ТАҒДЫР (ақын-жазушылардың өмір тарихтары)

Ермек ЗƏҢГІРОВ,
ҚР Жазушылар Одағының мүшесі,
журналист

АҢДАТПА
Алып адамдар даңқын арқалап туатын көрінеді. Сол алыптар тобы ғасырлар үнін қос мүйізімен көтеріп тұрған өгіздер іспетті. Бірақ олардың күші де, күресі де, мінезі де əрқилы. Олардың арасында қара қылды қақ жаратын дау шешер данышпан да, пəруарлы пенде де, періште кейпіндегі провокатор да, талассыз күрескерлер де бар. Бұл қатардан толассыз күресінің арқасында соңына ел ерткен тап-таза рух иелерінің де болғаны аян. Бұл тізімдегі қоғамның ең озық үлгісін тасымалдайтын ақын-жазушылардың өмір тарихы қызықты болары хақ. Олай болса, оқып көрейік.

Өз даңқының ұлы жыршысы

                                                  Лев ТОЛСТОЙ

Белгілі адамдардың өздеріне тән құпия қасиеті болады. Ол құпия жібімен өріледі.  Әрине, оның кім-кімді де   қызықтырары айқын. Ал ондай жандардың сәлт кеткен бұрыс жолын қызығушылықпенперде сыртынан тыңдауға дайын тұратындар бар. Өмір кілең бақыттан не ылғи бақытсыздықтан тұрмайды себебі, тағдыр тұрақсыз. Әйтсе де, өзінің тұрлаулы тағдырына көңілі толмаса да, өзінің қарабайыр ақылына ризалар бар. Ақыл құрылымы ерекше адамдар қатарынан жазушы Толстойды да көрер едік.

Лев Толстой әлем әдебиетіндегі ең жарқын қос  классикалық роман жазғанымен,орыс қоғамының ақ сүйек дворяндарына тиесілі қарапайым өмір сүрді. Ол өзінің қарпайым өмір салтын былайша сипаттады:

«Мен соғыста адамөлтірдім, оларды өлтіру үшін жекпе-жекке шақырдым, карта ойынына сүңгіп одан ойсырай жеңіліс таптым, адамдардың еңбегін жедім, оларды өлтіруім былай тұрсын, оларды азғындадым, алдадым. Өтірік, ұрлық, неше түрлі азғындық, маскүнемдік, зорлық-зомбылық, кісі өлтіру, қисапсыз… Мен жасамаған қылмыс қалған жоқ…». Оқысаң, жан түршігеді. Біз табынған жан осындай, сенесіз бе?..

Ол бар шындығын айтқан. Өмірде не болды, соны мойындаған. Кейбіреулер үшін мұндай өмір салты, әрине, дауылды, қызықты және оқиғалы болып көрінуі де мүмкін.Бірақ Толстойдың нәзік жүрегі  үшін бұл көтермейтін ауыртпалық еді. Ол крепостнойларды өлтіргенше, оларды ұрып-соғып, жесірлерін зорлаудан да артық нәрсе жасағанды жаны қалады. Алайда өз жолын табу үшін оған өмірінің жартысы да жететін еді. Иә, Айдан ұялмаған жан солай істейді.

Оның достары дегенде кімдерді айтуға болады? Толстой Пушкинмен туыстық қатынаста болған және екеуі де текті отбасында дүниеге келген. Оның мектептегі үлгерімі жақсы бола қоймаған, мұғалімдерішәкірттері  туралы: «Ол жүргізіп оқи алмады және оқығысы да келмеді», — депті. Жастық шағында ол әдеби дарынды ерте сезінсе де, құмар ойын ойнап, өз бетінше тері  ауруларын емдеумен айналысқан. Отыз жасында оның бірнеше ірі шығармалары басылған, сонымен қатар өзінің қателіктерін де әсерлі түрде күнделіктеріне  тізіп, оны сұрыптап отырған.Оны үнемі жаңартып, автобиография-конфессия сияқты  сақтаған.

Толстой өзін ғұмырбаяндық дәптерлерінде өлімге құмар адам ретінде көрсетеді. Севастопольдің қанды қорғанысының ардагері Толстой ұрыс даласындағы жауыздық пен жауыздықты жан-жақты сипаттайды. Оның өлімнен қорқатыны сонша, кейде еш себепсіз салқын терге түсіп, мелшиіп  қалады.Мұндай сәтте, жазушыға соғыс кезіндегі орақ ұстаған кемпірдің оның иығының тасасында  тығылып отырғандай көрінеді.Жазушы үшін тіршіліктің әлсіздігі туралы  еске алуы 1860 жылы ағасы Николайдың қайтыс болуы болады. Жасы отыздан асқанында  Толстой өзін осы жасқа тұрақтап, одан әрі қалыпты өмір сүруге бұл тым кеш емес пе, бұл жас  қартаюдың басы  болар, яғни ұсқынсыз екен, дегендіой елесінен  өткізеді.

1901 жылы әдебиет бойынша алғашқы Нобель сыйлығы берілгенде, Толстойдың есімі  негізгі үміткерлер қатарында аталады, бірақ ол ешқашан марапатқа қол жеткізе алмайды. Бірінші лауреат атану құрметі Сулли-Прудом есімді өзінен қалам қауқары аздау,тегі оғаштау француз ақынына беріледі. Оған ресми түсініктемелер берілмейді, алайда Толстойдың саяси көзқарастары консервативті Нобель комитетіне ұнамайды. Комитет судьяларының бірі жазушыны «өркениеттің барлық түрлеріне өзінің тар өрісті  көзқарасымен дұшпандық танытты» деп айыптайды.

Егер атақты жазушының бойынан бір пенделікті іздесек, оның махаббатқа деген қармағының ілмешегіне өзі ұнатқан бикешке адал болмағандығын іліп тастар едік. Тағдыр оны махаббат алаңында талай сынады. Көп ішінде жалғыз қалып, көп опық жегені туралы талай жазылды. Көкірек көзі ашық жан тағдыр тақтасына жазылатын уәли сөзін жүрек  құмырасына тоқып, шалыс басқан қадамына өкініш білдіретінін айтып, талай егілген көрінеді. Шындығына сайсақ, оның  бақилық сөзін оқығанына сеніп қаласың. Алайда азапқа салса да,  су берсе де, у берсе де одан басқа сыйынары да, маңдайын тіреп  баратын сүйенері де болмаған. Сонда жазушы неге қиналған? Сонда ол пірадар әулие ме әлде шын күнәкар болғаны ма? Жоқ екеуі де емес! Ол – бар болғаны ар алдында пенделіктің пердесін қақ айырып, өз  шындығын іздеп,  ар алдында азап шеккен пенде ғана.

Данышпанның әйелі болу қаншалықты қиын екені айқын. Оның үстіне, Лев Толстой сияқты үнемі шалт қозғалып,  асығыс  жүретін данышпанның әйелі болу үнемі соғыс жағдайында болу деген сөз. Ол үнемі дауыл арасында жүреді. Сол дауылда талай адасып, маңдайын  дар ағашына соғып барып тоқтаған кездері де болған. Таластың дүние-мүлікке де қатысы бар. Оның  әйелі Толстойдың мүлікке, соның ішінде мұрагерлікке және кітаптардан түскен табысқа қатысты барлық құқықтардан бас тарту туралы шешіміне толығымен түсіністікпен және қисынды алаңдаушылығын білдіреді. Ол сөмкелерге толы  ақшаларын тарата бастағанда Софья Андреевна қатты ашуланады.Ақылынан адасып қалған Толстойды өз мүлкінің бір бөлігіне өзін қол қоюға көндірген Чертков деген арамза іліп кетпекке дайындалғанда  оқиға насырға шауады.  Софья Андреевна мұның бәрінен шаршап, жағдайды өз қолына алады. Ол күйеуінің соңынан еріп,  оны сыртынан аңдиды. Толстой ажырасуды ұсынғанда, Софья Андреевна өзін-өзі өлтіремін,- деп қорқытады.

Жазушы одан айылын жияды. Бұл Софьяның алғашқы ашуы емес  еді. Оның бірінші ашуы тіпті, ессіз адамның өзін ашындырар еді.

Алғашқы неке түнінде отыз төрт жасар Толстой он сегіз жасар сұлу жарын күнделігіне түскен жас жұбайлардың басқа әйелдерге, соның ішінде өз қожайындарына деген махаббатын сипаттайтын үзінділерді оқуға мәжбүр етуі оны белгісіздік жағдайға қалдырады. Бұл оның шынайылық пен адалдық туралы идеяларының шынайылығы болса да, София үшін мұндай ашықтық қажет емес еді. Осыдан кейін ол  күнделік беттеріндегі мұндай «лас» оқиғаға жиіркенішпен қарайтынын айтады. Одан басқа да айтылмайтын екеудіңқұпиясы бар. Неке түнінде Лев Толстой құтырынады. Алғашқы неке төсегіне жатар алдында тазадан түскен әйеліне өзінің дауылды күндегі аморальдық шытырман оқиғалары туралы әңгімелер айтып, әлі сиясы кеуіп үлгірмеген күнделігін қайтара оқытады. Мұны біз Толстойдың жаңа жұбайын төсекке дайындау мақсатында алдын-ала жасаған сипатындай көреміз. Бірақ ол бұл тұста да оңбай жаңылысады. Жалпы, Софьяның әйелдік міндетін атқару операциясы Ясная Полянаға бара жатқан жолда жолаушылардың тар вагонында жүзеге асуы тиіс болатын.

1862 жылы тамызда Софья Толстоймен кездейсоқ жағдайда кездеседі. Ол Толстойды оның Ясная Поляна іргесіндегі көпес атасына қонаққа барған кезде кездестіреді, ол өзінен 16 жас үлкен болатын. 16 қыркүйекте Лев Николаевич оған ұсыныс жасайды, бір аптадан кейін олардың үйлену тойы өтеді.

Неке бағының гүл шашып, енді дамып келе жатқан уақытында  «Наташа» атты әңгімесін жазып, басты кейіпкердің әпкесі Еленаны өзінің балалық шақтағы адал досы Смирнов (жазушының өзі) пен зиялы князь Дублицкиймен «ерекше сипатталған тартымды келбетін» ашық көрсетеді. Үйлену тойының алдында ол күйеу жігітке оқиғаны айтып береді, ол оны салқын қабылдайды. Осыдан соң қалыңдық өз шығармасын өртеп жібереді, сондықтан біз оның мазмұны мен әпкесі Елена туралы егжей-тегжейлі қайталаудан ғана білеміз.

1862 жылы мәскеулік дәрігердің қызы, сүйкімді Софья Андреевна Берс оның жары болуға келісім бергенде, жазушының қайран қалғанын елестетіп көру мүмкін емес болатын. Бұл алдамшы сүйіспеншілік болатын. Осы жылдары Толстой он үш рет әке атанып, өзінің екі негізгі шығармасын жазады: «Соғыс және бейбітшілік» және «Анна Каренина» деген атышулы шығармалары осы жылдардың еншісіне тиеді. Бұл бір мамыражай бейбітшілік пен тұрақтылық кезеңі болады. Бұл романдар оған даңқ әкеледі және оның гүлденуін нығайтып,  осы уақытқа дейін неге лайықты өмір сүрмегеніне деген сенімін тәркілейді. Жазушы психикалық бұзылыстардың тұңғиығына түсіп кетіп, оған психикалық аурулар қосылады. Дәрігерлер Толстой туралы: «Оның бұлшық еттері болат, ал жүйкелері жас жігіттікі сияқты», — деп анықтама береді. Оның ертеректе ревматизм, ішек аурулары, тіс ауруы, естен тану, безгек, тромбофлебит және іш сүзегімен ауырғаны белгілі болады. Сондай-ақ ол бірнеше мини-инсульт алған болып шығады.

Жазушы орта жасқа келгенде депрессиялық дағдарысты бастан кешіреді, рас, оның жағдайында бұл дағдарыс түбегейлі рухани трансформацияға айналады. Толстой секс, ішімдік, темекі мен еттен бас тартып, өзін «христиандық анархист» дағдысынадайындайды. Ол православие шіркеуін мойындамай, Иса Мәсіхтің өсиеттері бойынша өмір сүре бастайды.  Шіркеу діни қызметкерлері арасында оның пікірлестері тым көп болмағаны таңқаларлық емес. 1901 жылы шіркеу оны толығымен анатематизациялайды. Дегенмен, оның бұрынғы крепостнойлардың арасынан көптеген ынталы ізбасарлары болады, олармен Толстой өзінің рухани байлығын бөлісе бастайды. Оның үстіне, жазушының әйелі бұл альтруизм шабуылдарымен ешқашан келіспейді.Сонымен қатар, Толстой ақыры өзінің барлық қиыншылықтарының  түбіне жетеді.  Осы жылдары «Соғыс жәнебейбітшілікті» жеті рет қолмен қайта жазып шығады.

Лев Николаевич Софья Андреевна Берспен 48 жыл бірге өмір сүреді. Одан жерініп, өз төсегінде жүрегі айнып, талай  құсқан кездері  де болады. Қарап тұрсаң, графтың ұлы мен дәрігердің қызының тағдырыкез келген дворяндар әулеті  қызғанышпен қарайтын-ақ тағдыр. Жазушының әкесі граф Толстой менанасы ханшайым Волконскаяөте тәрбиелі ақсүйек қауымынан шыққан адамдар болған. Әттең, жазушының әкесі Леваның небәрі тоғыз жасында, ал анасы үш жасқа толмаған шағында өмірден өтуі оның ата-ана институтын бітірмегенін, яғни, тәрбиесінің кемшін болғанын көрсетеді.Баланың бұдан кейінгі тәрбиесі  кездейсоқ қамқоршылар мен ақылы бір басынан артылмаған  тәрбиешілердің еншісінде болады.Әйтсе де, ол жасшағынан материалдық жағынан қиындықтар көрмей, барлықта  еркін өседі. «Алтын жастық» ерке тотай жасын сызып өткізген ол, әдеттегі дворияндардың  ортасында жүріп, сол кездегі өмір салтына айналған   карта ойындарымен әуесқой болып, қит етсе, жезөкшелер ортасынан табылады. Жеңіл жүріс пен карта ойыны оны белшесінен қарызға да батырады. Қарызға батып, мұндай өмір сүрудің мағынасыздығын түсінген Толстой өз бетінше  табыс таппаққа Кавказға кетіп қалады. Қырым соғысының басталуымен ол өз еркімен Дунай армиясына жазылуға қол жеткізеді, содан кейін Севастополь бастионына жазылады. Шайқастан қол босасымен  «Севастополь ертегілері» жинағына жететін майдандық эсселер жаза бастайды.

1856 жылы Толстой өзінің жеке имениесінен шығып, шетел сапарлауға шығады. Сапарын кәрі құрылықтан бастайды. Өрекпіп келген көңілі алғашқы күннен бастап, су сепкендей басылады. Мұны көрмегенім дұрыс еді, деген ойға шомады. Еуропа онырухани азғандығымен көңілін қалдырады. Ол Ресейді жақсырақ бағалайды, өзін сұранысқа ие болатындай сезінеді және «Современник» журналына жұмысқа кіреді.Басылымда Некрасов, Гончаров, Тургеновтермен бірге қатынаста болады. Әсіресе, Тургеневпен  ара-қатынасы күтпеген жердентуыстық байланыстарға ұласады. Адамды жақсы көру де кейде зиянын тигізіп жатады. Кейін бірін-бірі толықтырып тұратын әдебиет жауһарлары бірін-бірі көрместей араздасып қалады.Ол ойына келгенін еш жасырмай айтудан тайынбаған және оны әлдекімдер іспетті кейінге қалдырып жатпаған. Толстойдың сөзімен бірге тілі де ұзын болған. Ол кез келген сәтте ең жақын досын да аямай түйреп өтуге пейіл тұрған. Сондай  ықылассыз қарым-қатынасқа тап болған  жақын досы жазушы Иван Сергеевич Тургенев болады. Олар ұзақ уақыттар бойы берік дос болған, бірақ кейін олардың жолдары, негізінен, Толстойдың бойындағы агрессивті оғаштықтарға байланысты тоқтатылған. Бірде Тургенев өзінің  бронхит сырқатына шағымданады, Толстой оған аяушылық білдірудің орнынабұл «күдік» болар, деген әжуамен: «Мен «бронхит» ауруынан емдеудің жолын  ойлап таптым», — деп айтады. Онысымен тұрмай, 1856 жылы 14 сәуірде сіңлісі Марияға хабарласып: –Мен оны сендіремін, бронхит – ауру емес, деп салады. Тургенов досының бұл сөзіне аса мән бермейді. Ол досы туралы: «Мен Толстойдың одан жиіркенетінін және керісінше, жасайтынын да білемін» деп қоя салады. Іс осымен біткендей де болады. Бірақ оның  Толстоймен соңғы кикілжіңі ортақ достарының үйінде түскі ас кезінде тағы жалғасады. Толстой кенеттен Тургеневтің некесіз қызы Полинаны (шетелде тұратын) тәрбиелеуде қолданған әдістерін сынай бастағанға дейін әңгіме тыныш және табиғи түрде өтіп жатады. Толстой егер Полина заңды қызы болса, Тургенев оған мүлде басқа білім берер еді,- деген рухта сөз сөйлейді. Ашуға берілген Тургенев орындықтан секіріп түсіп, абайсызда қолдарын сермеп қалады, бірақ өзін әрең ұстап, көп кешікпей секунтдат жіберуге уәде береді.

Достардың араласуының арқасында дуэль өтпей қалғанымен, әлем әдебиетінің алпауыттары осыдан кейін бір-бірімен қатынасын тоқтатады.Жалпы, Толстой культ дәрежесіне көтерілген алғашқы жазушылардың бірі. Тіпті, оны өз атымен аталатын культ ұйымдастырды дейтіндер де бар. Осы орайда, тағы бір мысал:Жас дәрігер Андрей Берс  Варвара Тургеневаның жеке дәрігері болып қызмет ететін. Олардың Варвара Житкова есімді некесіз туған қыздарыда болады. Ол  жазушы Иван Тургеневтің әпкесі еді.Заңды некеде АндрейБерстің бес ұлы мен үш қызы болады, солардың ішінде Лев Толстойдың әйелі Софья да бар болып шығады.1844 жылданТолстой Софья мен оның сіңлісі Татьянамен де тығыз қарым-қатынаста болады. Бірақ ол жұрт көзінен ұзақ уақыттар бойы жасырын ұсталады. Бұл бір өзіндік бөлек тарих.

Жазушының жұмақтан қашуы

Жазушы өзінің соңғы күндерін бейбітшілік пен рақымшылықтың лебі есіп тұратын монастырда қарсы алуды армандайды.  Бірақ оның өмірі, арманына қарама-қайшы ракурста кішкентай Астапово вокзалында, қызуы көтеріліп, есінен тануымен есте  қалды.

Бірде Ясная Полянада таң шарпағы шаңға асылып тұрған сәтте  жүректі тебірентерлік айқай болады.Таң тыныштығын бұзған үй иесі Софья Андреевна Толстая еді.  Ащы айқайдың жағымсыз табы  сонау  меңіреуден құмығып естілген өлімші дауысқа ұласады. Әйел жынданып кетердей, суға малтып алу үшін тоғанға баруға жан ұшыра жүгіргенде жолай аяғы  тайып кетіп, жағаға жақын суға омақаса  құлайды. Үй қызметшілерінің бірнешеуі оны қорғап қалу үшін өз қожайынына асығып, жанталасып бағады.  Қайдағы?.. Софья Андреевнаға өзінің өмірі осымен  біткен сияқты көрінеді. Жарты ғасырға жуық бірге өмір сүрген сүйікті жары түн баласында одан жасырынып,суға түсіп, батып кетуді көксесе, енді қайтпек?! Әрине, жан қысылады. Бірақ ол іс сұраусыз қалады. Әрине, себебін іздегендер, оны табар еді.

Сенімге түскен селкеу

Шабыт келгенде жазбау күнә, оны жазу керек.  Сақалды шалдың 80-ге келгенде жазуға тәбеті ашылуы сонша, сол күннен бастап,ол бір күнін босқа жібермеген көрінеді. Сол көл-көсір жазудың бір сәтінде бір бет хат жазуға қатты қиналған кезі де болады.

«Менің жоқ болып кетуім сені ренжітері хақ. Мен бұған әрине, өкінемін, бірақ басқаша істей алмайтынымды түсінемін және оған сенемін», деп жазады Толстой қоштасу хатында. Шындығымен оның басқа таңдауы қалмайды. Соңғы жылдары оның әйелі истерикалық ұстамалардан зардап шегеді, күйеуінен  күдіктеніп, өзін-өзі өлтіруге әрекеттенген кездері де болады. Бірде әйелі өзінің қағаздарын ақтарып жатқанын көріп қалып, өзтөзімінің таусылғанын сезеді. Бірақ ұстамдылық танытады. Қызбалық екпіні парасат үшін тайғанақ жер екенін де естен шығармайды. Бір сәттік ашу не қуаныш салқынқандылық сағаттарына қарағанда әріге жол сілтейтінін  сезеді. Қаскүнемнің арам ойы ниетті байқау үшін осылай азғыратынын да алдын ала білгендей.  Сол күні жазушы таңертең  әдеттегіден ерте тұрады. Ол қызы Александраны оятып, өзініңбұрын жасаған барлық қылмысын мойындайды.

Көлеңкеде тұрған адамның көлеңкесі болмайды. Түн қараңғысында ол әйелін оятып алудан қорқып,  үйде аяғының ұшымен қорқа жүріп, өзіне қажетті заттарын жинастырады.  Жолға ол ең қажетті заттарды:  азық-түлік, жылы көрпе және пальто алуды ұйғарып, оларды қоржынына салады. Асығыс жүріп төлқұжатын ұмытып кетеді, мол  есебі жоқ ақшадан бар болғаны 50 рубль алып жолға шығады.

Ол Ясная Полянадан шыққанда сағат тілі таңғы бесті, ал күнтізбе 28 қазанды көрсетіп тұрған-ды. Жазушы «28» санын ерекше санаған. Оның өзі 1828 жылы 28 тамызда дүниеге келсе, тұңғыш ұлы Сергей де 28-жасында  дүниеге келген еді. Лев Николаевич Щекино стансасына келгенде әйеліне хат жазуды ұйғарады. Соңғы сәтке дейін ол қайда баратынын білмейді, бірақ кенеттен есіне түсіп, «Онтина Эрмитажына» жол тартады. Бірден Козельскіге екі билет алады. Отбасылық дәрігер Маковицкий Толстойдың соңынан еріп жүреді. Дәрігер қожайын үшін уайымдайды,  өзін ойламайды! Неге екені белгісіз, жолай адам толы вагонға мінеді. Көп ұзамай, түтіні бұрқыраған шылым мен темекі түтінінен тұншыққан Толстой шыдамы таусылып, вагон платформасына шығады. Бұл жер кең, бірақ салқын болады. Дәрігер уайымдап, Сізге суық тиіп қалмасын, деп үстіне жамылғысын жабады.

Ол затында ұзақ өмір сүретін адамдар қатарынан болатын. Сондықтан Лев Николаевич анау-мынау ауырлықты жеңіл өткізетін. Ол кофе ішпейтін, жалмауызданып қызыл сұрамайтын, алкогольдік ішімдікті де талғаммен  ішіп,денешынықтырумен айналысатын.Оның денсаулығы салауатты,  дұрыс,өмір салтын ұстануына байланысты болды.  Толстой  жас  лейтенант кезінде дәрігерлерден өзінің  денсаулығының алаңдатарлық тұстарына құлақасады. Оның әскери госпитальдан алған: ревматизм, ентігу, жүрек соғуының жиілігі, іш қату мәселелері сырқаттарына қатты бақылау жасады.Кейінірек жазушыны күйдіргі, варикоз тамырлары, мигрень және көтеншек сырқаттары азапқа салады және өзінің мерезбен немесе туберкулезбен ауыратынына күдігі зор болады.

Толстой, негізінен, күдігі зор, кінәмшіл адам болған. Үстіне кәдімгі арпа сияқты  ноқаттай қара жарапайда болғанда, күнделігіне: «Денемде көз алдымда үлкен көлемдегі арпа сияқты жара өсіп шықты. Бұл мені қатты қинағаны сонша, мен барлық түйсік сезімдерімді толығымен жоғалттым. Дереу дәрігер шақырдым. Егер дәрігер одан маңызды ештеңе таппаса,  ашуға басып: «Сен маған қандай шарлатан әкеле жатырсың?- деп айқайлауыма тура келеді», деп жазғаны да бар. Өзінің күдігін елден бұрын жариялауға асығыстық танытқан осындай кездері, алдына келген жанды бура сияқты шайнап жіберуге де дайын болған. Бірақ бәрінен бұрын Лев Николаевич тіс ауруынан қатты қорқатын. Ол «Соғыс және бейбітшілік» романын жазып жүргенде оны үнемі тіс ауруы қинапты. Сөйтіп жүргенде Толстой еттен бас тартып, тек сорпа ботқасын жеп, кофе ішуді ұмытып, темекі тастауды ұйғарыпты. Оған мұның бәрі тіс ауруын басатындай көрінген.

Толстой 80 жылдық мерейтойы қарсаңында ауырып қалады.Жазушы өт жолдарындатас байлануымен, тромбофлебитпен, жүрек жеткіліксіздігімен ауырады. Осы сырқаттарға қарамастан, жазушы әбден қартайғанға дейін қуатты болады.

Жазушы дүние салар алдында Софья Андреевна оның маңдайынан сүйіп: «Мені кешір», – деп ақырын ғана құлағына сыбырлайды. Толстой әлдәрменмен жанында отырған немерелері Илюша мен Соняға ертегі айтып береді. 1909 жылы бір жылдан кейін ол соңғы сапарға аттанады.

СЕНІМ және АТЕИЗМ

Оның  діни ұстанымдарына қатысты түрлі пікірлер бар. Ол етті диетадан алып тастау арқылы құмарлықтарын тежей алатынына сеніп,  қатаң вегетариандық тәртіп ұстанады. Сұлы жармасы мен нан және көкөніс сорпасын ғана ішеді. Ол сондай-ақ темекі мен алкогольді тастап, өз иеліктеріндегі шаруаларды да солай етуге шақырады.

Толстой абстиненцияның, вегетариандық пен христиандық анархизмнің жалынды жақтаушысы бола отырып, одан кем емес күш-қуатымен, әртүрлі ұлт өкілдерінің арасындағы қарым-қатынасты жеңілдететін бүкіл әлем халқын біріктіруге арналған жасанды тіл – эсперанто тілін қорғайды.

Толстой бірбеткей болып, өмірінің соңына дейін бүлікші кейпінде қалады. Оған  өлер  алдында, достары барып, православие шіркеуімен татуласуға кеңес береді. Бірақ Толстой одан  бас тартады. «Өлім алқабына барар жолда да, екі – алтыға тең емес» деуден ары аспайды.  Толстойдың  өліп бара жатқанда айтқан сөздері бұдан да жұмбақ, одан кем емес терең мағыналы еді: «…Лев Толстойдың басқа халық үшін тұңғиық сыры бар, ал сен Леваға ғана қарап тұрсың… Ерлер олай өлмейді…» Сосын, жартылай есінен танып қалған ол: «Мен шындықты жақсы көремін…» деп сыбырлайды. Демек, ол өз сенім-нанымында қалған, кім білсін?..

Лев Николаевич денсаулығына байланысты соңғы сапарға бар салтанатымен  аттанады. Дүние салар алдында провослав шіркеуінің пірәдарларымен кездесу үшін Оптина Пустинге барады. Ол кезде, 10 жыл бұрын шіркеуден шығарылған болатын. Ұзақ уақыт бойы ол ораза ұстап,Құдайдың қызметтеріне қатысты рәсімдерге бой ұсынған да еді. Бірақ 1878 жылдан бастап, ол шіркеу өміріне қатысуды тоқтатып, ол ұйымның сеніміне көңілі қалған-ды. Лев Николаевич өзіне көптеген батылдық алып, провослав діні туралыақылға қонбайтын істерді қабылдаудан бас тартады. Ол туралы Қасиетті Синодқа өз ойын жеткізеді. Арада жылдар өткен соң, Толстой тағы да сенімге кіруге қол созады. Мүмкін ол уақыт өткізіп барып,  өз көзқарасын қайта қарастырған болар? Оптина Эрмитажда ол Барсануфий пірәдарды көргісі келеді, бірақ одан хабар болмайды. Осыдан соң, ұзақ күтуге дағдыланбаған Лев Николаевич ақылға сүйену үшін монах қызметіндегі апайына барады.Шамордино Мария Николаевна ағасын ыстық ықыласпен қарсы алады. Ол өзін толғандырған барлық ауыртпалық туралы дін білгірі апасынан сұрап алады! Ол қылышын бөлісіп, монастырьда өмір сүргісі келетінін және Құдайды қайтадан жаңа қырынан танығысы келетінін айтады. Өзінің түрлі қауесеттерден әбден  шаршағанын мойындайды. Бірақ онымен жан жарасына ем табалмайды. Мария Николаевна ағасына шай мен тәтті тосап беріп, оны төсекке жатқызады. Ертеңінде ақсақалға шіркеу ережелерін мойындауға  тура келеді.

ЕШҚАШАН ТӘУБАҒА КЕЛМЕГЕН

Жазушы қызымен бірге Новочеркасскіге, жиеніне барғысы келеді. Содан кейін сапарлап, Болгарияғанемесе Кавказға баруды ойластырады. Алайда, Александра жолда әкесінің қызуы көтерілгенін байқайды. Қызуы көтерілгені сонша, басының сақинасы ұстап, өзін қоярға жер таппайды.Жолай Астапово станциясына түсіп қалады. Станция меңгерушісі Толстойды өз үйіне орналастырады. Дәрігерлер келіп, жазушыға өкпенің қабынуы деген диагноз қояды. Алты дәрігер науқастың төсегінде әбігерге түсіп, ем қолданады. Алайда оның  күн сайын  жағдайы нашарлай түседі. Сол күндері станцияға Ресейдің түкпір-түкпірінен жеделхаттар ағылады, шенеуніктер әбден әбігерге түседі. Станцияға жедел түрде  Лев Николаевичтің әйелі де келеді, бірақ оған күйеуін соңғы сәтте ғана көруге рұқсат етіледі. Өз үйіндегі хаос пен жанжалдар Лев Николаевичті қашып шығу идеясына әкелгені анықталады. Шіркеу ғибадатханасының иесі Барсануфий пірәдар да есіктің сыртында күтіп тұрады, ол өлім төсегінде жатқан науқаспен сырласқысы келеді, бірақ туыстары оны бөлмесіне кіргізбейді. Қызы осыдан қанша жыл бұрын әкесінің өсиет еткенін есіне алады: «Мен өлсем, менің басымаешбір дін қызметкерлері  келмесін және маған ешқандай қасиетті рәсім жасауға жол берме», деп өсиет еткенін алға тартады. Бар болғаны осы. Осылайша оның жаназа намазы оқылмайды.

Содан бері көпірдің астынан қаншама су өтті, бірақ Толстой туыстарына өз сенімінің берік екенін ешқашан мойындамаған.Өзіне қажет емес, тәубесіз басқа әлемге кетуді армандаған. Оның ойын білмек болып, «не қалайсыз?» деген сұраққа: «Мені ешкім жеп қоймас…» деген сөзін қайталай берген.  Оның тілегі 1910 жылдың 20 қарашасында  таңғы  сағат 6-дан 5 минут өткенде орындалған. Тамаша сайранның да өз сағаты бар деген осы болса керек.

Иә, ол адамзатты сүйді, оны жоққа шығара алмайсың, ол ақиқат.  Ахилестің қабіріне гүл шоғын қойған Александр Ахилесті бақытты санайтынын мұңая айтқаны бар, өйткені оның өмірде – адал досы (Патрокл), өлгеннен соң – өз даңқының ұлы жыршысы (Гомер) болды. Сол сияқты Толстой да  барша адамзатты сүйген ұлы жыршыға айналғаны анық.

ТОПАЛАҢ ТЕОРИЯСЫНЫҢ АВТОРЫ

Агата КРИСТИ

Әдебиет энциклопедиясына Агата Кристи атымен енген оның толық шын аты-жөні – Дейм Агата Мэри Кларисса Кристи. Ағылшын жазушысы, әлемдегі ең танымал және шығармалары ең көп сұранысқа ие детектив жанры авторларының бірі. Шырғалаң өмірдің ішінде жүрген оның өзі де детектив кейіпкеріне айналып  кеткен. Ол соңына 60-тан астам роман, 19 қысқа әңгімелер жинағын  және 16 пьеса қалдырды. Әдебиет саласындағы қызметі үшін Елизавета ІІ-ші патшайымның Жарлығымен оған «Британ империясының ханымы» құрметті атағы беріліп, империяның ордені тапсырылғаны бар.

Қызбалық екпіні парасат үшін тайғанақ жер, одан абайламасаң, жығыласың.  Мұндайда ат үстінде де парасатын  жоғалтпайтындарға баға жетпейді. Бәрінің өз өлшемі бар. Оны әдеби орта«Қылмыс ханшайымы» деп таныды, бірақ оған «Өлім герцогинясы» деген атау ұнады. Оның мазасыз миында жүздеген кісіні өлтіру мен қарақшылық және тонау жоспарлары тұрды. Ол атыс қаруына шыдай алмаған, оның орнына у қолдануды қызықты әрі тартымды, -деп санады. Ол туралы оның әдеби қолдаушысыУинстон Черчилль: «Бұл әйел – кез-келген адамнан, оның ішінде Лукреция Борджияға қарағанда «кісі өлтіруден» көп ақша таба білді», — деп айтқаны бар.

Жас кезінде Кристи сұлулықтан«супер сұлу» аталып, мисс Миллер деп аталады, бірақ ол әлемге Агата Кристи  атымен танымал болады. Осы сәтте ол Марциалдың ақылды Фабуласы сияқты өзінің салдыр-салақ құрбыларына  қарағанда өзін асқан сұлу сезінеді. Бірақ өзін қалам мен қағазға байланған жазушы ретінде сезінеді. Оның барлық қылмыстары қағаз жүзінде қалып,  жазушы ретінде оның сүйікті жанры детектив болады. Оның шығармалары Гиннестің рекордтар кітабына еніп,шығармалары 103 тілде 2 миллиардтан  астам тиражбен жарық көрді. Осылайша  ол әлемдегі ең көп оқылатын авторға айналды. Ол әдебиет аулындағы атақ-даңқына масаттанып қарады. Мінез-құлқында  айналасына  деген  тәкаппарлық пен менсінбеушілік ауруы меңдеді. Кейбіреулер іші қуыс болғасын жеңіл шытынап  жатады. Оны бұл қатарға жатқызуға әсте бола қоймас, бірақ оның бойында көзге бадырайып  көрінетін  тәкаппарлық мінез көп байқалып қалатын.

Мэри Миллерге, шоқындыру рәсімінен өтпес бұрын, Агата есімі берілді. Агата – 1890 жылы 15 қыркүйекте Девоншир графтығына қарасты шағын Торки қалашығының Эшфильд демалыс үйінде дүниеге келген. Ол отбасындағы үшінші, кенже бала болды. Ата-анасы Фредерик пен Клариссті жігерлі өзге балаларының жанында  оның ақыл-ойының баяу және әлжуаз даму ерекшелігі қатты  мазалаған көрінеді. Отбасындағылар оның өмірде ештеңеге қолы жетпейтініне сенім артыпты. Көп болса, оның күйеуге шығуы сәтті болатынына көз жеткізулерімен  ғана шектелген.

Болашақ жазушының балалық шағы жалғыздықпен өткен. Оның жақын достары болмаған, ағасы мен әпкесі одан әлдеқайдаестияр болған. Сондықтаноның бастауыш білімді үй жағдайында алуына тура келген. Бұл бір жағынан, қиялды шыңдауға жол ашса,  екінші жағынан,  ұялшақтықты  жеңуге  мүмкіндік берген.

Агата одан әрі Англия мен Францияның жеке оқу орындарында білім алған. Музыканы байыппен қабылдап, өлең мен шағын әңгімелер жазып машықтанған.Олардың кейбірін әртүрлі журналдарға жіберіп отырған, бірақ баспагерлер оның туындысына ешқандай қызығушылық танытпаған. Оның  алғашқы романы – «Шөлдегі қар» шығармасы осындай тағдыр  кешкен.

1912 жылы Агата Кристи Корольдік Әуе корпусының лейтенанты Арчибальд Кристиге ғашық болады. Олар мүмкіндік болған кездеүйленуге  келісім жасайды,бірақ арада соғыс басталып  кетеді. Күйеу жігіт Францияға майданғааттанады, ал Агата соғыс қимылдары басталған кезде Торки госпиталынажұмысқа тартылады. Онда ол қарапайым үй тазалаушы, кейін медбике болып тегін жұмыс істейді, кейін дәрі жасаушының көмекшісі болады.  1914 жылдың желтоқсанында Арчидің қысқа демалысы кезінде олар бас қосады. Агатаның алғашқы детективтік романы – «Стайлстегі құпия оқиға»шығармасы үлкен әпкесі Мэнджмен дауласу салдарымен жазылады. Ол шығарма әпкесінің жақсы детектив жазу өте қиын деген сөзіне  берілген жауап болып табылады. Бірақ Агата оны  ұзақ уақыт жарыққа  шығараалмайды. Романды  алты бірдей  баспа басып шығарудан бас тартады, тек жетінші баспа ғана тәуекелге барады. Кітап 2 мың данамен басылып,  сатылымға қойылады.  Жазушыға бар болғаны  25 фунт стерлинг  қаламақы  төленеді. 1920 жылы осы шығармадан кейін «детектив патшайымының» дүниеге келгенін көпшілік байқамай да қалады.

Дәл сол кезде жаңа әдеби кейіпкерлер – ұлы детективші Эркул Пуаро және оның сенімді серігі капитан Хастингс пайда бола кетеді. Сол кезде Кристи өзінің «Өмірбаян» шығармасында басты кейіпкерін ұзақ таңдағаны туралы жазғаны бар. Көптеген күмәндерден кейін ол, Англия соғыс жылдарында қабылдаған бельгиялық босқындардың бірінің ғажайып келбетіне тоқталады. Оның кең сот-медициналық білімі бар екенін түсіндіру үшін ол полиция инспекторының өткен өмірін ойлап табады. Агатаның жалғыз қателігі кейіпкердің зейнеткерлік жасын болжай алмағандығы болады. Алғашқы романында қарт адам бейнесінде көрінген оны жазушы барлық шығармашылық мансабында сол қалпында көрсетугемәжбүр болады.

Агата шығармаға сюжет іздеуде жалғыз болмайды. Отставкадағы полковник Арчи Кристи отбасының қаржылық қиындықтарға тап болған кезде,  әйелін келесі шытырманға толы оқиғалы роман жазуға итермелейді. 1922 жылы Агата Кристидің Томми мен Тапенс Бересфордт  сияқты басты кейіпкерлері бар «Құпия қарсылас» кітабы жарық көреді. Мұндағы факт та қызықты: жазушы алдымен әйел-детектив авторын оқырмандар қуанышпен қарсы алады деп ойлайды,сол ойменөзіне Мартин Уэст және Мостин Грей деген лақап ат алғысы келеді. Алайда, баспагерлер шығармаға өзінің аты-жөнін сақтауды талап етеді, өйткені Агата есімі сирек кездесетін және есте қаларлықтай жеңіл болады.

Адамдардың көбінің түзелмейтінсебебі – менменшіл. Мүлтіксіз адамның өзіне достық көмек келетін есікті ашық ұстаған жарасады. Әйтсе де, ол әрқашан өзін ақылға шақыратын  немесе қалаған кезінде жекіп алуға тұратын достарына уақыт табады.

1926 жыл Кристи үшін тағдырлы болды. Барлық бақытсыздықтар оны бірден торлап алды. Оқырмандар, сыншылар, кейбір легион-жазушылароның «Роджер Экройдты өлтіру» романының жаңашылдығын бағалай алмады. Кітаптың желісі классикалық детективтің канондарын бұзған қылмыскердің атынан жасалып, жазушыға түрлі айыптар тағылады. Осы кезде ағасы Монтидің өмірінде қиындықтар болады, жазушының анасы қайтыс болып қайғырып жүргенде, күйеуі Арчи басқа әйелді жақсы көретінін айтады. Тіпті  ортақ кішкентай қыздары Розалинданыда бұдан әрі отбасында ұстай алмайтынын білдіреді.

Жер бетін мекендеген қаншама адам болса да, олардың мінез-құлық, дүниетанымы, психологиялық ерекшеліктерінде  белгісіздіктер болатыны анық. Мінез дегеніміз – адам баласына әдет арқылы  қалыптасатын психологиялық-моральдық машық. Ал мінез – көркем өнерде  түп-тамырымен атой беріп жатады. Мінезсіз суреткерден жанды, жақсы  көркем  шығарма тумайды. Мінезді қайрақ адамнан, мінезсіз сылбыр адам аса  қауіпті.Ақылсыз адам істің соңында жасайтынды, парасатты адам басында жасайды. Екеуі де бір іс, айырма тек оның уақытында, біреу оны дер кезінде, біреу мезгілсіз қимылдайды. Кристи шығармаларындағы оқиға желілері қым-қиғаш, сан түрлі бояуларға толы болуы да оның мінез қайшылығында жатуы да сондықтан.

Агата Кристи құлып астындағы жұмбақ жасырудың үлкен шебері болатын. Бұл жерде сырыңды кімге ашсаң,  соған  жан басылық   төлейсің.  Жазушы шығармалары, жанрдың заңдары талап еткендей,  соңғы айналымдарында шешімін тауып жатады. Бірақ детектив патшайымының бір»ребусының» шешімін оның  оқырмандары ғана шеше алатыны анық.

Агатаның сүйікті әкесі 11 жасында қайтыс болады. Содан кейін анасы қызын тәрбиелеумен өзі айналысады. Ол қызын үйде оқытып, ол іске тілші ғылымдарды тартып, қосымша фортепиано мен би сабақтарын да  үйретеді. Оның анасымен қарым-қатынасы әрқашан өзара түсіністік пен сүйіспеншілікке негізделеді. Агата өскен кезде анасы мен қызы арасында нағыз достарға тән сыйластық орнайды.

1926 жылы Агатаның анасы қайтыс болады, сол кезде өзі де ересек бәйбішеге айналған Агатаға анасын жоғалтуы қатты соққы болып тиеді. Ол өздігінен тамақтана да, ұйықтай да, жаза да алмайды. Өзін барлық жағынан жабық ұстайды. Жанын жұбатар сүйікті күйеуінің тастап кетуі де жанына батады. Бірақ ол қандай да бір себептермен оның қауымын іздемейді. Осылайша бір ай өтеді, екінші ай да өте береді. Ажырасудан соң, жазушы өзінің сынғанын сезеді. Өзінің тірілей өліп, қирағанын мойындайды. Күн сайын таңертең Агата күн сайын ұйқыдан оянғанда, өткенкүнді жаман түс екен деп ойлайды, Арчиді жақын жерде тұрғандай сезеді. Бірде жұма күні күйеуі демалыс күндерін өзімен емес, қожайынымен өткізетінін түсінген Агата заттарын жинап, ұйықтап жатқан қызын сүйіп, түн жарымында кетіп қалады. Бұдан кейін не болғанын ешкім білмейді. Жазушы ұшты-күйді жоғалып кетеді…

Есті жазушы әр басқан қадамын әңгіме желісіне айналдыруға тырысады. Ол сол сапары  арқылы болашақ шығармаларына сюжет құрады. Агатаның достары оның өмірі үшін қатты қорқып, әбігерленеді. Қаскүнемдер оны сатып жіберу үшін ұрлап әкетті немесе ол маньяктардың құрбаны болды, деп ойлайды. Күйеуінің опасыздығы туралы білгендер, Кристи өзін-өзі өлтірді деп ойлайды.

Істі Ішкі істер министрі Уильям Джойнсон-Хикс жеке бақылауға алады. Жазушының жоғалып кетуі туралыбритандық газеттер ғана емес, тіпті шетелдік «Нью-Йорк таймс» газеті де жазады. «Дэйли ньюс» газеті оны табуға көмектесіп, ақпарат бергені үшін үлкен сыйақы ұсынады. Барлық жерлерге  плакаттар ілініп, 35 жастағы, бойы 170 сантиметр, қызғылт шашты, сүйкімді әйелдің іздестіріліп жатқаны туралы хабарландырулар беріледі.

Жұмбақ тек 14 желтоқсанда шешімін табады. Белгілі бір музыкант полиция бөлімшесіне шағын  курорттық қала Хэррогейтке баратын жолдан Агата Кристиге ұқсас бір әйелді көргенін айтады. Өзінің оны қадағалап, оның қонақ үйге тоқтағанын, кейінірек ол жерден Тереза Нил деген жалған құжатпен шыққанын біледі.

Адамдар арасындағы қатынастарда да қызбалықтың құйындары  көтеріліп, дауылдары соғып тұратыны анық. Агатаның белгісіз жағдайда жоғалып кеткенін естіген жұбайы  Арчибальд дереу Хэрроугейтке жолға шығып, жол кеседі. Бұл іске хабар берген әйел мен репортерлер және полицейлер де араласады. Олардың барлығы жазушының соңғы кездегі оғаш мінез-құлқына назар аударып, Агата Арчибальттың әйелі екеніне сенімді болады. Агатаның суретін көргендер,  оның өзі деп ой түйеді. Бірнеше күннен кейін баспасөзде ресми хабарлама пайда болады. Бүкіл Ұлыбританияны дүр сілкіндірген әйгілі жазушының жоғалуы оның уақытша жадының жоғалуына байланысты деген ұйғарым жасалады. Бұл оқиғаға кінәлі адамның қатты үнсіздікті сақтап қалуы бұл күдіктен айырады.

Ішкі  тыныштық – парасатқа шипа. Жазушы түнеп шыққан «Ескі аққудың» қонақтары мен қызметкерлері Агата Кристидің мінез-құлқында таңқаларлық ештеңе байқамайды. Ол үнемі фортепианода ойнап, кітапханаға барып, бұрын дәрігер тағайындаған ванналарды қабылдағаны да белгілі болады.

Талантқа мақтанғаннан  гөрі, жағдайға менменсу көбірек жан түршіктіреді. Маңызды адам болып көріну қызғаныш қана емес, жек көру де  туғызып жатады.  Бір сөзбен айтқанда, жазушының жоғалуы туралы шындықты ешкім қабылдай алмайды. Мұндайда түрлі пайымдар жасалатыны анық. Бір ой сәтті шығады, оған сәйкес бұл істі Агата күйеуінен кек алу үшін жасағанға саяды. Араға 80 жыл салып, жазушының өмірбаянын зерттеушілердің болжамы ақиқатқа айналады. Олардың пікірінше, Агатада сол кезде диссоциативті фуга болғаны белгілі болады. Осындай психикалық аурумен ауыратын науқас үшін басқа қалаға кенеттен кетіп қалу тән болатыны анықталады. Сонымен қатар, бақытсыз жыныстық қатынас та өзі туралы барлық ақпаратты береді, бірақ әмбебап ақпараттың жады сақталады екен. Сондай-ақ, жаңадан өту мүмкіндігі сияқты, пациент барлық жағынан қалыпты әрекет етеді. Әрине, диссоциативті фугадан зардап шегушілер оларға бірдеңе деп жауап бермейді. Олар өздеріне жаңа есім, жаңа жұмыс ойлап табады, оның әдетте, бұрынғыға ешқандай қатысы жоқ. Олар мұны қауіпсіз ұмытып, өздері үшін жақсы өмір сүрдік деп ойлайды-мыс.

Диссоциативті фуганың себебі – стресстік жағдайдан туындаған психикалық жарақат. Шын мәнінде, ауру табиғатта қорғаныш болып табылады, өйткені ол науқасқа өз проблемаларынан үзіліс жасауға мүмкіндік береді. Ол бірнеше сағаттан бірнеше айға дейін созылады.Содан кейін науқас өзінің өмірбаянын есіне алады, бірақ сонымен бірге ол фуги дерті кезінде онымен болған барлық нәрсені оңай ұмыта салады. Диссоциативті фуганың негізгі белгілерінің бірі – өзін басқа адаммен терең байланыстыру. Агата Тереза Нил рөліне соншалықты үйреніп, газеттердегі суреттерін танымайды. Ол іздеу туралы бюллетеньдерді оқып, басын шайқап: «Жаратқан ием, бұл кедей Агата Кристиге не болды?» — деп жан ұшырады.

Ешкім оны шабыттандырмады деп алаңдасаңыз, ол жалған болар еді.Ол тіпті жергілікті газетке: «Кейптауннан келген Нил ханым, оған туыстары  тезірек келуді сұрайды…» деп хабарландыру да береді. Демек, бұл жерде жарнама да, кек алу да жоқ. Сүйікті күйеуінің опасыздығы Кристиге үмітсіздіктің тұңғиығына түсіп, одан шығуға тек өзінің сырқаты көмектеседі.

Диссоциативті фугалар сияқты ауытқулар орта есеппен мыңнан екі адамда кездеседі екен. Олар соғыс ардагерлері мен табиғи апаттардан аман қалған адамдар арасында жиі кездеседі. Көбінесе диссоциативті фуга «жұмыстан шығып, бірақ үйге ешқашан жетпеген», «нан іздеп, жоғалып кеткен»адамдарда пайда болады екен. Шабуыл кезінде пациенттер көбінесе бұрын ести алатын қабілеттерді ашады, алайда мұндай адамдар өздеріне жаңа есім мен өмірбаян ойлап табатынын көрсетіп отыр. Өткен өмір мен іс-әрекет туралы естеліктер мүлдем жоқ, немесе олар фрагменттік түрде немесе жақында оқылған романнан естеліктер түрінде көрінеді. Бұзылыстың басталуы бір уақытта, ешқандай алғышарттарсыз, әдетте түнгі ұйқыдан кейін пайда болады екен. Бірақ адам психикасының жаңа адамға күтпеген ауысу жағдайлары да кездесетінін уақыт  көрсетіп отыр.

Жиі фугалық шабуыл бірнеше сағатқа созылады екен. Ғылым – адам ауру кезінде жаңа жерде толықтай қоныстанып, үйленіп, тіпті жұмыс таба алатын жағдайларын анықтап отыр. 1985 жылы жергілікті газеттің тілшісі 26 жастағы Джоди Робертс Вашингтондағы Такома қаласында жоғалып кетеді. Туыстары оны іздейді, бірақ құр шаршау болады. Олар бес күннен кейін сырқаттанған Робертстің Колорадо штатында жүргенін білмейді.

Қыздың жеке куәлігі болмаған кезде, ол өзінің есімі Джейн Диден басқа ештеңе есінде жоқекенін мәлімдейді. Ол ауруханаға жатқызылады, ал босанғаннан кейін қыз жаңа өмір бастайды. Кейін ол жұмысқа тұрады, университетке түсіп, үйленеді және егіз қыздарды дүниеге әкеледі. 1997 жылы қызметкерлердің бірі Джейн Ди Джоди Робертстің суретін ескі Такома газеттерінде көреді. Осының арқасында қыз ақыры ата-анасымен қайта қауышады, бірақ оларды ешқашан есіне түсіре алмайды. Дәрігерлердің айтуынша, мұндай адамдардың  жады міндетті түрде оралатын көрінеді. Бірақ оны дәл қашан  оралатынын ешкім білмейді.

Агата жылға жуық күйеуі туралы ештеңені ұмыта алмайды. Бірақ  ол  детектив жазушы ретінде және ерекше қабілетін көрсету арқылы одан кек алуға бекінеді. Ол осы мақсатта көлікке отырып, ешкімге ештеңе айтпастан, белгісіз бағытқа кетіп қалады. Кейінірек күрес іздері мен оның жеке заттары бар көлік үйден алыс жерде табылады, ал жазушының өзі із-түссіз тағы да жоғалып кетеді.

Кристи жан-жақты ойлайтын аса қабілетті мықты әйел болған. 1926 жылғы оқиғалар оның жұмысына оң әсер ете алмайды. Оның әуесқойлығының бірі археология болады, ол белгілі бір дәрежеде детективтерге ұқсас, онда да талдау мен дедуктивті әдістер бар. Агата роман жазуды жалғастыра берді және екі жылдан кейін Багдадта қазба жұмыстарына барып, сапар туралы «Шығыс экспресінде» атты шығарма жазды. Бұл шығарма сол кездегі Түркия астанасы Стамбұл қаласындағы «Палас перасы» қонақ үйінің №411 номерінде жазылды. Кейін қонақ үйдің бұл бөлмесі «Агата Кристи номері» аталып кетті. Қазір бұл бөлмеге қонақтар жіберілмейді. Сол жылы Агата Мэри Вестмакотт деген лақап атпен «Алпауыт нан» атты тағы бір роман жазады. 1929 жылы ол «Қара кофе» атты пьеса жазып шығады. Бас-аяғы бірер жылда алты роман жазады. Оның Вестмакотт есімімен жасырынып жүргені туралы жұрт алғашқы кітап шыққаннан кейін 15 жыл өткен соң ғана біледі.

1930 жылы қазіргі Ирак аумағында шумерлік Ур қаласының архсологиялық қазба жұмыстары кезінде Кристи Лондон университетінің профессоры Макс Мэллоунмен кездеседі. Ол туралы романын аз уақытта жазып шығарады. Шығармашылықпен қатар махаббатты да ұмытпайды.  Агата 40 жасынд, өзінен 14 жас кіші Макс деген желбуазбен әуейі болады.  Екі айдан кейін олар үйленеді және келесі жарты жүзжылдықта іс жүзінде олар қолтықтасып өтеді. Кристи күйеуімен қарым-қатынасы туралы «археологқа үйлену ләззатының зор екенін және одан сіз неғұрлым үлкен болсаңыз,  қызығушылық артатынын танытасыз» деп айтуды жақсы көреді. Бұл неке ерлі-зайыптылардың екеуіне де терең махаббат, бір-біріне құрмет, ортақ мүдделер әкеледі. Екеуі де сүйікті ісімен айналысады, бұл жолда екеуі де үлкен жетістіктерге жетеді. Агата Кристидің екінші бал айы саяхат жағдайында, оның көп бөлігі КСРО-да өтеді.

1930 жылы «Викар үйінде кісі өлтіру» романы жарық көреді. Онда әуесқой детективтің әйел кейіпкері – мисс Марпл болады. Кристи өзінің ең танымал екі кейіпкерімен бірдей қиындықтарға тап болады. Көркем детективтен тәжірибесі мол жазушы кейіпкерінің,  орта жастағы адам болуын талап етеді. Жазушы Геркулес Поирот пен Джейн Марпл оның жоспарларымен қанша уақыт бірге жүретінін білмейді. Жазушы жоспары бойынша  кейіпкерлер өз жасында жүз жылдық кезеңнен өтіп, феноменальды жүзжылдықтардан өткен болар еді.

Жазушының тағы бір хоббиі жылжымайтын мүлік болады. Өйткені кітап шығарудан түскен кірістің артуы оған баюға мүмкіндік береді. Ол: «Менің хоббиім – үй сатып алу, оларды жабдықтау, сонда патшадай тұру, содан кейін сату. Бұл өте қымбат хобби, бірақ өте қызықты»дейді.

«Сабақ түрі» бағанындағы барлық сауалнамаларда ол әрдайым «жазушы» емес, «үй шаруасындағы әйел» деп атап өтті, Кристи өзінің автопортретін Ариадна Оливердің детективтерінің авторы ретінде жасаған деп саналады: өте қарапайым, ұялшақ және сонымен бірге өте іскер алманы сүйетін әйел.

Сыншылар Агата Кристидің сюжеттерінің қайталануын атап өтті, сондықтан оның «бір кітапты бірнеше рет жаза алатындығын» мойындау таңқаларлық түрде қабылдануы керек. 1940 жылдары оның қаламынан» Гераклдың ерліктері»,» қозғалмалы саусақ»,» өрмекші тор»,»Кітапханадағы мәйіт»,»Үлкен төрттік»,»Көк экспресс құпиясы»,»Бес кішкентай шошқа» шығармасы жарық көрді.Шығармалары көптеген радио және телебағдарламаларға арқау болды, кинофильмдерге сценарий жазылды.Олардың көпшілігі АҚШ-та түсірілді, Онда оның детективтік шығармаларына үлкен қызығушылық болды.

Дарынды жазушының мұндай қарқынды шығармашылық қызметі оның екінші дүниежүзілік соғысты Англиядан тыс жерде — Түркияда, Сирияда және Египетте өткізген күйеуімен ұзақ ажырасуымен түсіндіріледі. Агата өзі ел үшін қиын күндерде өзінің құрметті жылдарына қарамастан қайтадан ауруханаға жұмысқа түсті.

Бұл уақытта Кристидің екі шығармасы оның банк сейфіне кедергі келтірді: перде — Геркуле Поироттың соңғы ісі және Мисс Марплдің соңғы тергеулері. Бірнеше нұсқалары бар, комментирующих барлық қылығын (дейін тілегі разделаться с надоевшим героем, не оның отговаривали италия баспагерлер). Алайда, ең қолайлы түсіндірмені қолжазбалармен бірге сейфке орналастырылған жазушының еркінен көруге болады. Қиын соғыс уақытында Агата авторлық құқықтар мен жақындарының әл-ауқатына қамқорлық жасады. Ол қайтыс болған жағдайда, перденің кірісі қызының ЕО-на мұра болуы керек еді, ал мисс Марпл күйеуін қамтамасыз етуі керек еді.1945-1960 жылдары жазушы жыл сайын Макс Мэллоунның археологиялық қазба жұмыстарына қатысады. 1946 жылы қазба жұмыстары туралы иллюстрацияланған жинақ «қалай өмір сүретініңізді айтыңыз»деген атпен жарық көрді. Англияда Агата Дарт өзенінің жағасында Гринуэй үйінде тұрды, оны күйеуі екеуі соғысқа дейін сатып алғысы келген болатын.

Кристидің ең әйгілі «Мусреловка» пьесасының премьерасы 1952 жылы өтті, содан кейін спектакль Лондон сахнасында әр кеш сайын сексенінші жылдардың басына дейін, отыз жылдан астам уақыт қойылды. 1955 жылы американдық детективтік Жазушылар қауымдастығы Агатаға өз тарихындағы алғашқы «Детективтік әдебиеттің ұлы шебері» деген атағын берді. 1958 жылы ол ең көне ұйымның президенті болып сайланды. 1930 жылы құрылған «Дэтекстер клубы», ол бұл ауыртпалықты қайтыс болғанға дейін өткізді, міндеттердің бір бөлігін Лорд Гореллмен бөлісті, оның орнына салтанатты шаралар өткізіп тұрды.

1960 жылдары Кристи ағылшын тілінде сөйлейтін ең көп шыққан автор болды. 1975 жылы оқырмандар әйгілі бельгиялық детектив өзінің өмір жолын аяқтаған «перде» оқыды. Геркулес Поироттың жасаушысы өзінің кейіпкерінен бірнеше ай ғана аман қалды. Сол жылдың қысында ол суық тиіп, 1976 жылы 12 қаңтарда қайтыс болады. «Марпл ханымның соңғы тергеулері» шығармасы өзі қайтыс болғаннан кейін жарияланады.

Иә, Ұлы Жаратушы оған ғажап өмір сыйлады, бірақ ол сол өмірді шапшаңдық күшімен тесті, жарды, өртеді, жанына істік тығып сынады. Нәтижесі анау!

Жазушы «Детектив патшайымы» атағына ие болды, ол қайтыс болғаннан кейін оның есімі құрметіне ұйымдастырылғанатақпен детектив шығармалары авторларын марапаттау шаралары қолға алынды. Әйтсе де, әр оқырманның жүрегінде бір ғана патшайым қалды.