тарту фактілері орын алуда.
Еркектер мен әйелдердің тиісті мемлекеттік органдарда тіркелмей, діни дәстүр мен рәсімдер негізінде некелерін қию жағдайлары жиілеп барады. Әйелдің қазіргі заманғы отбасындағы жағдайына, оның әлеуметтік белсенділігі мен жұмыс-пен қамтылуына, гендерлік теңдігіне қайшы келетін көнерген отбасылық құндылықтар насихатталуда.
Жоғары дәрежедегі шиеленіс қоғам үшін қауіп төндіретін, азаматтардың денсаулығына, психикалық және материалдық әл-ауқатына нұқсан келтіретін, өздерінің діни қалауы мен көзқарасын мемлекеттің зайыр-лылық қағидаттарына және дәстүрлі рухани құндылықтарға қарсы қоятын, Қазақстан үшін жат құндылықтарды таратушы деструктивті діни ағымдарды ұстанушыларға тән.
Барша мұсылман Құдайдың құлы, Пайғамбардың үмбеті. Соған орай мұсылмандар есімдері де Құдайқұл, Рахманқұл… болып келеді. Әбді-ден басталатын есімдердің бәрі сол есім иесінің Алланың құлы екендігін әйгілейді. Есімдері солай. Ал өздері…
Бұл ойды өрбітпес үшін әуелі «құл» сөзінің мәніне үңіліп көрелік. Құл – бас бостандығы жоқ адам. Бұл әріге барсақ адамның адамға тәуелділігі, яғни құл иеленушілік ұғымындағы түсінік. Ал қазіргі көзқараста – сотталған адам. Алайда екі ұғым да шынайы құл мәнін ашып тұрған жоқ. Шынтуайтына келгенде, құл – тәуелді адам. Тәуелділік бір адамға болса онда оның кіріптарлығы құл иеленушіге ғана байланысты болатындықтан тәуелділік мәні толықтай ашылмай қалады. Аллаға құл екендігін сезінген адам өзінің барлық нәрсеге тәуелді екендігін пайымдайды. Пайымдаған соң құл екендігін мойындайды. Мойындаған соң, әрине, құлшылық етеді. Ғибадат дегеніміз сол. Сол ғибадат, яғни құлдың ғибадаты ғана қабыл болады. Мынандай бір тәмсіл бар:
Абдуллаһ ибн Мубарак хазіреттің бір құлы бар еді. Бір күні оған біреу келіп: «Құлыңның күнделікті саған әкеліп жүрген ақшасы қабірлерді бұзып, содан қазып алған кебіндерді сатудан түскен» – дейді. Мұны естіп қатты ренжіген Абдуллаһ оны аңдуға шығады. Құлы мазаратқа барып, бір қабірді ашып ішіне түсіп намаз оқи бастайды. Алыстан бақылап, біртіндеп жақындай түскен Абдуллаһ үстіне киім деуге келмейтін шоқпыт ілген құлы бетін топыраққа сүртіп, жылап, ыңылдап отырғанын көреді.
Мына аянышты жағдайды көр-геннен соң, кейін шегініп, шыдай алмай өзі де жылай бастайды. Бір бұрышта тапжылмай отырып құлының ісінің соңын күтеді. Таң қылаң бере құл қабірдің бетін қайтадан жауып, мешітке келіп, таң намазын оқып болып, былай деп дұға етеді: «Иә, Раббым! Таң атты. Қожайыным менен тағы да ақша сұрайды. Өзіңнің қазынаңнан есігіңде тұрған пақырыңа бере гөр! Сол мезетте көктен бір нұр түсіп, құлдың қолына бір күміс ақша пайда болады. Абдуллаһ ибн Мубарак бұдан әрі шыдай алмай, құлын құшақтай алады да: «Сен сияқты құлға мыңдаған жан пида болсын! Бұдан былай сен менің қожайынымсың!» – дейді. Құл бұдан соң Аллаһқа: «Иә, раббым! Мен үшін құпиям ашылып, сырым әшкере болғаннан кейінгі өмірдің мәні жоқ. Маған берген аманатыңды тілге түсірмей тұрып ал!» – деп дұға етеді де, қожайынының қолында осы сөздерді айтып жатып жан тапсырады.
Осы тәмсілден мәлім болғанындай құл – ешнәрсеге ие емес. Ондағы бар нәрсенің бәрі Алланікі. Енді сол құл иеленіп отырған «бар нәрсеге» мән беріп көрелік. Олар – 12 мүше. Мұсылмандар, оның ішінде қазақ та бар, 12 мүше саулығын байлық деп қабылдаған. «Әуелгі байлық – денсаулық» дейтіндігіміз де сондықтан. Көздің көруі, құлақтың естуі сияқты әр мүше қызметінен басқа адам бойында жүріп жатқан біз білетін, білмейтін процесстерді іске қосып, соның бәрін құлға қызмет еткізіп қойған Алла Тағалаға шексіз мадақ пен құлшылық, әрине, соны білген адамдар тарапынан жасалады. Оған адамзат үшін жаратылған мына ғаламды, оның өзіндік бір үйлесімге құрылған кереметтерін, күнделікті жеткізіліп тұрған ризық нәпақаны қоссақ, құл байлығы еселене түседі. Мұның бәрі біз түгі жоқ деп білетін құл меншігіндегі нәрселер. Бірақ осыған шүкіршілік етіп отырған пенде бар ма?! Әрине, жоқ. Неге? Себебі біз құл мәнін әлі де толық түсінбейміз.
Құлды бұзатын – «Мен». «Мен» – меншік иесі. Шынтуайтына келгенде құл мен «Мен» бір емес. Құл – өзің, ал «Мен» – нәпсі. Осы екеуінің тұтасқан формасы – адам. Алайда біздің ұғымымыздағы адам өзін құлмын деп сезінбейді. Сезінбеген соң… Жә, әуелі осы айтқандарымызды байыптап алайық. Ол үшін «Меннің» қалай пайда болатындығына мән беріп көрелік.
Біз калима шаһадат айтқанда Пайғамбарымызды Алланың елшісі, әрі құлы деп қабылдаймыз. Бұл – құлдықтың әуелі. Бұдан мұсылман болудың бір шарты – құл болу екендігі мәлім болады. Ол құл – тазалық символы. Адам – соның былғанған формасы. Оны «былғаған», әрине, біз мәнін ашпаққа ниет еткен – «Мен». «Менді» біз жоғарыда «меншік иесі» дедік. Шынтуайтына келгенде меншік иесі – Құдай. Сонда «Мен» кім? Дұрыс. Ол да Құдай. Енді бізге кімнің қай Құдайға қызмет етіп жүргендігін айқындау ғана қалды. Себебі құл болған жерде оның иесі де болуы тиіс. Құл жүреді, ұстайды, көреді, сөйлейді, ақыл-ой таразысына салады… Осылай жалғастыра беруге болады. Бірақ соның бәрін шын мәнінде құл істей ме? Таразылап көрелік. Әуелгі әрекет. Құл жүреді. Ол қалайша жүреді? Әрине, аяғы болған соң. Сонда оған аяқты кім беріпті.
Егер ол шын мәнінде соған ие болса, онда одан айрылып қалмайтындығына кепіл бола ала ма? Сол сияқты ол қолға да, көзге де ие емес. Тіпті ақыл-ойға да иелік ете алмайды. Сөз де солай. Өйткені тілді ол жасаған жоқ. Ол тек өзіне дейін бар нәрсені пайдаланды. Ол пайдалануға өзінікі емес тіл, таңдай сияқты дыбыс шығару құралдарын да жатқызуға болады.
Енді осы жайттарды өзіміз қабылдайтын түсінік бойынша таразылайық. Әуелгі әрекет. Құл жүрді. Құл емес, мен жүрдім. Байқасақ «Мен» қалай пайда болса, құл сол сәтте ғайып болады. Әрі қарай жалғастырайық. Мен ұстадым, мен көрдім, мен сөйледім, мен өз ақыл-ойым арқылы таразыладым. Мен, мен, мен… Сонда «Мен» кім? Шынымен Құдай ма? Байыптап көрелік. Ол үшін… Өмірбаянымызға көз жіберелік. Тудық, оқыдық, жұмыс істедік, үй-жайлы болдық, абырой-беделге ие болдық… Соның бәріне иелік етіп тұрған – «Мен». Демек біз өмір бойы «Меннің» қалауы бойынша қызмет еттік. Құлшылық ғибадатты да «Меннің» жолын оңғару үшін жасадық. Сонда ол «Меннің» қалауы не? Ол қалау әркімде әрқалай көрініс береді. Мәселен біз әрқандай кәсіп иесіміз. Соны игерудегі жетістіктер «Мен» қалауын қанағаттандыру тұрғысында жасалған «ғибадаттар». Демек адам біреуге тәуелді болмай, яғни құл болмай бәрібір өмір сүре алмайды. Бірақ бұл құл, ол құл емес. Оның табынған Құдайы да басқа. Оны құлдың түрінен де пайымдауға болады.
Мәселен біреу ақшаның, екіншісі қызметтік, үшіншісі арақтың құлы. Бұл құлдық түрін де соза беруге болады. Солардың әрқайсысы өз құлшылығы нәтижесіне орай белгілі бір деңгейге көтеріледі. «Тақуалары» сол жолда өледі, бірақ құлдықтан бас тартпайды. Ол «құл иеленушіні» де біз жоғарыда Құдай деп атадық. Ол Құдайдың аты – нәпсі. Осыдан кейін «Менің жүрегім таза», не болмаса «мен Алланы танимын» деп айта аламыз ба? Айта салу оңай. Бірақ ол Құдайдың Алла екендігіне деген сенім аз. Сену үшін… Құл болу керек. Иә. Сол құл. Ал оған ешнәрсенің керегі жоқ. Керек ете бастаса… Онда құл емес. Сеніміне орай Құдай да өзгеріп отырады. Таңдау әркімнің өз еркінде. Осы жерде кілтипан бар. Ол – «Сонда өмір сүрмей-ақ қоя салуымыз керек пе?..» дегенге саяды. Әрине, өмір сүру керек. Ол өмір құлды кемелдендіру үшін қажет. Құл кемелденсе өз әуелі деңгейіне көтеріледі. Ал ол әуел біз жоғарыда айтқанымыздай – Пайғамбарымыз. Демек біздің өмір салтымыз да осы ыңғайда құрылуы тиіс.
Енді байыптап көрелік. Біздің өмір салтымыз Алла ризашылығын табуға негізделген бе? Біздің іс-әрекетімізге, жасаған ғибадатымызға Алла риза ма? Мәселен біздің меншігімізде бір құл бар делік. Сол құл бізге біз Аллаға құлшылық ететіндей деңгейде қызмет етсе, біз соған риза боламыз ба? Мынандай бір тәмсіл бар: «Бір тақуа адам Аллаға күндіз-түні құлшылық ететін еді. Оның тақуалығына жұрттың бәрі тәнті болатын. Қол астында осындай бір діндар адамның бар екендігі туралы хабар сол елдің патшасына да жетеді. Патша оны өзіне шақырып, «Сендей Аллаға шынайы берілген адамның менің сарайымда болғандығын қалаймын. Сен бүгіннен бастап менің сарайымда тұратын боласың» – дейді. Сонда тақуа адам: «О, мәртебелім, егер мен сіз жоқта сарайдағы күңдермен ойнап-күліп қойсам қайтесіз?» – дейді. Мұны естіген патша: «О, әдепсіз, күнәһар! Сен не деп оттап отырсың!» – деп оған қаһарын төгеді. Тақуа болса: «Сіз маған әлі күнә іс істемей жатып ашу шақырдыңыз. Сонда мен осыған дейін не істесем де маған өз кеңшілігімен қарап, мені несібесіз қалдырмаған Алла қамқорлығынан кетіп, маған жазықсыз қамшы үйіріп отырған сіздің құзырыңызға өтпекпін бе? Жоқ, одан мені Алла сақтасын» – деп патша алдынан шығып кетеді.
Иә, Алла мейір-шапағатының деңгейі біздің өлшемге сыймайды. Алла кеңшілік иесі. Ал біз… Бізге өзіміз сияқты құл құл болып жарытпайды. Біз оны әлгі патша сияқты сол сәтте-ақ айдап шығамыз. Демек біз құлдықтан әрдайым үстем тұрамыз. Ал ол үстемдік «Мен»-ге тән. «Мен»-нің тілеуі, құлдың тілеуі емес. Құлдың тілегі әманда қабыл болады. Мынандай бір тәмсіл бар:
Баяғыда бір сіңірі шыққан кедей жігіт патшаның айдай сұлу қызына ғашық болыпты. Ғашықтық дерті меңдегені сонша тамағынан ас өтпейтіндей жағдайға жетіпті. Ғашығына қол жеткізудің мүмкін емес екендігін білсе де бір діндар ғұлама адамға барып мұңын шағыпты. Сонда ғұлама «Егер шын жүректен «Алла» деп тоқтаусыз айтып жүретін болсаң, ғашығыңа қол жеткізесің» деп ақыл беріпті. Әлгі жігіт сол сәттен бастап Алланы аузынан тастамайтын болыпты. Қайда жүрсе де, қайда барса да Алла дейді. Алладан басқа сөз айтпайды. Жігіттің даңқы күн санап арта береді. Сондай жанның бар екендігінен патша да хабардар болады. Кім екенін білмекке алдына шақырады. Алладан басқа сөз айтпайтын жігітке патша да қайран қалып, оған: «Менің қызымды алып, маған күйеу бала бол» – деп ұсыныс жасайды. Сонда жігіт армандаған жанына қол жеткізу мүмкіндігі туып тұрса да патшаның ұсынысынан бас тартып, «Егер Алла менің сұрағанымды беретінін білгенімде одан да зор басқа нәрсені қалар едім» – деген екен.
Иә, қалау әрқилы. Қыз – «Мен»-нің қалауы. Ал құлдың қалауы… Дұрыс. Алланың ризашылығы. Ендеше өмір салтымызды да осы ыңғайда, құл қалауы ыңғайында құрайық. Егер құл болсақ…
Бірақ діни радикализм мен экстремизм идеологиясы қоғам санасына интернет кеңістігін, заманауи электрондық бағдарламалық қосымшаларды қоса алғанда, жаһандық ақпараттық-комму-никациялық желілер арқылы жаппай ақпараттық-психологиялық әсер ету жолымен енеді.
Қоғамға, әсіресе, жастарға мақсатты түрде ықпал ету әлеуметтік желілер, экстремистік және террористік идеяларды белсенді насихаттайтын бейнероликтерді, әдебиеттерді заңсыз түрде тираждау мен насихаттау арқылы жүзеге асады.
Ең үлкен күнә – Аллаға серік (ширк) қосу. Құран кәрімде Аллаға серік қосудан басқа күнәлардың кешірілуі мүмкін екені айтылады. Тек кешірілмейтіні… Иә. Ширк. Қазір осылай сөз саптайтын діндарлар көбейіп кетті. Солар ыңғайымен біз де ширк дедік. Сонымен ширк дегеніміз не?
Ширк дегеніміз… Әлгі діндарлар уағызына құлақ ассақ, қазір өзі Аллаға серік қоспайтын адам қалмаған-ау деген ойға қаласың. Әулие-әмбиелерді ауызға алсаң – ширк, әруақ – ширк, дәстүрлі әдет-ғұрыптар – ширк, мәзһаб – ширк… Осылай соза беруге болады. Шынымен солай ма? Енді байыптап көрелік.
Ширкті ауызға алушылар одан да ауыр күнә бар екендігін қаперге ала бермейді. Ол – Алла әміріне бағынбау. Мәселен Ібіліс Алла әміріне бағынбағандықтан шайтандық қамытын киді. Егер оның Адамға бас имеуін (сәжде жасамауы) ширктен сақтану деп қабылдасақ, онда ол шайтандық емес, әуелгі қалпын, яғни ұстаздық болмысын сақтап қалған болар еді. Өкінішке қарай біздің кей діндарлар тап сол Ібіліс сынды «ширктен сақтануды» ұстанып, Алла әмірін тәрк етуде. Байыбына барсақ, ширктен сақтанудың өзі – ширк. Себебі… Ширк мәніне бойлау үшін әуелі Алла әмірі туралы түсінікті қалыптастырып алған жөн. Сонымен Алла әмірі дегеніміз… Шиалар ұстанымын сөз етпей-ақ қоялық. Өзге діндегілерді де. Әйткенмен олар да Жаратушы иені бар деп мойындайды. Бірақ… Иә. Мұсылман емес. Өзіміздің жол… Ол – мәзһаб. Бірақ қазір мәзһабты ұстанбайтындар алға шықты. Бұл ауытқушылық та Алла әміріне мойынұсынбаудан туындайды. Демек Алла әміріне бағынбағанның бәрі… Кәпір демей-ақ қоялық. Уаһабшылар дегенді де ауызға алмайық. «Шайтани жолдағылар» дей салу да қашпас. Әзірге оларды «Аллаға ширк қосушылар» деп қана атайық. Сонда «Тек Алланы ғана мойындаймыз» деушілер қалайша ширкшілер қатарына қосылып кетеді? Өйткені… Бәрін басынан бастайық.
Қай нәрсенің де, қай нәрсенің емес, бар нәрсенің басы – Алла. Оның айғағы – кәлима шаһадат, яғни «Алладан басқа тәңір жоқ» деген көркем сөз. Осы сөз мәнін ұғынған адам ширкті, яғни Алладан басқа құлшылық етуге лайықты тағы да бір жаратушы бар деген түсінікті қабылдай алмайды. Ұғынықтылық үшін тағы да қайталайық. Алла бар. Одан басқа еш нәрсе жоқ. Бұл – кәлима шаһадат. Осыған сендік пе? Сенсек, мұсылманбыз. Сенбесек… Сенбеу – ширк қосу. Алладан басқа еш нәрсе жоқ болса, сонда «ширк» қайдан пайда болады?
Ібіліс адамға сәжде жасамады. Оны астамшылыққа барды демей-ақ, «ширк қосудан сақтанды» десек, бұл сақтану оның кәлима шаһадат айтқандығын жоққа шығарады. Алланы бір деп мойындаған жан оған ешқашан ширк қоспайды. Иманы кәміл мұсылманда ширк туралы ұғым да, түсінік те болмайды. Себебі жоқ нәрсе бармен қатар тұра алмайды. «Ширк» деген ойдың келуі, өзіңді бармын деп мойындаудан туындайды. Ал өзіңді бармын деп білу басқа нәрселерді де бар деп қабылдауға негіз болады. Ол негіз – Аллаға ширк қосуға ұрындырады. Сонда біз қайдамыз? Біз ғана емес, мына әлем, 18 мың ғалам, біз білетін, білмейтін өзге де жаратылыс Алланың әмірі арқылы жоқтан бар болды, әрі сол әмір бойынша біз «табиғи заңдылық» деп қабылдайтын тіршілік өзіндік бір үндестікпен қам-қарекетке көшті. Соның бәрі Алланың «Бол!» деген бір ғана әміріне бағындырылды. Бастапқы, кешегі, бүгінгі, ертеңгі, болашақ – бәрі сол әмірдің ішінде тұрады. Діни сенім осы әмірді қалай қабылдауына байланысты қалыптасады. Осы жерде «Рух – Алланың әмірінен» деген аятқа мән берген жөн. Яғни әмір рухқа берілді. Ал рух, хадисте айтылғанындай, Пайғамбарымыздың нұры. Алайда әмір – материя емес. Ол – соны жүзеге асырушы. Ал жүзеге асқан – рух. Демек жаратылыс – рух пен Алланың әмірі. Бірінсіз екіншісі болмайды. Рух әмірсіз іс-әрекет ете алмайды. Сол сияқты жалаң әмір де өзідігінен материалданбайды. Материалданса ол – Алланың бөлшектеріне, яғни жекелеген құдайларға айналып кеткен болар еді.
Міне, жаратылыс мәнін осылай ұғынған адам Аллаға ешқашан ширк қоспайды. Тіпті оған ондай ой да келмейді. Ширкті көңілге алу – жалғанға байланғандықтың бір белгісі. Күмән – жалғанды бар деп бағамдаудан туындайды. Ал ол ойдың келуі – иманды жояды. Адам жоқ нәрсеге, яғни әмірден тысқары нәрсеге иелік ете алмайды. Одан тысқарыға жасалған қызмет пен құрмет Аллаға ширк қосуа алып келеді. Сондықтан кімге де болсын көңіл амандығы қымбат. Мынандай тәмсіл бар:
Мәулана Мұхаммед Әмин ауруға шалдығып, ауыр халге түскен еді. Бұл ауруы ұзақ уақытқа созылады. Дәрігерлердің емінен пайда болмайды. Имам Раббани хазреттің ұлылығы туралы естіген соң оған хат жазып, шипа мен дауа беретін дұғаларын сұрап, тәбәрік ретінде бір киімін жіберуін де өтініп сұрайды. Имам Раббани оның өтінішіне рақым етіп бір хатпен тәбәрік ретінде бір көйлегін жібереді. Хатта былай жазылған еді:
«Қадірлі балам! Өз-өзіңе мейірімді ана секілді жаның ашып аласұруың қашанға дейін созылмақ? Өзің үшін қайғыруың, өзің үшін қиналуың қашанға дейін жалғасады? Өзіңді және барлық адамдарды өлі деп ойлап, сезімсіз, әрекетсіз деп білуіңіз керек. «Әлбетте сен өлесің, ол кәпірлер де өледі…» (Зумар 30) деп бұйырған аят кәримада. Бұл бірнеше күндік дүние өмірінде, көп зікір етіп, қалб (көңіл) ауруларынан құтылу өте маңызды іс.
Бұл қысқа уақытта рухани аурулардың дәрісі, Аллаһу тағаланы еске алу болып табылады. Мақсаттардың ең үлкені болған қалб (көңіл) Аллаһтан басқаға байланған болса, одан қандай қайыр күтесің? Ахыретте қалб (көңіл) амандығы талап етіледі. Рухтың Аллаһтан басқа нәрселерден құтылғаны таразы басады. Біз секілді ой-өрісі тар болғандар үнемі рухымызды басқа нәрселерге байлау үшін себептер іздейміз. Обал! Обал! Амал қанша. Аят кәримада «Аллаһ оларға зұлымдық етпейді, олар өздеріне зұлымдық етеді» (Али Имран 117) деп бұйырған. Сыртқы (денедегі) ауруларыңыз үшін алаңдамаңыз, иншаллаһ сауығып толығымен жазыласыз. Бұл пақырдан киім сұраған екенсіз. Бір көйлек жібердім. Киіп өте берекелі болған нәтижелерін күтіңіз. Аллаһ жолында жүргендерге сәлемдер болсын».
Біздің Алланы көрмеуіміз – Оның бар екендігінің және жалғыз екендігінің дәлелі. Себебі, Алла бар, біз жоқпыз. Жоқ нәрсе барды көре алмайды. Көретін… Иә. Алла. Біз мәніне бойламасақ та «Алла көріп тұр ғой» деп айта беретіндігіміз сондықтан. Әрине, Алла бәрін көріп тұр. Бірақ Оның қалай көретіндігін біздің ой-санамыз бағамдай алмайды. Бағамдау – ширк. Себебі ондай сәтте өзің барға, яғни Аллаға айнала бастайсың. Ал бағамдауың сенің жаратылысың болып табылады. Сол «жаратылыс» – ширк. Біз оны бір сөзбен «бағамдау» дедік. Сонымен қатар Алланың өзіне тән өзге де көру, есту, сөйлеу сияқты сипаттарын да «бағамдауға» болмайды. Ол – Аллаға тән сипаттар. Ал сол Аллалық сипаттың бізде де болуы… Ол да Алланың бар екендігінің дәлелі. Ұғынықтылық үшін тағы да қайталайық.
Рух, біз оны Пайғамбарымыздың нұры дедік, жалпы әруақ дегеніміз сол, сол рухқа Алланың назары түскендіктен оған Аллалық сипаттар тән болады. Ал жаратылыс – сол рухқа берілген Алланың әмірі. Біздің де көретіндігіміз, сөйлейтіндігіміз сондықтан. Жалпы мына әлем, яғни рух Алланың назары түсіп тұрғандықтан бар болып тұр.
Мәселен рухты кішкентай бір тас делік. Сол тасты жіпке байлап айналдырсақ, шеңбер пайда болады. Тастың әрекеті – әмір. Шеңбер – бізге көрініп тұрған әлем. Егер айналыс қуаты артса, тас та, шеңбер де жоғалып кетеді. Бірақ ол тастың бар екендігін жоққа шығармайды. Ғайып әлем дегеніміз – сол. Осы, көрініп тұрғаны бар, көрінбей тұрғаны бар, әлем «тасты» алып қойсаң өзінен-өзі жоқ болып кетеді. Яғни жалған әлем сол «тасқа» байланған. «Тас», жоғарыда да айтқанымыздай – рух. Қазақы түсінікте – әруақ. Әруақ – ширк емес. Біз оны Алланы бар деп білгендіктен, Алланың әміріне бағынғандықтан шақырамыз. Өйткені әруақсыз ешнәрсе қабыл болмайды. Қабыл болады деу – ширк. Яғни әруақсыз Аллаға «тікелей шығушы» да Онымен терезесі тең құқыққа ие жаратушы сияқты әсер қалдырады. Сондықтан біз қай нәрседе де әруаққа, яғни Алланың әміріне жүгінеміз. Онсыз Аллаға ширк қосудан тысқары қала алмаймыз. Мынандай бір тәмсіл бар:
Битлис қаласына жолға шыққан бір жас жігіт қыста боранға тап болып жолынан адасып қалады. Әбден қиналып, үмітін үзер кезде былай деп жалбарынады:
«Иа Раббым! Осы заманның әулиесін көмегіме жібер!» Сол сәтте қара сақалды бір кісі алдынан шығады. Атының тізгінінен ұстап «былай жүретін болсаң, қалаға шығасың» дейді. Жас жігіт өзіне жол көрсеткен кісінің жүзін жадына сақтап қалады. 30 жылдан кейін Баязид мешітінде бір ғұламаның уағызын тыңдайды. «Мен бұл кісіні бір жерден көргенмін» деп ойлайды. Уағыздан кейін мешіттің есігінен шығарда Абдулхаким атты әлгі кісінің жанына барады. Сонда Абдулхаким атты әлгі кісі бәсең дауыспен «Битлис жолындағы дауыл есіңе түсті ме?» дейді. Ол көз жасына ие бола алмай, ғұламаның қолын сүйіп тәу етеді.
Мұндай мысалдар өмірде аз емес. Бірақ әулиені ширк санатына қосатындар оған құлақ аса бермейді. Тіпті Пайғамбарымыз есімінің Алламен қабат аталуын ширк деп қабылдайтындар да баршылық. Сондықтан олар қаперіне Құранның мына аяттарын сала кеткенді жөн көрдік:
«Аллаһ және расулына мойын-сұныңдар!» (Әнфал 20). «Аллаһ және расулына мойынсұнған адам құтылады» (Ахзаб 7). «Ей Расулым, оларға «Маған мойынсұныңдар сонда Аллаһ сендерді жақсы көреді» деп айт!» (Али Имран 31). «Аллаһқа және расулына сенбеген кәпірлер үшін өте азапты от дайындадық» (Фәтх 13). «Расулымның бергенін алыңдар, тыйым салғандарынан сақтаныңдар!» (Хашр7). «Ол пайғамбар әдемі нәрселерді халал, жаман нәрселерді харам етеді» (Араф 157). «Дұрыс жолды табу үшін расулыма бағыныңдар!» (Араф 158, Нұр 54). «Расуллаһқа бағынған адам, Аллаһқа бағынған болады» (Ниса 80). «Аллаһ және расулына мойынсұнған адам жаннатқа, қарсы шыққан адам тозаққа кіреді» (Ниса 64). «Аллаһпен расулдарының әмірлерін бір-бірінен айырып екеуі арасынан бір жолды ұстанғысы келген адам кәпір болады» (Ниса 150, 151). «Сендерге кітапты, хикметті алып келген және білмегендеріңді үйрететін бір расул жібердік» (Бақара 15).
Бұл мәселе хадис шарифтерде де көтерілген. Олар:
«Жәбірейіл Құранмен бірге оның түсіндірмесі болған сүннетті де алып келді» (Дарими).
«Тек қана Құрандағы халал-харамдарды қабыл етіңдер дейтіндер шығады. Біліп алыңдар пайғамбардың харам қылуы Аллаһты харам қылуы секілді» (Тирмизи, Дарими).
«Маған мойынұсынған адам Аллаһ-қа мойынұсынған болады. Маған қарсы келген Аллаһқа қарсы келген болады» (Бұхари).
«Кейбір тәкаппар адамдар «Аллаһ Құранда білдірілгеннен басқа нәрсені харам қылмады» деп айтады. Ант етіп айтамын менің де тыйым салған үкімдерім бар. Бұлардың саны Құрандағыдан да көп.»
Құран мен хадис осылай дейді. Өкінішке қарай үндемей жүргеннің абзал екенін көп адам біле бермейді. Болмаса, ғұламалар айтқандай, біз ешкімге жақсылық жасауға мәжбүр емеспіз, қаласақ жасаймыз, қаламасақ жасамаймыз. Бірақ ешкімге жамандық жасамауға міндеттіміз. «Не үшін жақсылық жасамадың» деп сұралмайды, бірақ «не үшін жамандық жасадың» деп есебі сұралады. Ең үлкен жамандық – білгендерді жоққа шығарып, соған қарсыларды үлгі тұттыру.
Соның әсерінен жалпы радикалды діни идеологияның жаппай деструктивті ақпараттық әсерінен қоғамның жекелеген өкілдерінің сана-сезімі өзгеріске ұшырайды, азаматтардың мемлекетке деген әлеуметтік сенім деңгейі төмендейді, патриотизм мен тілектестік сезімі жойылады, құндылық бағыттары мен этикалық нормалар өзгереді, отбасына іріткі салынады, қоғам жікке бөлінеді.
Кім қалай өмір сүреді… Жоқ, олай емес. Дұрысы – біз қалай өмір сүреміз? Жоқ, тағы да олай емес. Өмір сүрудің жолы… Ол қандай жол? Ол жол Абай атамыз айтқандай «Есектің артын жусаң да, мал тап» дегенге келіңкірейді. Әңгіме Абай атамыз туралы емес. Сондықтан ол кісі сөзіне терең бойламай-ақ қоялық. Соның өзінде де Абай атамыздың адалынан болса қай кәсіптің де сөкеттігі жоқ екендігін айтқандығын пайымдауға болады. Бірақ қазіргі түсінікте… Түсінікте емес, қазіргі өмір салтында – ақшалы кәсіптің бәрі адал. Алғашқы сөз саптауымыздан-ақ аңғарылып қалғанындай, кәсіптің өзі адал және арам болып екіге бөлінетін тәрізді. Тәрізді емес. Дәл солай. Бірақ оған мән беріп жатқан ешкім жоқ. Себебі ол – қалыпты өмір салты. Дегенмен, біздің түсінігіміздегі арам кәсіптер… Иә, сол. Жезөкшелік… тағы… Жалпы көп емес. Шынымен солай ма? Енді осы айтқандарымызды байыптап көрелік.
Кәсіп – міндет. Себебі, кәсіпсіз нәсіп болмайды. Әу бастан солай. Мәселен Адам атаның екі баласының бірі – Абыл мал бағумен, ал, Қабыл – егіншілікпен айналысқан. Адам баласында содан бері тыным жоқ. Рас, ілгері дәуірде кәсіп нәсіп болған. Ал қазір кәсіп – байлыққа бастар жол. Егер нәсіпті несібе деп қабылдасақ, оны беруші Алла екендігі мәлім болады. Ал, байлық десек – оны табушы өзің болып шығасың. Иә, өзің. Іскерлігің, қабілетің, істің көзін білетіндігің… Байлық иесінің бәрі осылай ойлаған. Бұл тұрғыда Құран Кәрім Мұса Пайғамбардың туысы Харунды өзгелерге тағылым етеді. Ол да тап солай ойлаған. Ақыры жер жұтты. Өлген соң емес Тірі кезінде. Солай бола тұра адам баласы байлықтың соңына түсуін қоймай келеді. Осы орайда мемлекеттік бағдарламалар да қабылданып жатады. Барлық кезде солай. Бірақ, байлыққа жалпы халық ешқашан тұтастай қол жеткізбеген. Алайда, үмітін де үзген емес. Міне, бұл – бақ пен сордың яғни, Алла мен өзіндік қалаудың текетіресі.
Біз «сорды» өзіндік қалауға жатқыздық. Өзіндік қалау дегеніміз… Иә, сол. Байлық. Демек, ол байлық болған соң, «бағымыз» – кедейлік болып шығады. Бір қарағанда, бұлайша байыптау қисынсыз сияқты. Оны көпшілік негізінен солай деп ұғады. Адам баласының барлық кезде де байлыққа ұмтылуы сондықтан. Бірақ ол, жоғарыда да айтқанымыздай, Алла қалауы емес. Соған орай, қанша тырысқанымен адамның қалауы ұдайы бола бермейді. Жалпы, халықтың байлыққа белшесінен батпауының бір сыры осында жатыр. Себебі байлық негізінен адам қалауының материалдануы. Жалпы қай несібені де беруші Алла. Бірақ соған қанағаттанбау… Күнә демей-ақ қоялық, әйтсе де қайырсыз екені анық. Иә, қайырсыз. Неге олай екенін Алла біледі. Бұл – Алла рақымының бүркелген бір сыры. Мынандай бір тәмсіл бар.
Пайғамбарымыздың заманын-да бір сіңірі шыққан кедей Пайғамбарымыздан өзіне мал бітсін деп дұға жасауын өтініп сұрайды. Оның түбі қайырсыз болатынын білген Пайғамбарымыздың тоқтау салғанына әлгі бейбақ еш көнбейді. Не керек, дұға жасалады. Содан көп өтпей-ақ, кедейдің шаруасы дөңгелене бастайды. Төрт түлік мал қораға сыймауға айналады. Малдың жайымен шет жаққа қоныс аударады. Мешітке бастайтын жол қоражайға қарай бұрылады. Аллаға құлшылық жасауға қолы тимейтін болады. Оның соңы… Иә. Діннен алшақтайды. Тіпті, Пайғамбарымыздың айтқандарына құлақ аспай, өрісі толған малдың зекетін беруден де тыйылады. Түбі осылай болатынын білген Пайғамбарымыз оның малынан зекет алуға рұхсат етпейді. Алайда, әлгінің малы көбейген үстіне көбейе береді. Кейін, Хазіреті Омардың билігі тұсында өз ағаттығын білген ол қыруар малының зекетін Омардың алдына айдап келеді. Бірақ, Омар да Пайғамбарымыздың аманаты деп әлгінің тышқақ лағын да алмай кері қайтарады.
Біз осы тәмсілді және жоғарыда айтқандарымызды көлденең тартып байлықты жоққа шығарғалы отырғанымыз жоқ. Ислам дінінде байлық зекет арқылы халалданады. Ал, халал нәрсенің бәрі – Алланың несібесі. Жалпы, қай байлық та Алланың қалауынсыз болмайды. Осы жерде кәкір бар. Ол: «Сонда мұсылман емес миллиардерлер де Алла қалауымен байыды ма?» дегенге саяды. Жауап айқын. Тап солай. Бәрі Алланың қалауы. Бірақ бұл қалауда Алланың рақымы жоқ. Жалпы, кәпір екендігі айқындалғандардың өзіндік қалауы материалдана бастайды. Ол, Құран Кәрімде айтылғанындай, күнәларының артуына себепкер болады. Соны білген Пайғамбарымыз сахабалары жақсы тұрмыс кеше бастаса «ахиреттік несібемізді жеп жатқан жоқпыз ба?» деп жандары түршіккен.
Ризық – Алладан. Әр адам өзіне әу баста бөлінген несібеден артық бір сабақ жіпке де иелік ете алмайды. Және өз несібесін жеп түгеспей бұл дүниеден де озбайды. Ризық өзгермейді. Ол азайып, не көбеймейді. Тек оған біздің иелік етуіміз әртүрлі себептерге байланған. Кейбіреулер мол несібенің келуін орайлы сәтке не болмаса, өзіндік қабілетіне байланысты деп ойлайды. Тағы біреулер оны жеке қамқоршысының арқасы деп ұғады. Құдайдан соның тілеуін тілейді. «Ол болмаса маған мұны кім береді…» деп те күпірлікке барады.
Кімнің де болсын білгені жөн. Ешкім Алланың ризығына иелік ете алмайды. Бәрі – бергенді алады. Дұрысы – әу баста бөлінген нәрсеге қол жеткізеді. Мәселен, ризықты бір көмбе десек оған әртүрлі жолмен баруға болады. Алайда, сол жолдағы «көмекшілерді» әлгі ризықты жасаушылар деп қабылдауға болмайды. Ол әу бастан бар және қалай болғанда да иесіне жетеді. Біреуге меншіктелген Алланың несібесін өзге біреу жолдан тосып ала алмайды. Міне, сол өз несібесіне иелік етуде де адам иманы сын таразысына түседі. Осы жолда біреу қисапсыз сауап, ал екінші біреу зіл батпан күнә арқалайды. Әлгі, «көмбенің» сауапқа, не күнәға айналып кетуі әркімнің өзіне байланысты. Алайда, шайтан ол «көмбені» ешқашан әу бастан бар деп қабылдатпайды. Көп адамның шайтан жетегінде кететіні сондықтан. Ғұламалар пайымдауынша, несібе бесінші аспанға келгенде айқындала бастайды. Соны білген шайтан осы екі аралықта әлгі несібенің иесіне харам жолмен жетуі үшін әрекет етіп бағады. Мынандай бір тәмсіл бар.
Хазіреті Әли бірде мешіт маңында жүрген бір балаға көзі түсіп, оның маңдайына бүгінгі күн несібесіне 5 дирхам жазылғандығын біледі. Сол несібенің балаға өзі арқылы жетуін ойлап, одан өзінің мешітке намаз оқып шыққанынша 5 дирхам ақыға атына қарайлай тұруын өтінеді. Бала бұл ұсынысты қабыл алады. Алайда, хазіреті Әли көзден таса болысымен бала аттың ерін сыпырып алып тайып тұрады. Қайта оралған Әли мән-жайға қаныққан соң, жаңа ер алмаққа базарға соғады. Базардан әлгінде ғана қолды болған өзінің ерін көреді. Оны саудалап тұрған адам ерді бір баланың 5 дирхамға өткізіп кеткендігін айтады. Міне, осылайша, адал несібе харамға айналады. Несібе харамданды, бірақ көбейген жоқ.
Көңілде күмән қалмас үшін жоғарыда сөз еткен «көмбені» тағы да қаузай кетелік. Әрине, кейбіреулер қалтасына құйылып жатқан қыруар қаржыны әлгі баланың 5 дирхамымен салыстыра алмайсың. Оның үстіне ол баланың ертеңгі күні тағы да ашқұрсақ қалуы күмәнсіз. Ал миллиардердің дәулеті тасыған үстіне таси беруі мүмкін. Мынандай бір тәмсіл бар.
Алла әмірін орындауға шыққан екі періште бір-бірімен жүздесіп қалады. Олар екеуара әңгіме барысында өз сапарларының мәнісі туралы сұрасады. Біріншісі: «Мен бұл өмірде айтқаны болған бір дінсіз адамның өлер шағындағы соңғы тілегін орындауға бара жатырмын. Маңайында өзен-көл болмаса да, оның балық жегісі келген екен. Тілегін орындау үшін сол жаққа су айдау үшін бара жатырмын. Алла оны ахиретте несібесіз қалдыру үшін бар тілегінің бұл дүниеде орындалуын қалады» – дейді, екіншісі, «Мен бұл өмірде жолы оңғарылмаған бір мүсәпір діндардың соңғы тілегінің де орындалмауы үшін бара жатырмын. Ол бейбақ өлер шағында зәйтүн майы қосылған тамақ жегісі келген екен. Мен сол май құйылған ыдысты сындыруға тапсырма алдым. Алла оның ахиретке бұл дүниелік емес, о дүниелік несібемен баруын қалады» – дейді.
Иә, бұл дүниеде шекесі қызған адам аз. Рас, бар тілегі орындалып жатқандар да бар. Солардың біреуінің жығасы қисайса өз басым кәдімгідей-ақ қуанып қаламын. Ахиретке несібесіз кетпейтін болды деп.
Жалпы, Құдай тілегімді бермеді деу әбестік. Оның үстіне Қазақстан бірегей мәдени-тарихи жағдай қалыптасқан, қоғамдық дамуы өзіндік ерекше және дін саласы өзгеше ел ретінде, әлемдік қоғамдастық мойындаған мемлекеттік-конфес-сиялық қатынастың өзіндік моделін жүзеге асырып келеді.
Мемлекеттің зайырлы сипаты туралы конституциялық норма Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік-конфессиялық қатынастардың негізгі сипаттамасы болып табылады.
Мемлекеттік қызмет, білім беру, мәдениет, спорт, денсаулық сақтау жүйелерін, неке және отбасы институттарын қоса алғанда, әлеуметтік қатынастар, сондай-ақ мемлекеттің құзыретіне жататын басқа да салалар тек заңнамамен реттеледі.
Азаматтар өз елінің патриоты болуы және мемлекеттің мүддесін сақтауы тиіс, өйткені ол елдің негізгі заңы – Конституцияға сәйкес азаматтарға өмір сүруге, еңбек етуге, денсаулықты, қауіпсіздікті сақтауға, білім алуға қажетті жағдай жасайды.
Хазіреті Әбубәкір «О, Алла, мені тозаққа менен басқа адам сыймайтындай етіп үлкейтші», – деп тілек тілеген екен. Бұл – бүкпесіз шынайы тілек. Жарықтық, өзгелер үшін өзін құрбандыққа шалуға неліктен пейілді болды екен? Жауапсыз сауал. Рас, әрқилы болжам жасауға болады. Бірақ, осылай сөз саптаған кездегі хазіреті Әбубәкір көңіл ауанын дөп басып тану қиын. Тіпті, мүмкін емес. Себебі…
Адамдар бейғам. Мәселен, Алматыдағы «Көк базар» маңындағы тіршілікке бір ауық назар аударайық. Айналаның бәрі ығы-жығы халық. Әйтеуір жұрттың бәрі бір жаққа асығулы. Асықпайтындар да бар. Олар – жастар. Дені ауылдан келген. Жол бойындағы орындықтарда қалта телефондарын шұқылап ойнап отырады. Айналалары пырдай пісте қабықтары. Налисың. Оларға ренжимін дегеніңше арбасын сүйретіп біреулерден қашқан ұсақ саудагерлер жолыңды кес-кестейді. Өңдері пәс. Жадыған. Жүдеген. Ашынған. Өзара әңгімесін тыңдағанның өзіне төбе құйқаң шымырлайды. Әлгілерге қарағанда таксистердің жаны тыныш. Қашан көрсең, шырт түкіріп жол бойында қауқылдасып отырады. Малдары түгел. Анда-санда «Талгар, Талгар, Чилик, Чилик» – деп айқайлап қояды. Өздері кіммен де болсын орысша сөйлеседі. Оларға кейде «сендер тек орыс тасисыңдар ма…» дейтіндер де кездесіп қалады. Әйтсе де таксисттер Шелекті – Чилик деулерінен бір танбайды.
Бас мешіт те сол маңда. Мешітке жастар көбірек бас сұғады. Неге? Айтпағымызды осы сауал төңірегінде өрбіткенді жөн көрдік. Сонымен, «жастар мешітке неге барады» деген сауал жауабын тарқатып көрелік.
1. Иманы тасыған соң;
2. Ата-бабасының жолы болған соң;
3. Үгіт насихат қарқынды болған соң.
Шынтуайтына келгенде, біз көрсеткен бұл үш жолдың да жастарға түк қатысы жоқ. Бірінші, иман тасу. Жастар иманының тасуына бізде қандай негіз бар? Мектептен діни түсінігі қалыптаспай шыққан бала қалайша иманды бола қоймақ? Біреулерден, негізінен дін фанаттарынан естіген оны-мұны уағыздары ешкімді діни парасат биігіне көтере алмайды. Демек, жастар мешітке иманы тасыған соң бармайды. Екінші, ата-баба жолы. Бұл жолды жастарға қарағанда, ересектер жетік біледі. Білгенімен, мешітке бас сұға бермейді. Яғни, бұл жол да жастарды мешітке жетелемейді. Үшінші, үгіт-насихат. Бізде үгіт-насихат мешітке келтіру үшін емес, келгендер үшін айтылады. Үгіт-насихат – өзге дін иелері еншісінде. Осымен біздің болжам тәмам болды. Жоқ, олай емес. Олай еместігі, шындық тағы да бүркемеленіп қалды.
Құдайшылығын айтқанда, жастар мешітке жолдарын оңғарту үшін барады. Құдайдан тек соны тілейді. Ахиретті… Оған ешкім бас та қатырмайды. Сонда бұл қандай үрдіс? Бұл қай жол? Бұл қай мәзһаб? Аптасына бір-ақ рет намаз оқитын (жұма намаз) жастардың мешіттерде көбейе бастағанына біз неліктен қуануымыз керек?
Басы ауырмағанның Құдаймен шаруасы бола бермейтіндігін аталарымыз баяғыда-ақ айтқан. Байыбына барсақ, «бас аурудың» мағынасы кең. Оның жастар бойындағы көрінісі – қоғамдағы өз орнын айқындай алмауы. Қарға адым жерде тұрғандай көрінген жарқын болашақтың қиял мен арманға айналуы, жарқ-жұрқ еткен шынайы өмірдің, ондағы жастық делебені қоздырар қызылды-жасылды думанды өмір салтының өздерінен алыстай түсуі, оған бастар қаржылы мекемелер есігінің бұлар үшін жабық болуы, бәрінен бұрын соған қол жеткізуге деген сенімнің жоғалып, үміттің үзіле бастауы жастарды мешіт қауымына әкеліп қосады. Олар алақан жайып Құдайға мұң шағады.
Мұң шаға отырып, Алладан тіршіліктерінің оңғарылуын сұрап, дұға жасайды. Бірақ… Иә. Дұғалары қабыл болмайды. Оның неге қабыл болмайтындығы туралы әңгіме бөлек. Осылай әрі-сәрі күй кешіп жүрген кезде «Жұма күнінде дұға қабыл болатын бір сәт бар, егер кімде-кім сол уақытқа дәл келсе барлық тілектері қабыл болады» деген уағызды құлақтары шалады. Жастардың жұма намазға ағыла бастауының бір себебі осы. Алайда жұма намазға барғандарымен тағдырларының өзгере қояр түрі сезілмейді. «Баяғы жартас – бір жартас». Ендігі үміт – Қадір түнінде. «Қадір түні – мың айдан қайырлы», «барлық тілек қабыл болады» – деген уағызға үміт артқан жастар жыл сайын мешіттерге сыймай кетеді. Адам сүйсінерлік-ақ жайт.
Бірақ біз мәселе мәнін дер кезінде түйсіне алмадық. Дегенмен, жастар психологиясының ауытқи бастағандығы әр жерде-ақ аңғарыла бастады. Намаз әрқилы оқылатын болды. Дәстүрлі дінді тәркі ететіндер көбейді. Себебі… Жалғыз-ақ себеп бар. Ол – жастар дұғасының қабыл болмауы. Қабыл болмаған соң олар ұстанып келген дінінен кінәрат іздей бастады. Құраннан өздерінше жол тауып, хадисті өз түсінік деңгейлерінде қабылдады. Содан барды да «анау болады», «мынау болмайды» дейтіндер қатары көбейе түсті. «Білімдері» артқан сайын дұғаларының қабыл болмау себептерін де «түсіне» бастады. Содан барып, ұлдарымыз киім үлгісін өзгертіп, шалбарларының балақтарын кесіп, сақал қоя бастаса, қыздарымыз тұмшалануды әдетке айналдырды. Оған адал ас пен әке-шешенің намаз оқу қажеттілігі келіп қосылды. Не керек, «халифат құрмай оңбаймыз-ау» деген ой кімнің де болсын санасында қылаң бере бастады. Содан барды да, жастарымыз топ-топқа, жік-жікке бөлінді де кетті. Біреулер радикалды бағыт ұстанса, екіншілері – өзге дін есігін қақты. Ал, шынайы дінді ұстанғандар… Олар енді жоқтың қасы.
Сонда енді не істемек ләзім? Жауап айқын. Мемлекеттің жастардың дұға-тілектерінің орындалуын ойластырғаны жөн. Сонда ғана мешіт қауымы шынайыланады. «Мешіттеріміз жастарға толып кетті» деп сол кезде шаттансақ болады. Егер мешітке баратын біреулер табылып жатса. Ал бүгінгі жастардың мешітке барғаннан тапқан ең басты жетістігі – маңдайларының сәждеге тиіп, намаз оқығандығы. Ол олардың орындалмаған барлық дұға-тілектерінен де қайырлы. Мынандай бір тәмсіл бар:
Жәбірейіл періште бірде екі рәкат намаз оқыпты. Сол екі рәкат намазға 4 мың жыл уақыт кеткен екен. Кейін Алладан: «О, Раббым, ғалам жаратылғалы бері мен сияқты намаз оқыған құлың бар ма?» деп сұраған көрінеді. Сонда Алла: «Ақырзаманда келетін Мұхаммедтің үмметінен бір құлым екі рәкат намазды қате қылып, қаза қылып, әртүрлі ойлармен, қанша рәкат оқығанын білмей оқиды. Олардың сол екі рәкат намазы сенің 4 мың жылда оқыған намазыңнан артық болып қабыл алынады. Өйткені, олар дүние сүйіспеншілігінен тыйылады, нәпсілерінің жамандығынан құтылуға тырысады, шайтанның уәсуәсына алданбай «Аллаһу акбар» дейді», – деген екен.
Сөз соңында дұға туралы да бір ауыз пікір білдіре кетелік. Ғұламалар дұға мынандай үш жағдайда қабыл болады деген:
1. Сол сәтте, яғни дұға етудің артынша қабыл етеді.
2. Қабыл етеді, бірақ сол сәтте бермейді, біз қанша жалынып, жалбарынсақ та, көз жасымызды төгіп дұға етсек те Алла тілегімізді бермейді. Ол тілек – өлер сәтте, қабірде, махшар алаңында,мизам таразысында, сират көпірінде, жәннатта беріледі.
3. Дүниеде де, ахиретте де бермейді. Алайда, Алла Құран Кәрімде «Мен дұғаларды қабыл етемін» деген. Иә, қабыл етеді, бірақ, сұралған нәрсені емес, оның орнына, бәлкім сұралғаннан да құнды нәрсе береді. Басымызға келетін қиыншылық, ауру, бәле бар болса соның бәрі әлгі дұғаның себебінен тоқтайды. Бір сөзбен айтқанда, дұға міндетті түрде қабыл болады. Себебі Қазақстан әрбір азаматтың құндылығын мойындайды және оның ар-ождан бостандығын қамтамасыз етеді.
Еліміздің азаматтары өзі-нің дінге деген көзқарасын өз-дігінен және мәжбүрлеусіз айқындауға не өзін қандай да бір дінге байланыстырмай,діни институттарға жүгінбей-ақ өмір сүруге құқылы.
Жәннат пен тозақ туралы ұғым барлық дінде де бар. Бірақ ұғым бір болғанымен бұл тұрғыдағы түсінік, таным, ұстанған жол әрқилы. Алайда адам баласының неліктен тозаққа баратындығы кімді де болсын мазалайды. Шынында да адамдар тозаққа неге барады? Жауап айқын. Күнәсі болған соң. Шынымен солай ма? Байыптап көрелік. Әуелі мына бір жайтқа назар аударайық. Кез келген ана өзінің туған баласына деген реніші мен өкпесі кешіре алмайтындай деңгейде болғанымен, ол бәрібір баласын шексіз азапқа салуды қаламас еді. Тіпті азаптауды ойламауы да мүмкін.
Біздің діни түсінік бойынша ананың баласына деген махаббаты Алланың адамзатқа деген махаббатының қасында жіп есе алмайды. Алайда күнәһар пенделердің тозақтық болатындығы да Құран Кәрімде ашық жазылған. Сонда Алланың махаббаты… Көңілге күмән ұялайды. Ол күмән дінге деген сенімге қаяу түсіреді. Оның үстіне өзге діндегілер де Алланың мейір-шапағат иесі екендігін жоққа шығаруға тырысып бағады. Қарсыласуға… Иә. Дәрмен жоқ. Бәрі рас. Тозақтың бар екендігін қай діндар да жоққа шығара алмайды. Сонда қалай, 70-80 жылдық ғұмырымызда жасаған азды-көпті күнәміз үшін тозақта мәңгілік азап шегу әділдік пе? Рахман, Рахим (аса қамқор, ерекше мейірімді) сипатқа ие Алла соған шынымен-ақ жол бере ме? Егер жол берсе… Онда…
Күнәміздің бары рас. Біліп істедік, білмей істедік, қай-қайсымыз да күнәдан пәкпіз дей алмаймыз. Үміт етеріміз тек Алла. Өзі кешірер. Ал кешірмесе ше? Бұл тұрғыда өзге діндер не дейді екен? Еріксіз жаутаңдайсың. Оның үстіне олардың да үгіті басым. Уағыздарына шамалы құлақ асқанның өзіне әлгілерге еріп кеткің келеді. Олардың дінінде мәңгілік азап деген мүлде жоқ. Әйтеуір бәрінің де бір-бір құтқарушысы бар. Ал бізде…
Әңгімені өрбітпес бұрын әуелі өзімізді танып алайық. Адам өзін таныса, Алланы да таниды. Бұл – діни қағида. Сонымен біз кімбіз? Айнаға қарайық. Кім де болсын айнадағы «бейнені» өзім деп таниды. Өзгелер де сені сол «бейне» арқылы біледі. Мемлекет сол «бейненің» сен екендігін растап құжат береді. Бірақ сен ол емессің. Міне, осы ой адамға келген күннен бастап ол өзін іздей бастайды. Егер өзін тапса, таныса онда Алланы да таниды. Бұлай болмай, әр адам әлгі «бейнесін» өзім деп танудан танбаса және сол бейнедегі адам дін жолына түсіп жер бетіндегі барлық діни оқу орындарын түгесіп, Құранды жаттап, хадистерді шекілдеуікше шаққанымен кәміл мұсылман бола алмайды. Оның жасаған ғибадаты мен оқыған намазынан да қайыр жоқ. Дұрысы – ахиретте қайыр жоқ. Ал бұл өмірде… Иә. Одан өткен данышпанды таппайсың. Ол – заңдылық. Себебі әлгі «бейне» тек осы дүниеге ғана тән. Ал соны өзім деп білген адам соның даңқ тұғырына көтерілуі үшін қызмет етеді. Өкініштісі ол осы дүниелік қошемет-марапатпен тәмамдалады.
Осы жерде мынадай бір қызық сауал туындайды. «Егер жаннатқа Мен емес, мен болып өзге біреу баратын болса (мен деп әлгі бейнені айтып отыр) онда ол жаннаттың не қажеті бар?». Шындығында жаннатқа баратын «бейне» емес, өзің. «Бейне» – ол жай әншейін бұл дүниелік киім. Мәселен өзеннен өту үшін пайдаланған қайықты арғы бетке өткен соң арқалап жүрмейтініміз сияқты, бұл дүниелік денені де уақыты біткен соң тастап шығамыз. Оның үстіне ол «бейнені» арғы әлемге лайық көру жаннатты бағаламағандық болып шығар еді. Ең бастысы – «бейне» ауысқанымен, өзің өзгермейсің. Себебі… Иә. Мәңгіліксің. Бізді Алла тағала әу баста солай жаратқан. Тек соны, яғни өзімізді әлі біле алмай жатырмыз дә.
Адамның бет-әлпеті әр түрлі жағдайлардан, не арнайы операция арқылы өзгергенімен, өзі өзгермейді. Өзгелер оны танымауы мүмкін, бірақ ол өзін жақсы біледі. Себебі өзгермеген. Міне, біз – солмыз. «Бейнеге» кірсек, жоғаламыз. Өйткені «бейнеде» нәпсі жасырынып тұрады. Нәпсі – қалау. «Бейненің» қалауы. Егер біз «бейнеге» кірсек, онда ол біздің қалауымызға айналады. Сөйтіп біз өзімізді тағы да жоғалтып аламыз. Өйткені нәпсі «Мен» деген ұғымды қалыптастырады. Егер біз өзімізді анықтай алмасақ, онда өмір бойы сол «Менге» қызмет етеміз.
Ұғынықтылық үшін өзімізді екі адамбыз деп қабылдайық. Біріншісі – өзіміз, екіншісі – «бейне», яғни «Мен». Нәпсі де сонда тұрады. Шындығында біз «бейнені» өзіміз деп қабылдаймыз, өйткені көбіне адамның өзі мен әлгі «бейне» тұтасып кетеді. Ол өздерін екі бөлекпіз деп ұғынбайды да. Бұл – дінсіздерге тән ахуал. Екінші топ – екі бөлек екендіктерін біледі. Бірақ олар «бейненің», яғни тәннің (нәпсінің) қалауын өзінің, яғни жанның да қалауы деп ұғынады. Біз жанды өзіміз дедік. Неге олай дегенімізді сәл кейіндеу тарқатыңқырап айтамыз. Әуелі мына айтып отырған мәселені аяғына дейін жеткізелік. Сонымен, үшіншілер – өзін «бейнеден» ажырата алады. Яғни жан тәннен бөлінеді. Осы жерде кәкір бар. Бұлайша қабылдау, біздің түсінігімізше, өлген кезде болатын жайт.
Сондықтан біз жанды, яғни өзімізді бұдан былай рух деп қабылдаймыз. Тәннен жанның шығуы – өлімге, ал рухтың шығуы, біз жоғарыда айтқандай өзін «бейнеден» бөлінуге алып барады. Бұл – пайғамбарларға, әулиелерге, кәміл мұсылмандарға тән қасиет. Дұрысы – ахуал.
Сонымен біз – рухпыз. Әу бастан солай. Оған дәлел – әлмисақ уәдесі. Иә, Алланы Жаратушы ием деп мойындаған біздің рухымыз. Рух өзіне қажетті қуатты Алладан тікелей ала алады. Ол соған мұқтаж, әрі тәуелді. Соны білгендіктен де ол Алланы Жаратушы ием деп мойындап отыр. Періштелердің ахуалы біздің сол рухтық сипатымыз сияқты. Сондықтан да олар пәк. Және сол қалыптарынан айнымайды. Себебі оларға жасалған іс-әрекеттері үшін күнә да, сауап та жазылмайды. Біздің жерге түсуіміз, «бейнеге» енуіміз, рухтан «ажырауымыздың» басты себебі – екі жолдың бірін, яғни сауап пен күнәнің біреуін таңдауымызда жатыр. Сауап пен күнә деп отырғанымыз да өзіміз. Сауап – рухқа, күнә – «бейнеге» тән. Егер жоғарыда айтқанымыздай рухты «бейнеден» бөліп ала алсақ, онда ол рух жаннатқа баруға лайық болады. Ал әлмисақ кезіндегі рухқа нәпсі кигізілмегендіктен оған ондай мүмкіндік берілмеген. Біздің дүниеге келу себебіміздің бір ұштығын осыдан да пайымдауға болады.
Рас, Адам ата жаннатта болды. Бірақ тұрақтай алмады. Неге? Себебі, рухы «бейнеден» бөлінбеді. «Бейненің» бір аты, жоғарыда да айтқанымыздай – нәпсі. Сол нәпсі жаннат маңдайшасына жазылған Мұхаммед есімін оқығанда және оның өз ұрпағы екендігін білгенде «Сол жерде менің есімімнің жазылғандығы лайық емес пе еді» деген ойға ерік береді. Алла тағала сол «ойды» алдырып, жаннат бағына көмдіреді. Адам ата мен Хауа ана сол «ойдан» өніп шыққан жемісті жеу арқылы жаннаттан шығарылады. Адам баласында содан бергі уақыт аралығында өзі мен нәпсінің аражігін ажырату процесі жүріп жатыр. Оны пайғамбарымыз «үлкен жиһад» деп атаған.
Жанды – рух дегеніміз сияқты енді «бейнені» де өз атымен, «нәпсі» деп атайық. Нәпсі – Адам атаны жаннаттан шығарды. Нәпсі – Ібіліске шайтандық қамытын кигізді. Нәпсі – Құран кәрімде айтылатын екі періштеге кигізілгеннен кейін оларды зина жасауға итермелеп, күнәһар етті. Нәпсі – жеке адамдар былай тұрсын, қаншама ұлыстарды діннен шығарды. Келе-келе нәпсі қалауы қалыпты өмір салтына айналды. Ал одан шығу… Шықпақ түгілі адам баласында ондай ұғым да, түсінік те жоқ.
Рух – Алланың ең құнды, ең асыл гауһары. Ол – Алланың жердегі орынбасары. Ол – Алланың өзіне ұқсаған сипатқа ие жаратылыс. Ол… Бірақ ол рухты біз сезінген де, түйсінген де емеспіз. Себебі…
Ұғынықтылық үшін айтайық. Әу бастағы рух ананың құрсағына келіп түсті. Соған орай оған берілетін қуаттық негіз қалыптасты. Ол – қан. Ауа да, нәр де сәбиге сол қан арқылы беріле бастайды. Бұл жайт сәби келесі кезеңге дайын болғанға дейін жүреді. Келесі кезең – мына өмір. Енді сәби нәрді сүт арқылы алады. Сүтте жер өнімінің элементтері бар. Не керек сәбиде осы өмірде тіршілік ете алатын болмыс қалыптасады. Бұл – табиғи заңдылық. Егер біз бұлай болуы мүмкін емес, адам суда да тіршілік етуі тиіс деп әлгі сәбиді суға батырсақ, ол тұншығып өледі.
Енді негізгі айтпағымызға ойы-сайық. Біз жоғарыда «сауап – рухқа, күнә – «бейнеге» тән» дедік. Енді осы сауап пен күнәні ана құрсағындағы сәби деп қабылдайық. Күні жеткен кезде бұл екеуі де дүниеге келеді. Әзірге екеуі де ертеңгі күні өзінің баратын жерін дайындап жатыр. Бірақ ол ананың құрсағында емес, мына өмірде жүзеге асуда. Олар баратын жердің аты бізге мәлім. Оның бірі – жаннат, екіншісі – тозақ.
Мынадай бір тәмсіл бар. Бар өмірі қи сасыған қора-қопсыда өткен бір сорлы неше алуан гүлдердің қош иісі аңқыған бір жайға тап болғанда, тынысы тарылып талып қалыпты. Мән-жайға қаныққан бір ғұлама әлгінің есін тезекті иіскетіп жүріп зорға жиғызып алған екен.
Енді сөз басындағы сауалға қайта ойысайық. Шынында да адамдар тозаққа неге барады? Жауап айқын. Өз қалауымен. Жоғарыда да айттық, біз келесі баратын жайға өзімізді өзіміз дайындаймыз. Ал ол қалай жүзеге асады? Байыптап көрелік. Ол жайт біз бұл дүние есігін ашысымен-ақ басталып кетеді. Әуелі «шикізаттық өнім» қабылданады. Ол – көру, есту, сезіну, дәмін алу сияқты біздің жаратылыстық мүшелеріміз арқылы жүзеге асады. Бұл жайт сәби балиғат жасқа жеткенге дейін жалғасады. Бұдан кейінгі кезеңде ол алған «шикізатты» өндіре бастайды. Яғни келесі барар жайын жасау процесі басталады. Балаларды сол кезден бастап діни үрдіс бойынша тәрбиелеу қажеттілігі соған байланысты туындайды. Себебі…
Жоғарыда айттық. Рух – Алланың асыл гауһары. Бірақ оны түйсініп жатқан ешкім жоқ. Оның асыл екендігін бізге сездірмей отырған – нәпсі. Біздің мақсат – өзіміздің сол құнды «затқа» ие екендігімізді, ол «заттың» бәрінен де тіпті жәннаттан да қадірлі екендігін ұғыну. Алайда біз рухтың сондай екендігіне сенім білдіргеннің өзінде де ондағы қасиет кейін, кейін болғанда ана дүниеде ашылады деп ұғамыз. Себебі анау айтқандай қасиетін көріп отырғанымыз жоқ. Осы жерде қарсы сауал туындайды. Неге көріп отырғанымыз жоқ? Себебі жасалған нәрсенің бәріне ие болып отырған рух емес, біз. Дұрысы – «мен». Мен дегеніміз… Иә, сол. Нәпсі. Болмаса Адам ата жерге түскенде бүгінгі біз білетін қалалар, өзге де өркениет жетістіктері бар ма еді? Бүгінгі адамзат баласы қол жеткізген жетістіктің бәрі – рухқа тән. Оның өзін нәпсі құрсауында қалып, бар-жоғы белгісіз жағдайда болғанның өзінде жасап отыр. Шынтуайтына келгенде ол – үстіне қойылған нәрсені асылдандырып жіберетін қасиетке ие. Оның жасағанын басқа ешкім жасай алмайды. Оны ұғыну үшін Алла тағала бізге Құранда араны мысалға келтіреді. Арадағы сол «затқа» гүлдер тозаңын қойғанда ол балға айналады. Бал жасаудың одан басқа жолы жоқ. Бар болса, араға тәуелді болмай-ақ өзіміз өндіріп алар едік. Құранда келтірілетін тағы бір мысал – өрмекші торы. Өрмекші торы да сондай тәсілмен өндіріледі. Ал тордың қуаты болаттан да мықты. Адам баласы ондай тор «жібін» өндіретін деңгейге әлі жете қойған жоқ. Жетпейді де. Себебі ол – рух өнімі.
Міне, біздегі жайт та тап сол сияқты. Рух үстіне қойылған барлық ізгі амал – оның қоректік нәрі, әрі ертеңгі жайы. Діни амалдардан бөлек мына өмірде көрген қиыншылықтар мен ауыртпалықтар да рухты ажарландыра түседі. Тіпті кейбір ауыртпалықтар діни ғибадаттан да жоғары тұрады. Ең көп қиыншылықты пайғамбарлардың көретіндігі сондықтан. Бірақ бұл рух нәпсіден бөлініп шыққаннан кейін барып жүзеге асатын жайт.
Мына бір мәселеге назар аударайық. Адам баласында үш түрлі қалау болады. Оның біріншісі – Алладан, екіншісі – өз еркінен, үшіншісі – тағдырынан. Енді осы мәселелерді тарқатып көрелік.
Рух өзіне қажетті қуатты Алладан тікелей алатын қабілетке ие. Алайда ол қабілет рухтың заттануымен, яғни «бейнеге» енуімен тоқтайды. Енді рух өзіне қажетті азықты «бейнеден» ала бастайды. Ал «бейне» ол қуатты біз күнделікті пайдаланып жүрген азықтық заттардан алады. Бірақ ол әлгі заттарға қуаттың Алладан берілгендігін мүлде сезінбейді. Рухтың «бейнеге» тәуелділігі ақыр соңында екеуінің бірігіп кетуіне әкеліп соғады. Осылайша кемелдікке жеткен «бейне» барлық жаратылыстағы рухты жоққа шығаруға бейім тұрады. «Әруақ жоқ». «Әруақ қайда?» дейтіндер солар.
Екіншіні – өз еркі дедік. Бұл – нәпсі. Нәпсі қазанына түскен нәрсе ешқашан адалданбайды. Нәпсінің қажеттілігі – рухқа онсыз күнә да, сауап та жазылмайды. Егер рух үстемдікке жетсе, онда нәпсі рухқа қызмет ете бастайды. Бірақ бұл жайт рух нәпсіден бөлініп шыққаннан кейін барып жүзеге асады. Нәпсінің рухқа мойынсұнуы Құран Кәрімде «қанағаттанған нәпсі» делінеді. Мәселен сіз бен біз намаз оқимыз. Рас, «О, намаз оқу керек екен ғой» деп ешкім бірден жайнамазға жығыла салмайды. Бұл тұрғыда адамның ішкі әлемінде екіұдай күрес жүреді. Бұл – рух пен нәпсінің күресі. Намазға жығылдық. Рух жеңіске жетті. Солай ма? Намазды не үшін оқимыз? Дұрыс. Алла ризашылығы үшін. Бірақ біз оқып жатқан намазға Алла риза ма? Мәселен бізді біреу әспеттеп үйіне қонаққа шақырды дейік. Біз қонаққа барар жолда әжетханаға тайып жығылып, үсті-басымызды былғап алдық. Енді бізді сол қалпымызда үй иесі төріне оздыра ма? Әрине, жоқ. Сол сияқты нәпсі қазанында былғанған ғибадат одан шықпайынша ешқашан қабыл болмайды. Қайта оқылған намаз күнәні үстемелей түседі. Құран Кәрімде «Осылай намаз оқығандарға қандай өкініш» деген аят бар. Себебі, намазды оқыған рух емес, «бейне». Бір сөзбен айтқанда, нәпсі қалауымен жасалған барлық іс-әрекет – бүгінгі болмысың, ертеңгі – өзің. Ол өзі жасаған, өзі бейімделген жайдан басқа жерде өмір сүре алмайды.
Үшінші қалау – тағдыр. Білген жөн. Адам жазылған тағдыр бойынша жүрмейді. Және ешкім де тағдырға тәуелді емес. Тағдыр адамнан бөлек жаратылыс. Ұғынықтылық үшін айтайық. Тағдыр – «базар». Барлық жақсы-жаман жаратылысты сол «базардан» табасың. Қалау өзіңде. Біз ондағы өзімізге қажет нәрсені ұдайы пайдаланып отырамыз. Соны пайдалану арқылы да келесі барар жайымызды жасау үстіндеміз. Не ішесің, не жейсің, қайда барасың, қалай барасың, жалпы мына өмірде не істедің, не істегің келеді – бәрі жаратылып қойылған. Қалау – заттанады. Мәселен «тағдыр базарынан» «үйленемін» деген қалауды алдың. Осы қалау жұбайыңа, бала-шағаңа, құда-жегжатқа айналады. Ажал да адамның өз қалауы бірінің ішінде жасырынып тұрады. Мысалы үшін мотоцикл сатып алған жасөспірімнің ажалмен бетпе-бет келетінін әркім-ақ біледі. Егер ол қалауын өзгертсе, өзінің тағдырын да өзгертеді. «Тағдырың – өз қолыңда» деу себебіміздің бір сыры осында жатыр. Сол сияқты сауап та, күнә да адамның «тағдыр базарынан» алған қалауы негізінде жүзеге асады, әрі заттанады. Гәп тағдырда емес, өзіңде. Өзің кімсің? Рухсың ба, «бейнесің» бе? «Базарда» бәрі бар. Ал таңда!
Біз адам баласының бұл өмірге келуі мен келесі кезеңге өтуі барысындағы дайындығы туралы сөз еттік. Ең бас-тысы, рухтың шексіз мүмкіндік иесі екендігін түйсіну қажет. Рух тәннен бөліне алатын дәрежеге көтерілгенде, ол тәнді «емдей» бастайды. Ондай тән рухтың барған жеріне бірге бара алатын қабілетке ие болады. Мәселен Пайғамбарымыз миғражға өз тәнімен бірге көтерілген. Ал ғарышкерлер болса мына тұрған жерге скафандрды қажет етеді. Рух «шуағына» бөленген тән ішіп-жеуді қажет етпейді. Қожа Ахмет Яссауи бабамыздың 63 жыл ғұмырын жер астында өткізе алуының бір сыры осында жатыр. Ондай «бостан» рух бір мезгілде барлық жерде бола алады. Мәселен екінші халифа хазіреті Омар бір сұхбаты үстінде «Тауға қарай қашыңдар, тауға…» деп айқайлап жібереді. Барлық діндарларға белгілі бұл жайт хазіреті Омардың сол сәтте өзге аймақта өтіп жатқан соғысты көре алғандығын әйгілейді. Біз айтып отырған рух шексіз қуатқа ие. Мәселен хазіреті Әли Хайбар соғысында бір дарбазаның темір есігін жұлып алып, өзіне қалқан етеді. Кейін соғыс біткен соң әлгі «қалқанын» тастағанда оны қаншама сахаба жабылғанымен орнынан қозғай да алмайды. Сондай-ақ ондай рухқа ие дене шірімейді.
Біз мұндай жайт рух нәпсіден ажыраған кезде болады дедік. Ал ол қалай ажырайды? Жауап айқын. Ислам діні арқылы. Ислам дінін қабылдаған адамның соны ұстануы үшін жасалған діни үрдіс пен заңды қағиданы – шариғат дейміз. Ал сол шариғатты жанның қабылдауы – тарихат делінеді. Біздің ата-бабаларымыз дінді осы екінші саты арқылы қабылдаған. Сондықтан біздің ұстанған өмір-салтымыз, дәстүрлі әдет-ғұрпымыз түгелдей дерлік ғибадат орнына жүреді. Бұл орайда Пайғамбарымыз хадисінде «Ғибадаттың ең оңайы және ең пайдалысы аз сөйлеу мен жақсы мінезді болу» делінген. Сондықтан біздің өмірімізде бір рет «Алла» деп айтуымыз рухы нәпсіден ажырамаған адамның мың жыл оқыған намазынан қайырлы. Себебі ол сөз бірден рух гауһары үстіне түседі. Бұған қазақ көрмеген құқай мен азаптың жоқ екендігін қоссақ, жәннатта пайғамбарларға кімдердің қоңсы болатындығын пайымдауға болады.
Бір өкініштісі, қазір сол «бостан» рухты нәпсіге тәуелді етуді мақсат еткен «діндарлар» алға шыға бастады. Олар қоғамда радикалды діни идеяларды жүйелі және жоспарлы түрде ақпараттық тарату террористер мен экстремистер қатарына жаңа мүшелерді қосу мен тартуға қолайлы жағдай туғызады.

Діни экстремизм идеологтарының зайырлы мемлекеттің қағидаттары мен негіздерін, азаматтық бірегейлікті бұзу әрекеттері қоғамдағы шиеленістің өршуіне, радикалды діни ағым өкілдерінің, оның ішінде халықаралық террористік ұйымдардың қатарына қосылу үшін шет елге заңсыз шығуға тырысатындар санының артуына алып келуімен қауіпті.

Деструктивті діни ағымдардың радикалды ниеттегі өкілдері ұшқары әрекеттерге – азаматтарға, қоғам мен мемлекетке қарсы зорлық-зомбылық актілерін ұйымдастыру мен жүзеге асыруға дайын.
Радикалды діни ағымдар өкілдерінің қылмыстық іске баруы, олардың ұйымдасқан қылмыстық топтармен бірігу әрекеттері байқалады.
Жастардың деструктивті ағымдар идеологиясының алдындағы әлсіздігі факторлары әлеуметтік-экономикалық проблемаларының болуы, әлеуметтік әділетсіздік сезімі, өмірлік тәжірибелерінің жоқтығы, сыни қабылдау қабілетінің төмендігі болып танылады.
«Алла бар, одан басқа тәңір жоқ, Мұхаммед Оның елшісі, әрі құлы» деп кәлима-шаһадат айтқан адамды біз мұсылман дейміз. Алайда сол мұсылманның, Пайғамбарымыз хадисінде айтылғанындай, 73 топқа бөлініп, соның тек біреуі ғана тура жол тауып, қалған 72-сінің тозаққа түсетіндігіне жете мән бере бермейміз. Болмаса сол 72 топтағылар да намаз оқып, ораза ұстап, зекетін беріп, қажылыққа барып бір Аллаға ғана сыйынып, құлшылық қылған кәнігі мұсылмандар. Оларды салафи, уахаби демей-ақ кәдімгі сіз бен біз сияқты мұсылмандар деп қабылдасақ, сонда оларда Аллаға жақпайтындай қандай кінәрат бар? Әлде мұсылман болудың бұдан басқа біз білмейтін жолы бар ма? Намаз оқығандар да, құран жаттағандар да, мешіттен шықпай, күндіз-түні ғибадат жасағандар да тозаққа баратын болса, онда тозаққа бармай қалмайтын адам болмайтын шығар, сірә. Сенбеуге… Пайғамбар хадисін жоққа шығарған ешкім жоқ әзірге. Сонда кәкір неде? Айтылар әңгімені осы сауал төңірегінде өрбітейік.
Әуелі кәлима-шаһадаттың алғашқы жолына мән берейік. Ол – Алла бар, одан басқа тәңір жоқ. Дұрыс. Алла бар. Бар екендігіне сендік. Бірақ көргеніміз жоқ. Бізге қарағанда білімді дін ғұламалары да Алланы көрмеген тәрізді. Солар айтқан соң, оның үстіне ата-бабамыз мұсылман болған соң біз де «Алланың бар екендігіне сендік» деп иман келтірген болып жатырмыз. Кейбіреулеріміз сол сеніммен намаз оқып, ораза тұтып, діни ғұрыпты кәдімгідей-ақ ұстана бастадық. Бір қызығы, дінге жақындай түскен сайын Алланы іздеуге онша құлық таныта қоймадық. Тіпті Алланың қай жерде екендігіне де бас қатырмайтын болдық. Оның үстіне Алланы іздегендердің, таптық дегендердің де жауабына көңіл көншімейді. Біреулер Алланы абстрактілі түрде түсіндіреді, екіншілері – ғарышта, үшіншілері – жүректе дегенді айтады. Ал қалың көпшілік қолдарын көкке қарап жаяды. Бұл – Алланы жоғарыда деген ұғымға жетелейді. «Алла бар ма, бар. Болды. Басқаға бас қатырма» дейтіндер де аз емес. Егер Алла туралы осындай түсінік-сенімді қанағат тұтсақ, сонда кәміл мұсылман боламыз ба? «Ия» дей салу оңай. Себебі, бізде бұдан басқа сенім де, ұғым да жоқ. Әйтсе де Алланың қайда екендігін таба қоймағандығымыз ешкімге де құпия емес. Ендеше барға қанағат деп, жоғарыда айтылған сенім мен ұғымды тарқатып көрелік.
Әуелгі айтпағымыз, мына бізді қоршап тұрған барша әлем Алланың бар екендігін айқындап тұр. Егер Алла болмаса… Осы жерден доғарайық. Дұрыс. Алла бар. Оны дәлелдеудің қажеті жоқ. Ендеше Алланың қайда екендігіне ойысайық. Алла – ғарышта. Көкте. Демек ғарыш, көк, мынау он сегіз мың ғалам, Алла болуы мүмкін біз атын білмейтін тағы бірдеңке, сол сияқты шексіздікке ие момынның жүрегі Алладан бұрын пайда болған ба? Егер солай десек, онда «Алла бар, одан басқа тәңір жоқ» деген куәлік сөзіміз қайда қалады?
Осы жерден шегініс жасап, әңгімемізді қайтадан басынан бастайық. Сонымен, Алла бар. Біз соған иланайық. Бұл иланудың бұрынғы иланудан өзгешелігі – біз санамызға «Алладан басқа ештеңе жоқ» деген ұғымды қалыптастырайық. Ұғынықтылық үшін «Бар» деген сөздің мәнін түсініп алайық. Мәселен бөлмеде ауа бар. Ауа бөлменің барлық жерінде бар. Енді біз ауаны темір сияқты тұтас зат деп қабылдайық. Демек ол бөлме бос емес. Онда «темір ауа» бар. Келесі түсінік. Бар нәрсе тек сол «темір ауа». Оның алды да, арты да, төбесі де, төменгі жағы да шексіз. Ол «темір ауаның» айналасында бос қалған қуыс та жоқ. Бар нәрсе тек «темір ауа» ғана. Міне, осы «барға» иненің ұшын батыра аламыз ба? Әрине, жоқ. Біз «бар» деп Алланы тап осылайша түсінеміз. Ол «барда» Алладан басқа ешнәрсе жоқ. Болуы мүмкін де емес. Себебі, басқа бос жер жоқ. Бар жердің бәрінде Алла бар. Алла кез келген нәрсе ішіне еніп кете беретін ауа тәрізді емес. Ол біз мысал үшін айтқан темірге де келмейді. Бірақ Алла заттық сипатқа ие. Ол «сипатта» жер элементтерінің бір де біреуі жоқ. Сондықтан біз Оны бейнелей алмаймыз. Алайда біздің адамдық болмысымыз – Алланың есім сипаттарының «микрокөшірмесі». «Микрокөшірмесі» деген ұғымға да түсінік қажет. Ол туралы сәл кейіндеу тоқталамыз. Егер біз Алланың бар екендігін тап осылай қабылдай алсақ, онда мына әлемде Алланың жоқ екендігіне көзіміз жетеді. Өйткені Алла бар болуы үшін өзге нәрселер жоқ болуы керек. Біз өзімізді, айналамыздағы бізге көрінетін, көрінбейтін заттарды жоқ деп қабылдағанның өзінде де ол жерде Алланың болуы мүмкін емес. Себебі, Алла – мекенсізде. Сондықтан Алла ана жерде, жоқ, мына жерде деп ойдан мекен жасаудың өзі күпірлік болады. Ал мына мекен… Ол енді жаратылыс. Біз де соның ішіндеміз. Гәп Алланың емес, біздің қайда екендігімізде. Сонымен біз қайдамыз?
Кәлима-шаһадаттың екінші жолына назар аударайық. Ол – Мұхаммед Оның елшісі, әрі құлы. Елшінің мәні – өкіл. Құл – қалтықсыз қызметкер. Демек Мұхаммед Алланың өкілі, әрі қалтықсыз қызметкері. Қалтықсыз қызмет дегеніміз біздің ұғымымыздағы табиғи заңдылық. Мына өмірде, табиғатта өзінен-өзі болып жатқан сияқты көрінетін іс-әрекеттің бәрі – сол құлдың қызметіне кіреді. Ал өкілдігіне келсек… Әруақ дегеніміз сол өкілдік. Енді осы айтқандарымызды тарқатайық.
Пайғамбарымыздың «Алла ең әуелі менің нұрымды жаратты» деген хадисі бар. Алладан «Бол!» деген әмір шықты. Өмірге Оның елшісі, әрі құлы келді. Ол – Нұрмұхаммед. Әруақ дегеніміз сол. Мына әлемді, біз білетін, білмейтін нәрселердің ендігі жаратушысы сол – әруақ. Бірақ ол жаратуларда да Алланың «Бол!» деген әмірі тұрады. Ол әмір бір-ақ рет, пайғамбарымыздың нұрына берілген. Сол әмір негізінде қалған кез-келген нәрсені сол нұр жаратады. Жаратып қана қоймайды, құлдың қызметін де қоса атқарады. Ең басты нәрсе, ол нұр, яғни мына әлем қайда жаратылған? Жауап айқын. Жоқтықта, Алланың қиялында жаратылған. Алланың ол әлемде болмайтындығы сондықтан. Мына жаратылған әлем екі нәрседен, «+» және «–» зарядтан тұрады. Оның бірі – Алланың әмірі, екіншісі – пайғамбарымыздың нұры. Алласыз қурайдың да сынбайтыны, онда да, яғни кез келген нәрсенің ішінде, Алланың әмірі тұрады. Алласыз біз кірпігімізді қағып, қасымызды кере де алмаймыз. Соны білген адамдарды мұсылман дейміз.
Адамның жаны да Нұрмұхаммедтен, яғни әруақтан жаратылған. Құран Кәрімде Алланың «Біз жараттық» деп көпше түрде айтатындығы сондықтан. Жанда Нұрмұхаммед, Нұрмұхаммедте Алланың есім сипаттары мен әмірі тұратындықтан Алла бізге күре тамырымыздан да жақын болады. «Адам Алланың есім сипаттарының микрокөшірмесі» деуіміз соған байланысты. Міне осы жаратылыс мәнін ұғу үшін қаншама ғұламалар жарты жолда қалып, қаншама ұлыстар діннен шыққан. Христиандар әруақты құдай деп қабылдады. Ислам дінінің кейбір ғұламалары да әруақ-жаратушыны Алла деп ұғынды. Әруақты мойындамайтындар Алланы мына әлемге араластырып жіберді. Бір қызығы, бүгінгі күннің заманауи ғалымдары да әруақты мойындап отыр. Бірақ олардың түсінігіндегі әруақ – антиматерия. Қазір олар сол «антиматерия – құдайдың» әлемді қалай жаратқандығына бас қатыруда. Ал біздің ата-бабаларымыз болса, әруақты «Құдай емес, бірақ құдайдан былай да емес» деп түсінді. Ақиқаты да осы түсінік.
Енді 73-ке бөлінген мұсылмандардың 72-сінің неліктен тозақтық болатындығына ойысайық. Ең басты кінәрат – әлгі 72-нің бәрі де мына өмірді шын, өзін бармын деп қабылдайды. Сондықтан «мен намаз оқыдым» деген адам әлгі 72-нің қатарына барып қосыла береді.
Ұғынықтылық үшін айтайық. Сіз бен біз түс көреміз. Түсімізде намаз оқыдық делік. Сол намазға біз иелік ете аламыз ба? Сол түсімізде оқыған намазды малданып имандымыз деп айтуға құқылымыз ба? Егер оны түс десек, онда мына өмірді «бар» деп ойлағанымыз ғой. Не істемек ләзім?
Жауап айқын. Біз мына өмірге байланбаймыз. Мен-ді Ол-ға айналдырамыз. Мен – жоқтық, Ол – барлық. Демек, бар – тек Алла. Яғни намазды да біз емес, Ол оқиды. Ақыры солай екен, онда тіршілік етпеймін, өмір сүрмеймін десең, кәпір боласың. Өмірге шынайы аралассаң – 72-нің қатарына кіресің. Сондықтан біз мына өмірді жалған деп қабылдағандықтан, ішіне енбейміз. Мәселен өзіміз өмір сүріп жатқан өмірді кино делік. Кино көріп отырған адам сезімге беріліп, киноға еніп кеткені сондай, ондағы кейіпкерлердің біріне айналып кетеді. Біз жоғарыда тілге тиек еткен 72-нің бәрі сондай кейіпкерлер. Ал қоюшы оператор экранда не болып жатса да селт етпейді. Тура жол тапқан 73-ші – осы «қоюшы оператор». Мына әлемге Алланың көзімен қарау керек дегенде, біз қаперге «операторды» алуымыз керек.
Біздің ата-бабаларымыз жаратылыс мәнін, яғни әруақты ұғынып, барлық іс Алла әмірімен болатындығын түйсінгендіктен, сөз басын «құдай қаласа» деп бастап, мына жалғанға көз сүзбеген қалыптарында өмірден өткен. Жалғыз тура жолды табушылар да солар. Ендеше біз де сол жіптен ажырамайық. Болмаса жалған уағызшылардың әлеуметтік желілерде онлайн уағыз айтуының кең ауқымда таралуынан тәуекел арта түсуде.
Діни әдебиеттердің осы мақсатқа белгіленген стационарлық үй-жайлардан тыс жерлерде таралу фактілерінің орын алуы жалғасуда.
Радикалды діни идеялардың таралуына төтеп бере алатын, әсіресе, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы жүйесінде білікті дін қызметкерлеріне деген қажеттілік артуда.
Қазақстандық қоғамның рухани дамуында дәстүрлі негіздерді сақтау, еліміздегі мемлекет құрылымының зайырлылық қағидаттарына науытқымау бойынша дін өкілдерінің азаматтық ұстанымын қолдау қажет.
Діндарларға этикалық мінез-құлық нормаларын сақтауға, қарапайымдылық таныту, діни төзімділік пен жоғары моральдық-адамгершілік қасиеттерді көрсетуге қойылатын талаптарды күшейту,басқа дін ұстанушыларға лайықты үлгі болуы қажет.
Білім беру жүйесі жеке тұлға мен қоғамда қазақстандық патриотизмді, халықтың ұлттық және рухани дәстүрлеріне деген құрметті қалыптастыруда негізгі рөл атқарады. Атап айтқанда:
білім беру және тәрбие процесінде оқушыларға дін туралы тек ғылыми тұрғыдан білім беру;
оқыту кезінде қандай да бір діни бірлестікке кіруге немесе онда болуға мәжбүрлеуге жол бермеу;
діни себептерге байланысты оқушылардың оқу сабақтарына қатысудан бас тартуына жол бермеу;
білім беру ұйымдарында діни іс-шалар мен миссионерлік қызметті өткізуге жол бермеу;
Соған орай айтар ойымызды кванттық механикаға қатысты өрбітелік. Кванттық механика жаратылыстық болмыс мәнін түйсіне бастағаннан кейін ғылым да, діни түсінік те өзіндік даму биігіне көтеріліп, ақыры бір-бірімен беттесті. Нәтижесінде ғылым қаламаса да Алла алдында мінәжат етуге мәжбүр болды. Ал дін осы уақытқа дейін тоқтаусыз айтып келгендерінің шын мәнінде ақиқат екендігін сезініп, соған енді ғана мән бере бастады. Әйтсе де ғылым мен діндегі бұл ахуалды, көпшілік қауымды былай қойғанда, ғылым шыңына көтерілген академиктер мен (тіпті Эйнштейн де) ғұлама діндарлардың өзі түгелдей ұғына қойған жоқ. Себебі бұл «ахуал» осы уақытқа дейін бар құпиясын ішіне бүгумен келді. Сондықтан ғалымдар да, діндарлар да ол «ахуалдың» атын білгенімен мәнін түсінген жоқ. Біздің «ахуал» деп отырғанымыз, ғылыми тілдегі кванттық механика. Кванттық механиканың жай-жапсарын таратып айту ғалымдар еншісіндегі жайт. Біз сол мәселенің тек дінге қатысты жағын ғана қаузай кеткенді жөн көрдік. Сонымен…
Егер адам баласы көтеріліп отырған мәселе мәнін осыған дейін ұғына алғанда бүткіл өмірін басқаша құрған болар еді. Бұл – ақиқат мәнін өзіміз түсінгеннен кейінгі ой. Болмаса бұған дейін ештеңе болмағаны сияқты бұдан кейін де ештеңе өзгермейді. Адамдар өмірден сол бәз-баяғы бейғам қалыптарында жоқ нәрсенің соңына түсіп, соны қызықтап, соған алданып өтеді. Өкінішті. Бірақ ол өкініш адамға көз жұмғаннан кейін барып келеді. Ия, өмірден қалай өтеді, тура сол сәтте ақиқат айқындалады. Бұл жайт Құран аяттары арқылы бекітілген. Бірақ біз ол аяттың шынайы мәнін ұғына алғанымыз жоқ. Рас, өкініштің болатынын білдік. Алайда біз ол өкінішті Алланы танымағандықтан, ғибадат-құлшылықты жасай алмағандықтан болады деп білдік. Бұл – діни ұғымды қабылдай алған адамның түсінігі. Ал дінсізге… Ия, оларға бәрі бір. Жоқ. Бәрі бір емес. Енді бәрі бір емес. Кванттық механика атеистер түсінігінің де быт-шытын шығарды. Жә, ол бөлек әңгіме.
Сонымен өлген адамда өкініш болады дедік. Ол қандай өкініш? Мәселен біз өмірде ат басындай алтынға ие болдық делік. Сол ат басындай алтынға ие болғанымыз үшін біз құрмет биігіне көтерілдік. Жұрттың қызғанышын ояттық. Өзімізді мәртебелі жан сезіндік. Соған малдандық. Соның буына масаттанып, күпінумен өмірімізді өткіздік. Енді өмірден озғаннан кейінгі жайт. Бақсақ, тау да,тас та, тіпті айналамыздағы қолға ұстауға болатын нәрсенің бәрі алтын екен. Біз сол алтынның ортасында жүріп, қолымыздағы алтынды әлдеқандай көріппіз. Шынтуайтына келгенде оның көк тиындық құны жоқ екен. Өлгеннен кейінгі ақиқат бізге соны ұғындырды. Өкінішті ме? Әрине, өкінішті. Бұл – мәселенің бер жағы. Енді ат басындай алтынды образды түрде бағамдап көрейік. Өмірге келгеннен кейінгі атқарған іс-әрекетің, жеткен жетістігің, талпынған арманың, шыққан биігің, одан да басқа қол жеткізген жетістіктерің, бір сөзбен айтқанда барлық сүрген өмірің – әлгі ат басындай алтын сияқты ешқандай қадірі жоқ екенін білгенде бар ғой… Бұл енді шынайы өкініш. Жоқ, біз айқындалған ақиқатты әлі де дөп басып таныта алмай жатырмыз.
Басы ашық жайт. Өміріміз босқа өткен екен. Жарайды, көп нәрсені атқара алмаппыз. Алтын дегеніміз жез болып шықты. Бәлкім одан да құнсыз. Бірақ бұл соншалықты аһ ұратындай өкініш пе? Шынтуайтына келгенде өкініш – біз айтып отырған нәрселер емес. Ол – өзің, өмір бойы соңына түскен құндылықтың өзге емес, өзің екендігі. Өмірде сен нені армандадың, неге қол жеткізгің келді, сол – сенің өзің. Бұл – біз айта беретіндей, «Біздің ең басты құндылығымыз – адам» дейтін түсінік емес. Ұғынықтылық үшін әуелі бір ғана жайтты айтайық. Әлгі ат басындай алтынды көтеріп жүрген адам өзінің қолы тиген нәрсенің бәрі алтынға айналып кете беретінін білгенде қандай күй кешер еді?! Ақиқат айқындалғанда әлгі адам өзінің сондай қабілетке ие екендігін біледі. Өкінішке қарай бұл ақиқатты өлгеннен кейін барып айқындалады дедік. Сонымен ақиқат айқындалды. Біз өлген адам өкініште болады дегенде осы жайтты айтқымыз келді.
Енді осы айтқандарымызды тарқатайық. Ең бастысы – кванттық механика мен бүгінгі діни түсінік өлгеннен кейін айқындалатын әлгі ақиқатты өмір шындығына айналдырды. Кванттық механика алтын мен жай таста ешқандай айырмашылық жоқ екендігін ұғындыра алса, бүгінгі діни таным адам мүмкіндігінің шексіз екендігін әйгіледі. Шынтуайтына келгенде бұл ғалымдардың да, діндарлардың да жетістігі емес, уақыт жемісі. «Уақыт жемісі» деген қандай ұғым? Ол – қоғам мен заман талабы. Мәселен пайғамбарлардың өмірге келуін «уақыт жемісіне» жатқызуға болады. Дәуір, заман, қоғам сол сәтті күтеді. Соған орай осыған дейін бүркеліп келген көптеген сырлар ашылады. Қазір сондай кезең. Ғалымдардың пайымдауынша бұл кезең 1999 жылдан бастау алады. Рас, кванттық механиканың алғашқы нышаны 1900 жылдан бастап белгі берді. Сол сияқты дінде де бұл түсінік әу бастан бар болатын. Бірақ ол түсінік қойнауына ешкім терең бойлай алған жоқ.
Сонымен зат бөлшектенеді. Атом, нейтрон, протон… Осы бөлшектенудің ең соңғы шегін діни түсінікте монада дейміз. (Рас, монада туралы кезінде Пифагор, Диоген, Бруно, Лейбництер де әрқилы пікір айтқан). Ал монада өндірген зат – фрактал деп аталады. Біз білетін, білмейтін 18 мың ғалам осы монада мен фракталдан тұрады. Монада – барлық, фрактал – жоқтық. Ғылым кванттық механикаға дейін тек фракталды ғана зерттеп келді. Сөйтіп, ия, айдалаға лағып кетті. Соған орай бүкіл адамзат басқа жаққа бет бұрды. Олар фракталдың, яғни жоқтықтың, иллюзияның соңына түсті. Бір сөзбен айтқанда, адам баласы бос кеңістікте ауа қармап қалды. Ал ақиқатты, яғни монаданы ешкім де бар деп білген жоқ.
Ұғынықтылық үшін айтсақ, адамды, кез келген затты бар етіп тұрған – монада. Монада өлмейді, өшпейді, сондай-ақ жоқ болып та кетпейді. Ол – мәңгілік. Жоқ болатын соның өнімі, яғни фрактал. Мәселен шағын бір тасқа жіп байлап айналдырсақ, шеңбер пайда болады. Тасты алып қойсақ, шеңбер жоғалып кетеді. Егер біз тасты монада деп ұғынсақ, шеңбердің фрактал екендігін пайымдай аламыз. Шынтуайтына келгенде біз күнделікті бар деп қабылдап жүрген нәрсенің бәрі фрактал. Бұл тұрғыда пайғамбарымыз мына әлемді түс сияқты деген. Сонда түсте көрініс беріп жатқан нәрселердің бәрі фрактал болады да, ал түс көруші монадалық қызметті атқарады. Ең бастысы – фрактал монадасыз өздігінен бола алмайды. Бұл – атеистерге қарсы берілетін ең басты соққы. Өкінішке қарай біз өмір бойы фракталдық ұғым-түсінік аясынан шыға алмай келеміз.
Өзімізде бардың, дұрысы – өзіміздің, нақтыласақ – монаданың мүмкіндігін пайымдау үшін мына жайттарға назар аударайық. Монаданың, яғни әрі қарай бөлшектеуге келмейтін соңғы шектің материалдық көрінісі – Сүлеймен пайғамбардың жүзігі мен Мұса пайғамбардың аса таяғы. Сүлеймен пайғамбар жүзігі арқылы бұл әлемді де, жындар әлемін де басқарды. Жүзік – монада. Алла тағала екі әлем монадасын осы жүзікке бағындырған. Сондықтан алпамсадай жындар жүзікке жұтылып кетпес үшін Сүлеймен пайғамбарға қалтқысыз қызмет етуге мәжбүр болған. Мұса пайғамбардың аса таяғы да осы тәрізді. Суға қарық болған перғауын әскерлерін жұтқан монада – аса таяқ. Адам өлгенде әлгі шеңбер жасады делінген «тас», яғни монада алынады да, гәупиген дене, яғни фрактал біртіндеп жойылып кетеді. Монададан айырылған барлық зат дәл осылай жойылады. Соны, яғни фракталды зерттеп, сол зерттеуі арқылы ғылыми байлам жасаған ғалымдар о дүние жоқ деген ұйғарымға келген. Шындығына келгенде олардың айтып отырғаны дұрыс. Фрактал ешуақытта қайта тірілмейді. Ал монадаға бастапқы форманы қайта жасай салу түк те қиындық тудырмайды.
Фракталдың салтанат құратын жері – жаннат. Жаннат нығметтері бірыңғай фракталдан тұрады. Ал сол фракталды түзуші монада – жаннаттың иесі болып табылады. Бір адамға берілген жаннат өзге адамға қызмет етпейді. Себебі ондағы фрактал өзге монадаға тән емес. Әр жаннат – фрактал өз иесі – монадаға жайылып жастық, иіліп төсек болып, оны құрмет биігіне көтереді, шексіз нығметке бөлейді. Себебі адам жаннатты, яғни фракталды өзі жасайды. Рас, Алланың әмірінсіз қурай да сынбайды. Сондықтан айтылар ой шариғат қалыбына үйлесу үшін мына жайтқа мән берген жөн. Монада – Нұрмұхаммед. Пайғамбарымыз хадисінде айтылатынындай Алла ең әуелі пайғамбарымыздың нұрын, яғни Нұрмұхаммедті жаратқан. Ал Нұрмұхаммедке Алланың есім сипаттары тән. Сондықтан монада иелік ететін нәрсенің бәрін Алла жасады деп қабылдағанымыз жөн.
Дінде Алла 18 мың ғаламды тарының қауызына сыйғызып жібереді деген түсінік бар. Тарының қауызы деп отырғанымыз – монада. Әр монада өзінше бір әлем. Негізі бір болғандықтан олар тұтасып тұрады. Айтылған ойды кванттық механика арқылы сараласақ, Қазақстанда әңгімелесіп отырған екі адамның сөзін Америкадағы адам ешқандай аппаратсыз-ақ ести алады. Сондай-ақ ол адамның әлгілердің қасынан аяқ астынан шыға келуі де түк қиындық туғызбайды. Себебі ол монадалар үндестігі, яғни тұтасуы арқылы жүзеге асады. Негізінде ол өзі бір нәрсе. Ұғынықтылық үшін айтайық. Егер бұрын ешкім еш жерде шешпеген күрделі есепті Англиядағы ғалымдарға шығартсақ, олар оны ойланып-толғанып отырып бес сағатта шығарса, әлгі есеп шешімін тапқаннан кейін соны шешкен ғалымдарды ешкіммен байланыстырмай сол есепті Америкадағы ғалымдарға шығаруға берсек, олар оны үш сағатта шығара алады. Одан кейін оны қазақстандық ғалымдарға шығартсақ олар оны бір сағатта-ақ шығаруға қол жеткізеді. Осылай жалғастыра берсек әлгі есепті кез-келген математик әп-сәтте түк қиналмай-ақ шығара салатын болады. Себебі әуелгі ақпар, есептің англиялықтар тапқан шешімі монада арқылы әлемге тарап кетеді.
Біздегі ең басты кемшілік – өзімізді бағалай алмауымызда. Дұрысы – танымауымызда. Біздің түсінігіміздегі өзіміз – фрактал. Біз өзгені де сол фрактал арқылы бағалап, құрметтейміз. Бұл – жалған құрмет. Шынайы құрмет биігіне көтерілген адамдар ешқашан ұмытылмайды. Олар есімі ұдайы жаңғырып тұрады. Себебі, Алла адамды әу баста құрметті етіп, бүкіл жаратылыс, тіпті періштелерге дейін алдында бас иетін өзінің орынбасары, халифасы етіп жаратқан. Сондықтан да бүкіл жаратылыс: тау-тас, орман-тоғай, ұшқан құс, жүгірген аң, судағы балық барлығы түгелдей адам баласына тілеулес болып, тәкпір айтып, Алладан сол үшін жарылқау тілеп тұрады. Себебі, адам баласы болмаса, олардың өздері де болмас еді. Бұл тұрғыда Алла тағала тарапынан Пайғамбарымызға қарата айтылатын «Егер сен болмасаң, мына әлемді жаратпаған болар едім» делінетін хұтси-хадис бар. Мұндағы «Сен болмасаң» делініп отырған – Нұрмұхаммед. Нұрмұхаммед – әуелгі жаратылыс. Әрине, онсыз өзге ешнәрсе болмақ емес. Жаратылған өзге 18 мың ғаламның негізі – Нұрмұхаммед. Біздің монада деп отырғанымыз да – Сол. Біз де солмыз. Бүкіл жаратылыстың біздің мұңымызды мұңдап, жоғымызды жоқтап тұратындығы сондықтан.
Сонымен әуелгі жаратылыс – монада. Діни түсінікте «Әуелі ғарыш жаратылған, ғарыш судың үстінде болған» делінеді. Шынтуайтына келгенде ғарыш делініп отырғанның өзі – монада. Ал су – фрактал. Сондықтан да барлық жаратылыс, яғни фрактал, негізінен судан тұрады. Бұл – ғылыми дәлелденген жайт. Біздің айтпағымыз ол емес. Гәп – монада құндылығын түйсінуде.
Алла теңдессіз асыл зат жаратты. Ол «асыл затты» өзімізше әспеттеп «Алтынменен апталған, күміспенен күптелген» деп дәріптесек, мұнымыз ол «асыл затты» қорлағандық болып шығар еді. Себебі ол «асыл затқа» Алланың өзіндік сипаттары тән. Ол сондықтан да құрметті, сондықтан да ардақты. Өзінің сол ардақтысына Алла тағала періштелердің басын игізіп, сәжде жасатты. Тек Ібіліс қана әмірге бағынбады. Себебі ол монаданы, яғни «асыл затты» көре алған жоқ. Ібіліс адамды жай фрактал деп қана білді. Алла Ібіліске оның сұрауы бойынша адам баласын азғыруға мүмкіндік бергенде, оның «асыл затқа» түк те жасай алмайтынын білді. Шындығында шайтан тек фракталға ғана шайтандық жасайды. Ал ол – жоқ нәрсе. Сондықтан шайтан өзімен-өзі әуре болып жүреді.
Жоқ әлем деп отырғанымыз – фрактал. Мына әлемнің фрактал екенін түсіну үшін адам баласы қол жеткізген нәрселерге мән беріп көрейік. Мәселен, компьютер. Компьютерді қостық. Алдымыздан жаңа әлем ашылды. Ақыл-ойымызбен соның ішіне ендік. Компьютерді әркім әрқалай пайдаланады. Соған тәуелді болып, байланып, ішінен шыға алмай қалған адамдар да бар. Байыбына барсақ, біз тәуелді болған ол әлем мүлде жоқ. Алайда біз онсыз тіпті өмір сүре алмаймыз. Шындығына келгенде ол «барды» біз жасадық. Ол «бардың» материалдық көрінісін галлограмма арқылы бағамдауға болады. Мәселен компьютердің галлограммалық ауани (виртуальды) клавиатурасын басқан тәрізді болып, компьютерді іске қосуға болады. Сол сияқты осы ыңғайда жасалған арнайы көзілдірікті кию арқылы ауани (виртуальды) әлемге еніп, ондағы көріністерді бар деп қабылдап, сол әлемнің құрамдас бір бөлігіне айналып та кетесің. Мұндай ауани әлем түсінік арқылы қалыптасады. Мына біз тіршілік етіп жатқан әлем де сол сияқты. Біз көріп тұрған «бар әлемді» жасаған әуелгі жаратылыс – басты монада. Ал оған біз қалай қосыламыз?
Діни ғұламалар пайымдауынша біздің жаратылыстық болмысымыздың 72 пайызы пайғамбарымыздың руханиятынан, 24 пайызы өз руханиятымыздан, 4 пайызы материалдық әлемнен тұрады. Төрт пайыздық материалдық әлем деп отырғанымыз – фрактал. Егер біз шын мәнінде өзіміздің кім екендігімізді танысақ, онда 24 пайыздық рухани әлемге қосыламыз. Ол әлем пайғамбарымыздың руханиятымен үндесіп тұрады. Ал ол – басты монада. Өкінішке қарай осы «асыл затты» 4 пайыздық фрактал бүркеп алған.
Мынандай тәмсіл бар. Арыстан, қасқыр, түлкі үшеуі бірігіп, аңға шығады. Арыстан әп-сәтте бір бұғы, бір елік, бір қоянды ұстап алады да қасқырға: «Мына олжаны теңдей етіп бөл» дейді. Қасқыр: «Бұғы сізге, елік маған, қоян түлкіге лайық» деп олжаны өзінше бөліске салады. Бұл бөліске келіспеген арыстан қасқырды өлтіріп тастайды да, түлкіге «Енді сен бөл» дейді. Түлкі «Мына бұғыны қазір жеңіз. Елікті түсте жәукемдейсіз. Қоянды жатарда тіске басар қыларсыз» дейді. Бұл бөліске разы болған арыстан түлкіге «Өте дұрыс. Сен өзіңнің ойыңды емес, менің қалауымды айттың. Демек сен мен болдың. Маған ешнәрсенің керегі жоқ. Бәрі сенікі» дейді де, өз жөнімен кетеді.
Мұндағы арыстан деп отырғанымыз – 72 пайызды құрайтын басты монада, ал түлкі – рухани әлем. Қасқыр – 4 пайыздық материалдық әлем. Егер біз 4 пайыздық материалдық әлем тәуелділігінен, яғни фракталдан ажырай алсақ, онда рухани әлемге, яғни монадаға қосыламыз. Сонда жаратылыс әлемі (арыстан) бізді (түлкіні) өзіне баурап, фракталдың (қасқырдың) быт-шытын шығарады. Өйткені барлық нәрсені біз емес, соның өзі істейді. Бұл жерде «біз» деп отырғанымыз – фрактал. Ал «өзі» – монада. Шын мәнінде бұғыны да, елікті де, қоянды да аулаған Соның өзі ғой. Сол сияқты мына өмірде біз жасаған сияқты көрінетін нәрсенің бәрінің иесі – Сол. Өкінішке қарай соның бәрін «қасқыр» бауырына басып, өз меншігі етіп алған. Ол «қасқырда» «түлкі» мен «арыстан» туралы ұғым да, түсінік те жоқ. Фрактал ардақ тұтылған кезде ылғи осылай болады. Осы жерде «Онда мына өмірде қандай мән, қандай қажеттілік бар?» деген заңды сұрақ туындайды. Ғұламаларымыз айтқандай, бұл өмір – ақыреттің жемісі. Біздегі монада күнделікті атқарып жүрген амалдарымыз арқылы ақыреттегі мәңгілік мекенімізді безендіреді. Бұл өмірдің әр сәті баға жетпейтін құндылық. Діни амалдардан басқа бала-шаға қамы үшін атқарған іс-әрекеттер, жақсылық жасау ниетінде басылған әр қадам, тіпті сәлемдескеніміз де монада арқылы жаннат нығметтеріне айнала береді. Бұған күнделікті көріп, бірақ сабырлылық танытып жатқан бейнеттеріміз бен ауру-сырқау, өзге де ауыртпалықтарымызды қоссақ, мәңгілік мекеніміздің монада арқылы қаншалықты айшықтала түсетіндігін бағамдауға болады. Бұл тұрғыда бізге ата-бабаларымыздың өмір салты өнеге бола алады. Жер бетінде монаданы қазақ сияқты түсінген, қазақ сияқты бағалаған, қазақ сияқты құрметтеген ел жоқ. Қазақтың бүкіл өмір салты монаданы әспеттеуге құрылған. Себебі қазақ түсінігіндегі монада – әруақ. Шындығы да сол. Кейбіреулер қазақты заманауи өмір сүруге бейім емес деп күстаналағысы келеді. Ия, қазақ өмір сүруге бейім емес. Себебі, олар фракталды өмір деп қабылдамайды. Қазақы ұғымдағы фрактал – жалған. Сондықтан да біздің ата-бабаларымыз бес күндік фракталдық қызылды-жасылды әлемге алданбай, бар өмірін мәңгілігін безбендеуге арнаған.
Мынадай бір тәмсіл бар. Ескендір Зұлқарнайын түнгі жорықтан қайтып келе жатқан әскеріне «Аяқтарыңа тиген затты дорбаларыңа салып алыңдар» деп әмір беріпті. Біреу әмір болған соң аяққа оратылған заттан көптеу алса, шаршап-шалдыққан кейбіреулері аздау алып, ал жалқауланғандар мүлде алмай таңды атырыпты. Таң атқан соң байқаса, алғандарының бәрі алтын екен. Әскер түнде алтынды алқаптан өтіпті. Алғандар одан да көп алмағанына, алмағандар бос қалғанына өкініш білдірген екен. Сол сияқты біз де алтынды алқаптан өтіп барамыз. Бұл өмір – Алланың бізге берген шексіз нығметі. Тек соның қадіріне жете алмай жүргеніміз өкінішті.
Қорыта айтқанда, кванттық механика – алтын ғасырдың кілті. Алтын ғасырда ғылым мен дін тұтасады. Оған дейін… Ия, Мәді мен тажал бетпе-бет келеді. Мәді – монада, тажал – фрактал. Фракталға байланғандар тажалдың, монаданы қабылдағандар Мәдінің соңына ереді. Әзірге бұл екеуі ажырамай бірге тұр. Менде, сізде, бәрімізде. Бірақ процесс жүріп жатыр. Ажырау процесі. Біз тек соны көпшіліктің қаперіне салғымыз келді. Алайда бұл мәселені кезінде Абай атамыз да айтып кеткен. Ол кісі бар мәселені жүрек көзінің ашылуы арқылы түсіндірген. Бірақ мына мәселеге де мән берген жөн.
Республикада 13 конфессияның 531 миссионері тіркелген. Тіркелген миссионерлердің арасында саны жағынан РКШ өкілдері басым (257). Православиені 84 миссионер насихаттайды, оның басым көпшілігі Ресей Федерациясының азаматтары болып табылады.
Қазақстанда 15 діни білім беру ұйымы, мешіттер мен жексенбілік мектептер жанындағы 400 бастауыш курс, ғибадат үйінен тыс діни іс-шараларды өткізуге арналған 383 үй-жай, оның ішінде намазхана, ғибадат бөлмесі және шіркеулер бар.
Діни әдебиетті және діни мазмұндағы өзге де ақпараттық материалдарды, діни мақсаттағы заттарды таратуға арналған 257 арнайы стационарлық үй-жай айқындалды.
Діни қатынастардың барлық тіркелген субъектілер өз қызметтерін Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жүзеге асырады, бейбітшілік пен келісім жолында, қоғамды дамыту, мемлекетті нығайту үшін қызмет етеді.
Соған орай бізге Абай тағылымы қымбат.
Жүректің көзі ашылса,
Хақтың түсер сәулесі.
Іштегі кірді қашырса,
Адамның хикмет кеудесі.
Осы бір шумақ өлең хакім Абай дінтанымының тобықтай түйіні. Егер біз хакім Абай сөзі мәніне бойлай алсақ, ислам қағидаттарын да танып білеміз. Жалпы, дінді хакім Абай сөзін танымай ұғыну мүмкін де емес. Рас, қасаң діни қағидаттар шырмауында шандылып қалған «діндарлар» аз емес. Өкінішке қарай, бұл күнде дін білгірлері санатына сол көргенінен жазбайтын, «соқыр» діндарлар қосылып жүр. Реті келіп тұрғанда айтпағымыздан озып «соқыр» мәнін аша кетсек, көру – Аллалық сипат. Біз өз көзімізбен көргенді Алланың көретініне телісек, онда Алла сипатының мәнін терең ұғына алмаймыз. Рас, адам жанары да біраз әлемді қамти алады. Бұл жерде «біраз» бен «тұтас» мәніне ой жіберген ләзім. «Біраз» — біз білетін әлемнің бір бөлшегі. Сол сияқты «тұтас» та толық мәнге ие емес. Біз сол толық мәнге ие емес «тұтастың» өзін бірден көруге қабілетсізбіз. Жалпы тұтас әлем – бір Аллаға ғана аян. Ал ол әлемнің Алла бақылауынан тыс қалуы мүмкін емес. Осыдан-ақ Алланың көру сипатын бағамдауға болады. Демек, көруді де екі сатыға бөліп қараған жөн. Бірінші – адами көру, екінші – Аллалық сипатпен көру. Біз Алланың сипатымен қай кезде көре аламыз? Дұрыс. Жүректің көзі ашылған кезде. Енді әңгіменің ашығына келейік. Біздің хакім Абай дінтанымын әлі күнге ұғына алмай келе жатқандығымыз сондықтан. Соқырлығымыздан. Гәп – келісу, келіспеуде емес. Шындықта. Ал ол қай шындық? Бұдан шындық та жалғыз емес екен-ау деген ойға ерік беруге болады. Асылы – шындық жалғыз. Гәп – сол шындықтың жалғыз екендігіне сенуде. Сенгендер – мұсылман.
Алла – жалғыз. Сендік. Мұхаммед (с.ғ.с.) Алланың елшісі. Сендік. Енді хакім Абайға жүгінелік «Жә, не бітті? Сен Алла Тағалаға Алла Тағала үшін иман келтіремісің я өзің үшін де иман келтіремісің?» Шындық жалғыз. Ол – Алладан басқа тәңір жоқ екендігін мойындау. Алайда Алла Тағала сенің мойындаған не мойындамағаныңа зәру емес. Демек, дұрысы — өзің үшін иман келтірген. Бірақ шындық Алланың бар екендігі емес пе? Шындығында қайсысы дұрыс? Сенің сенгеніңе Алланың сенгені ме, жоқ әлде өзіңнің сенгенің бе? Сол сияқты ғибадатты кім үшін жасаған дұрыс. Алла үшін бе, жоқ әлде өзің үшін бе? Міне, осы жерден бастап шындық екіге жарылады. Бірі – шынайы, екіншісі – алдамшы. Мәселен, Аллаға құлшылық етіп жатқан адамның ғибадаты шынайы ма, жоқ әлде алдамшы ма? Әрине, шынайы. Ешбір адам өз ғибадатының шынайылығына зәредей де күмән келтірмейді. Демек, Аллаға ғибадат еткеннің бәрі – жаннаттық. Осы жерде кілтипан бар. Дұрысы – «Бәрін Алла біледі» деу. Демек, жасалған ғибадат шынайылығына деген күмәнді жоққа шығаруға болмайды. Сонымен шын – шын болмады. Бұл жерде әртүрлі теріс ағымдағы секталық дін жолын ұстанушылар қателігі емес, мәселенің бәрі таза исламдық діни ғибадаттың өзінен туындап жатқандығын ескерген жөн. Бірақ оны алдамшы деп те ешкім терістеген емес. Бұл – біздің бірінші жеңілісіміз. Жеңіс – шындықтың өңін айналдырып, өз іс-әрекетімізді көзімізге әдемі көрсеткен шайтан еншісінде. Осы жерде «Алғашқы түймесін дұрыс қадамаған адам, қалған түймелерін де дұрыс қадай алмайды» деген Гете жарықтықтың сөзін қаперге алсақ, бар өмірін Аллаға деген ғибадатпен өткіздім деген адам баласының да тура жолдан мүлде қияс кеткенін түйсінуге болады. Біздің Алла жолындамыз дейтіндердің жүзінен иманы төгіліп тұрмауының бір себебі сол. Сонда кінәрат неде? Кінәрат кінәрат емес, дұрысы – надандық. Бұл – бүгінгі барша адамзат баласына тән надандық. Сондықтан оны надандық емес, соқырлық деген жөн тәрізді. Бұның қай соқырлық екендігін жоғарыда біршама айттық білем. Сонымен соқыр емес, көзі ашық, дұрысы – жүректің көзі ашылған адамның, жүректің көзі ашылған соң оған Хақтың сәулесі түсіп, ол сәуленің орнығуы үшін алдын-ала іштегі кірді қашырып, әу бастағы жаратылыстық қалпын қалыптастырған адамның ғана кеудесі хикмет. Сондай хикмет кеуде иесі ғана Аллалық сипатты сезіне алады. Ол соны сезінген соң да айналасындағылардың надан екендігін айғақтайды. Абай кінә артқан надан қазақ, тек қазақ қана емес, барша адамзат. Адамзат ол надандықтан әлі де арыла қойған жоқ. Арыла қоюы да неғайбыл. Неге?
Ең бастысы, дін қасаң қағидатқа айналды. Оның мәніне бойлап, ішіне ену, дін мен адамның тұтасуы, бағзылық үндестік сетінеді. Дін – адам болмысының нәрі, қуаты, мәңгілік аңсары болудан қала бастады. Надан кеуде қанша жерден діндар көрінуге тырысқанымен, оның жаны діннен ләззәттана алмады. Сондықтан олар балдың бал екенін білгенімен, оның дәмін ешқашан татып көргемегендіктен кие, қадір-қасиет деген ұғымдардан ажырай бастады. Ал оны бар деп білгендердің өзі жалаң форма, қасаң қағидаттардан әріге өре оздыра алған жоқ. Содан барып дін – шамшырақ, ғылым – білімнің қайнар бастауы болған кез біртін-біртін ұмытылды. Тіпті ислам өркениетті даму үрдісіне үйлеспейді деген ой да қылаң бере бастады. Оған керағар барлық лаңкестік пен дүрдараздықтар исламға телінді. Неге? Неге екенін жоғарыда айттық. Тағы да қайталайық. Ислам – таза дін. Аллаға бастайтын дін. Ғылым-білім діні. Осындай дінге надан адам бас сұға ала ма? Сұғады. Қай кезде? Дінді өз түсінік қалауымен бағамдап, өлшеген кезде. Ал надан адамның оны қалай бағымдайтыны айтпаса да түсінікті. Бүгінгі ислам туралы түсінік нобайы бір сөзбен айтқанда надандық ұғым мен надандық пайымға негізделген. Діннің өз мәнін жоғалта бастауы да сондықтан. Бізге ашылмауынан. Бар құндылығын ішіне бүккендіктен. Бәрінен бұрын сол құндылық мәніне бойлай алған жандар есімінің біздің жадымыздан өше бастауынан. Ал өшпегендері ой-пайымын біз түсінуден қала бастадық. Мәселен, біз бір ұлық адамның қабылдауына шақырылдық делік. Әрине, оған үсті-басымызды реттеп, өзімізше біршама дайындалатындығымыз кәміл. Ал егер бізді Алла өз алдына шақырса ше? Ең бастысы – сол шақыру мәнін сезіне алуда. Сезіндім деу жай сөз. Жай сөз болатыны, біз Алланың шақыруынан ұлықтың шақыруын әмәнда биік қоямыз. Биік қоятынымызды қабылдауда болған кездегі жан-дүниеміздің қабылдаушыға деген көңіл ауанынан да аңғаруға болады.
Иә, ұлық алдынан көңіліміздің тасып шығатыны күмәнсіз. Ал, Алла алдынан ше? Бұл сауалға жауап бермес бұрын әуелі біз өзіміздің Алла алдында болғандығымызды сезіне алмағандығымызды мойындағанымыз ләзім. Демек… Иә. Ондай ғибадаттан қайыр жоқ. Егер әр адам өзінің намаз кезінде Алла алдында тұрғанын сезіне алса бар ғой… Біріншіден, оған барар алдындағы дайындықтың, яғни дәреттің мәнін ұғынар еді. Екіншіден, өзіндік менді өлтірер еді. «Мен» өлген соң өзінің, азат жан мүмкіндігінің шексіз екендігіне көз жеткізер еді. Ол сонда барып «Мені» мен «Менікінің» айрылғанын «Өлді деп ат қойыпты өңкей білмес» деген Абай өлеңі мәнін түсінер еді. Бәрінен бұрын өмірінде бір рет қабылдаған ұлық алдында құрақ ұшқанына жер болып ұялып, күніне бес рет өз алдына шақыратын Алланың шексіз мархабат иесі екендігін ұғынар еді.
Діннің, жалпы діннің емес, соның бізге міндеттеген бес парызының бірі – намазды оқымаған, оқығанның өзінде оған бойлай алмаған адамның намаз үстіндегі кереметтерді ұғына қоюы неғайбыл. Біздің «Ілгергі заманның ғұламалары таңғы екі бас парыз намазды Меккеге барып оқып келеді екен» деген әңгімелерге бас шұлғи бермейтіндігіміз де сондықтан. Сенбегендіктен. Әлгі әңгімеге емес. Жалпы дінге. Ал сенбеген адамның ештеңені сезінбеуі – заңдылық. Мың жерден аққа оранып, намаз оқыса да.
Намаз – жаннаттың кілті. Алайда адам намазды жаннатқа ену үшін оқымайды. Ұғынықтылық үшін жаннатты Алланың дастарханы делік. Сонда адам ғибадатты дастархан мәзірі үшін жасай ма, жоқ әлде сол дастархан иесіне жасай ма? Әрине, құрмет иесіне лайық. Мәселе мәніне бойлай алсақ, тіпті дастарханды, яғни жаннатты қаперге алудың өзі ұят. Бірақ ол «ұят» туралы біз мүлде бас қатырмаймыз. Содан болар, жайнамаз үстінде алақан жайғанның бәрі Жаратушы иеден «Жаннаттыңды нәсіп ет» деуден танбай келеді.
Жалпы дінге бет бұру әуелі ниеттен басталады. Ниет – іштегі кірді қашырады. Егер шынайы болса. Адам ниетіне қарай діннен нені іздесе, соны табады. Бұл тұрғыда хакім Абай: «Истинжада (дәрет кезінде) к…іңізді жуасыз, сіздің к…іңіздің ешкімге керегі жоқ еді. Онымен сезімді тазалыққа кіргендігіңді, кәміл ыхласыңды көрсетіп, ішімнің сафлығының соңында халық көрер, сыртымды да пәк етемін һәм көзге көрінбейтін ағзаларымды да пәк етемін, бұл пәктіктің үстінде Аллаға дұға айтамын деп әзірленесіз»,- дейді. Алайда осы әзірлік қалыпты үрдіске айналып кетсе, қай адам да намаз кезінде Алла алдында тұрғандығын сезіне алмайды. Ондай намаздың ғибадат орнына жүре қоюы да неғайбыл. Өйткені ниеттің шынайы болмағы иманға байланысты. Ғибадат – сол иманның сөніп қалмауы, кемелденуі үшін жасалады. «Егер надандар ол ғибадаттың ішкі сырын ескермей қалса, соны қылып жүріп, иманы сөнер» дейді Абай атамыз. Ұғынықтылық үшін ғибадат жасаушы адамды иман күзетшісі делік. Демек, ғибадат иман кемелдігі үшін жасалады. Дұрысы сол. Болмаса хакім Абай айтпақшы: «Күзетші күзеткен нәрсенің амандығын ойламай, бір ғана ояту тұрмағын қасд (ниет) қылса, ол не күзет? Күзеткен нәрсесі қайда кетеді? Мақсат күзетілген нәрсенің амандығы, тазалығы емес пе?»
Сонымен, түптеп келгенде, бар гәп күзетілетін нәрседен, яғни, иманнан бастау алады екен. Егер иман толық болса, ниет те, соған орай ғибадат та кәміл болмақ. Ендеше иман келтірейік. «Алладан басқа тәңір жоқ. Мұхаммед оның елшісі». Ал не өзгерді? Еш мәнсіз ауызекі айтыла салған осы бір ауыз сөз иман ба? Осы «иманмен» исламдық парыздарды орындай бастасақ, ол ғибадат орнына жүре ме? «Менің қаупім бар» дейді хакім Абай. Қаупі болса да көпшіліктің «Осы ғибадат екен, құдайдың бізге бұйырғаны, біз осыны қылсақ, мұсылмандық кәміл болды деп ойлайды» дейді. Байыбына барсақ, бізді, бізді ғана емес, жалпы дінді, оны «ұстанып» жүрген баршаны жаңылыстырып жүрген осы ой. Сондықтан да хакім Абай иман келтіргенде Аллалық сипаттарды бойға сіңіру қажеттілігін айтады. Ол: «Өз пиғылдарыңды соған өз халіңше ұқсатуды шарт қыл. Алла Тағалаға ұқсай алам ба деп надандықбірлан ол сөзден жиіркенбе, ұқсамақ — дәл бірдейлік дағуасыбірлән емес, соның соңында болмақ» дейді.
Міне, осы «ұқсастық» жүрек көзінің ашылуына сеп болады. Иман келтірдік. Демек, Алладан басқа тәңір жоқ екендігіне сендік. Мына әлемді – 18 мың ғаламды Алла бақылауында деп білдік. Жоқ. Білгеніміз жоқ. Соған сендік. Бұл – соқыр сенім емес пе? Иә, соқыр сенім. Себебі, біз әлі оны білмекке талаптанғанымыз жоқ. Рас, ниеттендік. Ниет – іштегі кірді қашырады. Оған дәлел, алғашқы ниет етудің өзі бізге қаншама ой салды. Ішке сәуле түсті. Иман – сол сәуле. Алайда оның сөніп қалмағы да бір пәс. Исламдағы парыз амалдар сол «сәуленің» қорғаны. Алайда хакім Абай біз жоғарыда да келтіргеніміздей: «Егер надандар ол ғибадаттың ішкі сырын ескермей қалса, соны қылып жүріп, иманы сөнер»,- дейді. Сөнбек үшін не істемек ләзім? Ең бастысы — әлгі иманның кәміл екендігін тексеріп қойған абзал. Оны қалай тексереміз? Хакім Абайға жүгінелік: «Кімде-кім ахиретте де, дүниеден де қор болмаймын десе, білмек керек: еш адамның көңілінде екі қуаныш бірдей болмайды, екі ынтық құмарлық бірдей болмайды, екі қорқыныш, екі қайғы – олар да бірдей болмайды. Мұндай екі нәрсені бірдей болады деп айтуға мүмкін емес. Олай болғанда, қай адамның көңілінде дүние қайғысы, дүние қуанышы ахирет қайғысынан, ахирет қуанышынан артық болса – мұсылман емес».
Жөн делік. Демек, мал таппақ, тіршілік етпек бекершілік. Солай ма? Тағы да хакім Абайға жүгінелік: «Мал, мақтан, ғизат-құрмет адамды өзі іздеп тапса, адамдықты бұзбайды, һәм көрік болады. Егер де адам өзі оларға табынып іздесе, тапса да, таппаса да адамдығы жоғалады».
Мәлім болды. Бар гәп – адамдықты сақтауда. Демек, иман – адамдықтың кепілі. Адам адам болып қалмағы үшін Аллаға иман келтіреді екен. Соған сенеді екен. Сенбегендер… Иә. Адам емес. Алла адамды жазаламайды. Жазаға ұшырайтындар… Иә, солар. Себебі… Дұрыс. Адам емес. Ал біз ше? Біз емес, әйтеуір бір қайыры болар деген дүдамал көңілмен ғибадат жасап жүргендер ше? Оларды хакім Абай кәміл, толық адам санатына қоспайды. Демек, адам сол адамдық атқа толықтай лайықты болмаған соң, әрине, соған орай жазасын тартатындығы күмәнсіз. Сонда бізді толық адам болудан тосатын нәрсе не? Жоғарыда айттық, ол – иманның кемдігі.
Алла Адамды әу баста иманды етіп жаратқан. Адамдықтан шығу – адам мен иманның ажырауы. Пайғамбарлардың міндеті – адам баласына сол иманды қайта орнықтыру. Сондықтан адам баласындағы ең басты міндет – иман кемелдігін қалыптастыру. Иман кемелденген кезде адамның өзі ғибадатқа айналады. Мәселен пайғамбарымызға ұқсап бағу, Пайғамбарымыздан қалған сүннет амалдарды ғибадат ретінде орындау соның айғағы. Құран Кәрімде айтылғанындай періштелер Адам атаға сәжде жасаған. Түсінгенге ол да ғибадат. Өкінішке қарай, қазіргі адамдар ондай түсініктен ада. Неге? Себебі – лайықсыз. Лайықсыз болатыны – кәміл адам емес. Кәміл емес адам қорқақ келеді. Олардың не болса соны тәңір тұтатыны сондықтан. Бір сөзбен айтқанда, Алланы бар деп жан дүниесімен илана алмаудан. Иланбаған адам өзін де танымайды. Өзін танымаған, өз бойындағы Аллалық сипаттарды бағамдай алмаған адам – адам мүмкіндігінің шексіздігін де сезіне алмайды.
Біз Алланың көру сипатын сөз басында айттық. Жалпы, Алланың бір сипатынан екіншісі басым болады деу әбестік. Сондықтан Адам Алланың бір сипатын өз бойына дарытуға қабілетті болса, қалған сипаттарын да сезіне алады. Мәселен, бар болу. Алла – бар. Бар болуының ақыры, соңы жоқ. Алла – мәңгілік. Сондай-ақ Алла барлық жерде. «Бір жапырақ үзіліп түссе де, Алла біледі» делінген Құран Кәрімде. Демек, өмірде кездейсоқ ешнәрсе болмайды. Кездейсоқ бір нәрсе болады деу, Алла бақылауынан тысқары құбылыстар болады деген жалған сенімді ұялатады. Ол – иманды кемітеді. Реті келіп тұрған соң айта кетейік. Біз ұстанатын мәзһабтың негізін салушы Әбу Ханифа бала кезінде бір кәпір патшамен Алланың барлығы туралы сөз таластырыпты деген мынандай бір тәмсіл бар. Кездесетін жерге кешігіп келген Әбу Ханифадан патша кешігу себебін сұрайды. Сонда ол: «Жолдағы өзен тасып кеткендіктен өте алмай, бір ағашқа «қайық бол» деп бұйырып, ол ағаш қайық болып, содан өзеннен өтіп жеткенімше осы болды» дейді. Патша оған: «Сен де өтірікті қиыстырады екенсің. Ағаш қалайша өзінен-өзі қайық болады?» дейді. Сонда Әбу Ханифа: «Сіз мына әлемді өзінен-өзі бола салды дегенге сенгенде, ағаштың қайық болғандығына неге сенбейсіз?» дейді. Сөзден тосылған патша: «Онда сен маған Алланың бар екендігін және оның қайда екендігін дәлелде» дейді. Әбу Ханифа сөзге келмей бір тегене сүт алдырады да: «Осы сүттің ішінде май бар ма?» деп сұрайды. Патша: «Бар», – дейді. Әбу Ханифа: «Ол май бұл сүттің қай жерінде?»- дейді. Патша тағы да сөзден тосылады.
Алланың барлық жерде де бар екендігін айғақтайтын бұл тәмсілге біреу иланар, біреу иланбас. Алла Тағала Құран Кәрімде шыбын-шіркейді мысалға келтіргенде «Бұл мысалға талайлар рас деп иман келтірер, талайлар теріс деп діннен шығар» деген. Гәп – ниетте.
Енді өзімізше тағы бір таразылап көрелік. Сіз барсыз ба? «Бармын» десеңіз, ертеңгі күні өлетініңізді жоққа шығарасыз. Өлгеннен кейін тірілетінімізге илану үшін әуелі өзіміздің бар екенімізге көз жеткізіп алайық. Айнаға қарайық. Қайсысы сіз? Әрине, айнадағы жалған. Түс көрдіңіз. Түсіңізде өзіңізді көрдіңіз. Қайсысы сіз? Әрине, түс жалған. Енді ой жіберейік. Сіздің өзіңіз де жалған емессіз бе? Себебі сіз де өлгеннен кейін жоқ болып кетесіз ғой. Сонда сіз қайдасыз? Рас, барсыз. Бірақ жоқсыз. Осы жерде біз жоғарыда келтірген тәмсілдегі сүттегі майды қаперге алыңыз. Мақұл. Сүттен май шықты. Алайда өзгерген дәнеңе жоқ. Сіз бен біздегі мақсат – өзімізді табу. Бір сөзбен айтқанда, бар екендігімізге сену. Ол бар өліп қалатын жалған бар емес, мәңгілік бар болып қалуы тиіс.
Адамның кіндігі жерге байланған. Біз жерде тіршілік етіп, өмір сүреміз. Біз сол тіршілікті тәркі еткенде ғана өзіміздің бар екендігімізді сезіне бастаймыз. Бірақ ол тәркі ету – түңілу емес. Ұғынықтылық үшін айтайық. Тіршілік – жалған. Бізді жоқ етіп тұрған сол жалған нәрсеге байланған мүдделер. Шындығында, біз сол жалған мүдделерден ажырай алсақ қана бар боламыз. Ал ажырай алмасақ, хакім Абай айтқандай: «Өзің тірі болсаң да, көкірегің өлі болса, ақыл табуға сөз ұға алмайсың». Жалпы, ондай ажырауға қарапайым адам тек ұйықтағанда ғана қол жеткізе алады. Көп адамның Аллалық сипатты сезіне алмайтындықтары сондықтан. Ал оны сезінбеген адамға хакім Абай да ашыла қоймайды.
Біз мақаламыздың өн бойында тілге тиек еткен «Қазақстан Республикасының дін саласындағы мемлекеттік саясатының 2017-2020 жылдарға арналған тұжырымдамасы» дін саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру әртүрлі конфессия мен этнос өкілдері бейбітшілік пен келісімде өмір сүріп жатқан зайырлы Қазақстан дамуының басым міндеттерін шешуге және ел болашағының қауіпсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Ендеше дін жөнінде әңгіме өрбіткісі келгеннің бәрі сол тұжырымдаманы басшылыққа алуы тиіс.