БЕСІК ҚАЛАЙ ПАЙДА БОЛДЫ?

Көкбөрі Мүбарак ҚИЗАТҰЛЫ,
қаламгер, шежіреші-тарихшы

Бесікте айтатын жырды «Әлди» деп айтатынымыз бұрыннан құлағыңызға сіңісті. Сол әлдимен жанымызды бір әлдилетіп барып, бесіктің қалай пайда болғанын зерттеуге өтсек қалай қарайсыз?!…

Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!

Әлди, əлди, ақ бопем,
Ақ бесікке жат бопем!
Жылама, бөпем, жылама,
Жілік шағып берейын,
Байқұттанның құйрығын
Жіпке тағып берейін.
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!

Ақ дулыға киісіп,
Ақырып жауға тиісіп,
Батыр болар ма екенсың?
Бармақтарың майысып,
Түрлі ою ойысып,
Шебер болар ма екенсің?
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!

Қолымыздан іс алып,
Мойынына күш алып,
Бізді бағар ма екенсің?
Құрығыңды майырып,
Түнде жылқы қайырып,
Жаудан жылқы айырып,
Жігіт болар ма екенсің?
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!

Таңдайларың тақылдап,
Сөйлегенде сөз бермей,
Шешен болар ма екенсің?
Кең балағын түріскен,
Аламан топта күрескен,
Балуан болар ма екенсің?
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!

Бал қайнатып, шай ішкен,
Қазы кертіп, жал жеген,
Асты болар ма екенсың?
Ұзақ жасап, өркендеп,
Басты болар ма екенсың?
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!

Қарағай найза қолға алып,
Жауға тиер ме екенсің?
Қашқан жаудың артынан,
Тұре қуар ма екенсің?
Ұйықтай қойшы, бөбегім!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!
Әлди, әлди, әлди-ай!

Әлди демекші, өз бесіктерін Әлди деп атайтын халықтар бар. Бұл халықтар тым жат, бөгенайы бөлек, алыс қауымдар емес, бізбен сөзсіз түрде тарихи байланысқа түскен, кейбірінің жарым-жарты тарауы ежелгі руларымыздан тарайтын қауымдардан еді. Хорваттардың біздің ескі Арғынның Қаракесектерімен тарихи байланысын өткенде ашып жазғанбыз. Сербтер мен Хорваттар бесікті әлдидің өз тілдеріне ыңғайланған атауымен «Лелати» деп атайды. Украйндарымыз «Леляти» деп. Чех сөздігінде әлди бесік «Лелети» деп сақталған. Литвалықтар да бұдан сырт қалмаған. Олар әлди бесігін «тербету» деген мағына береді деп «Лелюоти» десе, олармен көрші Латвиялықтар «Лелуот» деседі әлди бесікті. Біздің тілімізде «ләйліп жүру», «ләйліп келе жатты» деген сөздер бар. Мұнысы аяғын жылдам баспай, тербетіліп баяу жүру дегені. Осы бойынша болғанда әлди сөзінің ескі бір бейнесінің «Леледи(ләй-ләй-тәй)» екені көріне қалады. Біз сәбидің алғаш аяқ басуын «тәй-тәй басу» десек, оның «Тій» деген нұсқасының көршілес шығыс халқында (Қытайда)«аяқ» деген мағына беретінін, «ләй-ләй» сөзінің оларда «кел-кел» немесе шалдарымыздың «кел, үй» деп сәбиін шақыратынындай мағына беретінін, біздің тіліміздегі «кел» сөзі осы «ләй» сөзінің ең ескі түбірі екенін ескерсек, мұның арғы жағындағы кәдімгі көлдің сипаты жатыр. Баланың аяғын бөлеп жүргізбей көлде тербеткендей көрініс жасаған бұл қандай өнер? Жаңағы халықтардағы әлди бесік атауларының негізгі сөзі леле, лала деп тұрғанына қарап, мұның бөле, бөлеу(баланы бесікке бөлеу) сөздерімен мағыналас екенін байқаймыз. Яғни, әлди жыры дегеніміз бөлеу жыры болып отыр. Татар туыстарымыз бесікті «Елүле(алу, асылу)» деп осы леле, лала сөздерінің Түркілік әлдиге ең жақын нұсқасын бесік атауы ретінде қолданады екен. Славияндарда «Улетай» деген байырғы ән әуені де болған. Жоғарыдағы байланыстарға қарап Балқан түбегі мен Балтық бойындағы әлди бесік ұғымын қолданатын халықтардың түп тарихының Шығыс Еуропа мен Батыс Сібірге тамырласып жататынын байқай аламыз. Татарлар да Балтық жағалауы халықтарына бір табан жақын отыр ғой. Әлди бесікті лелети, лелати, леляти, лелуот, лелюоти деп қолданатын аталмыш халықтардың шоғырланып отырған жерлерінің де Балтық, Балқан деп осы әлди бесік ұғымымен дыбыстық жақтан жақын үндесетінін, әсіресе Балтықтың атауының Поляктар мен Латыш, Литвалықтар тарапынан «Валти» делінуі, Эстондар жағынан «Лане» делініп, Балтықтың бесікке және белгілі су махлұғына түпкі мағынасының жақын тұрғанына ой жүгіртсек, әлди бесіктердің шыққан отаны Балтық болуы мүмкін бе деген ой санаңызға бір тұрақтайды-ау!… Балтық теңізінің бетін олай кесіп, бұлай кесіп, жанай жүзіп, кес-кестеп жүрген Викингтер осы ғажап теңіздің сұғынған тұмсығы мен жануардың алдыңғы аяғына ұқсайтын екі шығанағын, жалпы Балтықтың мешін деген су жануарының мүшесінен аумайтын ерекше пішініне көз салып, оның оңтүстіктен сауда-саттықпен әкелінген біз мешін жануары деп атап отырған бегемоттың тұлыптарына және соның пішініне еліктеп жасалған әлди бесіктерге ұқсатып осы теңізді содан да әлди ұғымымен қабаттасқан атаумен Валти(Балтықтың жергілікті атауы) деп атаған болуы мүмкін екенін алға тартамыз.
Мүше сөзі сыртқы денені білдірсе, мүшел мүше-ил(мүше-жыл), яғни 12 жылға мүше болып тұрған 12 аңға түйені қосып, Қазақ күнтізбесі бұл алғашқы 13 жылды бірінші мүшел жас етіп есептейді. Одан кейінгі мүшел жастарды 13 жылдан емес, 12 жылдан есептеп отырады. Түйе тек бірінші мүшел жаста ғана 12 мүшелдің соңына қосылады. Енді қызығы, олардан тым, тым алыста жатқан Үнділердің көне тіліндегі тепкіншек, тербелу деген мағынадағы «лелаяти», ойнау деген ұғымдағы «лалати», сипалау, аялау деген сипат беретін «лалаяти(лелеет)» сөздеріне назар аударсақ, аялау, бөлеу сөздерінің осы әлди сөзімен бір түйіннен шешілетінін білеміз. Біз биіктегі, бойымыз жетпей тұрған нәрсені «алып берші» деп жатамыз. Әрине, бойшаң адам биікке асылып ол затты алып береді. Бесік тербеткенде оның арқалығына асылып отырып түндер бойы анасы тербетіп отырады. Татардың әлди бесікті «Елүле» дейтінінің мәнін сұрасақ, оларда бұл асылу деген мағына береді екен. Биікте асылып тұрған затты «ілініп тұр» деп те айтамыз. Сонда, Татардың Елүлесі іліну деген мағынаны да беріп тұр. Бесіктің іліп қоюға болатын арқалығы да бар. Оларда «елярге» деген ілу(ілергі) етістігі де бар. Моңғолдар болса бесікті «Өлги» деседі. Мұның бәрінің түбін қусақ, в дыбысының қолданыста болған заманына тіреледі екен.
«В» дыбысындағы вллу сөзінің в дыбысындағы сөздердің «і», «е», «б», «и» дыбысындағы сөздерге айналып сүрленуінен «леле, лела, елү, еля, іл, ілу, иілу, аялау, бөле, бөлеу, билеу» сөздері қалыптасқанын жіліктей аламыз. Бұл талдау тәсілі арқылы оның «иілу» деген нұсқасын табамыз. Бесіктің арқалығының құба талдан иілетініне зер салсақ, бұл тіпті де түсінікті бола түседі. Оның үстіне, оның ілінетін жері де, асылатын жері де осы талдан иілген арқалық тұсы емес пе?! Ілем, ілім, ілу, иілу деген ұғымдармен тоғысатын, бізбен тарихы туыс Бұлғарлардың әлди бесікті «Люлям» десетіні, тіпті қиыр шығыстағы Қытайдың әлди бесікті «Яулан» деп, Кәрістердің «Иолам» дегені де қызық. Бір сөздің соншама көп халыққа, әсіресе Солтүстік Қытайдағы Шығыс Ғұн мен Еуропалық Батыс Ғұнның өмір сүрген жерлерінде бұл атаулардың жалпағынан жайылып жатуы, Ғұндар үлгі алған Юэчжі мәдениетінің Үнді топырағымен байланысып жататынын терең ұғынып, бұл әлди бесіктің әуелде Үнді жерінде болғанын, оны әлемге таратып әйгілі еткен Ғұндар жолы екеніне көз жетіп дән риза боламыз. Сербтер мен Хорваттарда «Лелам» деген әлди бесіктің екінші бір атауы бар екенін ойға алып, оған дейінгі леледи, лелети, лелати, леляти қатарлы әлди бесік атауларының соңындағы «ти», «т», «ди» жалғауларының жай ғана иілу, бөлеу деген мағынадағы негізгі атауға қосымша болған жалғау екенін түсініп қоямыз.
Әлди — аялау орны. Аялау сөзінің бөлеу сөзінен шыққанын жоғарыдағы парақтардан қанып білген боларсыз. Билеу сөзінің де осы әлди бесіктің тербелуімен тығыз байланысы бары белгілі болып отыр.
Әлдидің сырын таптық, енді бесік ші?
Оғыздар мен Өзбектің «бешік», Қырғыздың «бешик» деп, Қазақтың «бесік» деген бұл атауына Ыстықкөлдің батысына орналасқан Бишкек атауын, осы атауға баба таған болып есептелетін Ақ-Бешім(Ақ-Мешін, Ақ-Бешнг) ежелгі қаласының жұртын шолып қайтсақ, Ыстықкөлдің Ыссық деген жергілікті атының, осы Алатаудың теріскейіндегі Есік көлінің, Үсек, Асық(Асық-Ата) суларының атының түгел дерлік «В» дыбысы қолданылатын замандағы вшинг сөзінен тарамдалып, в дыбысыың «б», «и», «а», «е», «ү», «ы» дыбыстарына ұласу кезеңіндегі Беших, Мешх, Есік, Үсек, Ысық, Асық(Асық-Ата) немесе Ыссық болып тарамдалу жағдайымен ұқсастыққа ие екенін тексеріп, біздің күнтізбеміздегі мешін жылымыздың жайлы келгенін «Ақ Мешін» деп, апат алып келгенін «Тас Мешін» деп атайтынымызға қарап, Ақ-Мешін қаласы мен жаңағы Ыссық, Ысық, Есік, Үсек көл- суларының бәрінің дерлік белгілі киелі сенімге, киелі сенімнің бастауы болып тұрған белгілі аңға осы атаулардың бағышталып, одан береке, ырыс күтетін көне адамдардың сенімі көңілдің бетіне көбік болып қалқып шыға келеді. Мешін деген қай аң дейсіз бе? Алтай тауының көне көз қарттары «Мешін деген судағы махлұқ еді. Қазіргілер маймылдың суретін сала салып жүр ғой» дейтін еді. Бұны айтқандардың қатарында 1936 жылы туған, менің 88 жастағы атам Шәмшәріп Бабақұмарұлы да бар. Рашид-ад-Дин «Жалпы Тарих» еңбегінде мешін жылын «Бишин жылы» деп жазады.
Алтай республикасы тұрғындарының қолынан 1928 жылы 12 мүшел жылды бейнелейтін жануарлардың төртбұрыш тақтайшаға ойылған бейнесін тапқан Этнограф А.Г.Данилин (1896-1942) еді. Петербордағы Эрмитаж қорында тұрған сол мұраға үңілсек, мұндағы «Мешін жылы» деп көрсетілген аң қарны жер сызған, аяғы қысқа, ұзындау аң екен. Оның пішіні қарны жер сызған бегемоттың пішінінен сірәда аумайды. Бегемот — сиыр пішінді, қарны жер сызған, аяқтары қысқа су сиыры. Іле өзенінің басындағы Зекті жартас суреттерінде бегемоттың суреті қашалған. Бұдан, Алатау мен Іленің қысы-жазы жануарларға қолайлы жылы ауарайына сай, ертеде бұл жерлерде бегемоттың өмір сүргенін білеміз. Жаңағы Ыстықкөлдің қасына жақын Шу бойындағы Ақ-Бешім қаласын да осы бегемотты кие тұтып, «үлкен ырыс-берекеге толы жер болсын!» деген ырыммен салғаны көрініп тұр. Ыстықкөлдің Ыссық деген төл аты мен Есік, Үсек, Асық(Асық-Ата) деген жер атауларының бәрінен бегемоттың мешін, бичин, бешім деген Түркілік атауларының алғашқы уақытта мешнг-мешх, бичин-бичик, бешім-бешк деген тұлғалық нұсқасының мәдени қарым-қатынастар арқылы жан-жаққа тарағанынан хабар таптық.  Қырғыздың астанасы Бишкектің осы Бешім қаласының Бешик деп оқылған нұсқасының жаңғыртпасы екенін білуіміз тиіс. Ендеше, мешін, бишин, мешх, бешик, бишк деп сан түрлі аталған аңның бегемот екенін білсек те, бесіктің атын не үшін бегемоттың атымен атадық екен?
Оғыздар мен Өзбектің бесікті «бешік», Қырғыздың «бешик» дейтінін де естен шығармай тұрыңыз. Қызылбастардың астанасы болған Мешхет(Мешх, Машхат, Машат) қаласы мен оған жақын жатқан Түрікпенстан астанасының Ашх-Абат(Асық-Ата атауындағыдай) аталуының да өзіндік мәні ертедегі бегемотты кие тұтқан заманға апарып тірелетінін зерделей аласыз. Ал, біздің Түркістан облысындағы Машат өзенінің атауының Мешхеттің Машхат, Машат деген атауымен түйіндес екенін, осы сулардың бәрі ертеректе бегемоттың жұмағы болған жерлер екенін сезіндік. Машан деген Қазақтың ескіде көп қойылған кісі есімдері де осы мешін сөзінің туындысы. Масаты кілем деген кілем түрі болған. Әрине, жұмсақ әдемі кілем. Деседе, масаты кілем ұғымының бастауында да осы бегемоттың терісінен жасалған ежелгі кілемнің тарихы тұр делік. Пішу арқылы пішін шығарудың бәрі ескі заман Түркілерінің бегемот терісін пішіп сырмақ, кілем, тұскиіз әзірленуіне орай айтылған сөздің жұрнағы. 19 ғасырда Майлы-Жәйірда уақытша отырған Матай руының адамдарының алып бүйіні атып, оның артқы терісін илеп, оны төрт кісі бөліп алып өздерінің үйіне тұскиіз еткен оқиғасы бар еді. Бұл да тура сол секілді дүние. Бегемот толы бұл сулардың кейбірі Иран жерінде жатыр. Иранның арғы жағы Ирақ. Одан әрі қарай бірнеше елден өтсеңіз Мысыр жері күтіп алады. Мысыр жерінде Нілді бойлап көптеген бегемоттар өмір сүреді. Бесіктің тербетілуі, билегендей қозғалысы суда тербетіліп, ләйліп, селкілдеп қимыл жасайтын бегемоттың әрекетімен сайма-сай.
«Мес қарын» деп қарны салпиған адамды айтатынымыз және мес, мескей деген ыдысымыздың, месқобыз саз аспабының атауы да осы бегемоттың жер сызған қарнына қаратылып айтылған сөз. Бегемоттың терісінен істелген ыдыстың алғашында мескей атанғаны да өз құпиясын баяулап ашып жатыр. Тамақты көп жейтін адам мен шөпті көп жейтін сиырды мешкей дейтініміз бар. Бірақ, сиырдан басқа малға мұны қолданбаймыз. Бұл да болса оның мешінмен, яғни бегемотпен туысқан жануар екенінде. «Бесенеден белгілі» деген сөзіміз бен «пешенеңе жазылған тағдыр» деген сөзімізге назар аударсақ, бесене деп бегемоттың артық ала-құласы, ерекше бір қалтарысы жоқ біріңғай түстегі, жүнсіз, майда, толық бітімі ап-анық көрініп тұратын сипатына арнап айтылған екен. Бесенеден белгілі деп бешіннің(бегемоттың) денесіндей ап-айқын, белгілі дүние деп, күрделі көрінген мәселені жеңілдетіп қараған Қазақ енді неге оны «пешенеңе жазылғанын көресің» деген сөзге апарып қосты. Бұл ескі мемлекеттерде бешіннің(бегемоттың) терісін оңай бүлінбейтін жарлық-үкім қағазы ретінде қолданғанын көрсетеді. «Тағдырға мойыма, қиыншылықтан өтіп кетесің» деп айыпты болып қиналған адамды жақындарының бегемоттың терісіне жазылған үкім қағазында не тұрса соны көресің, бәрін де жеңесің, бұл күндер де өтіп кетеді деп жұбатуы болып тұр. Әр сөзіміздің астарына ғасыр құпиялығы жасырынып жатыр. Байқауларда біреуден біреуді «басым түсті» деп айтып жатамыз. Мұнысы да осы бешіннің басқа жануардан басым тұратын үлкен салмағынан келіп шыққан өлшем. Сенесіз бе, мешіннің ең үлкендері 4.5 тоннаға дейін жеткен. Ал, кішілері әдетте 2 тоннаға жуық болады. Ендеше, оның салмағын басқадан басым түсті деп айтуға негіз бар. Біздің көзімізге бір төбе болып көрінетін түйенің дәуі ең ұзағанда 1 тоннаға жақындайды. Ол тіпті қарапайым мешіннің салмағына маңайламайды.
Сиырдың мүйізі енді ғана қылтиған төлін бұзау деп айтатынымыз оның бұзаудікіндей ғана тұқылтай мүйізі бар бегемоттың — бешіннің(мешіннің), мес қарынды су сиырының бас пішініне осы бұзаудың бас пішінінің ұқсауына қарай осыны шығарған. Малдың төлдеу, өсу сатысындағы бұзау, құлын, тайынша, тай, құнан, құнажын, дөнен, дөнежін, бесті деген атауларының дені олардың өсу сатысындағы бейнелерін өзге аңдарға ұқсатудан келіп шыққан. Мысалға, құлынның құлын атануының өзі есектей ғана болған шікін құланға тұрқы жағынан бірдей болуына атап қойылған. Құлыннан кейінгі тайды тай деуі, шікін құланнан тұрқы үлкен денесі одан ұзындау тағы(тайғы) деген құлан түріне тайдың өсіп дене тұрқы жағынан жақын келгенінен хабар тапқызады. Осы арада бегемоттың мешін, бешін деген түпкі атауларының «мес аң» деген сөзден жасалып тұрғаны айқындалады. Бұзау сөзі сол «мес», «бес» сөзінен. «Буаз» деп ішті малға айтса, бұл да бұзау сөзінің «мес», «бес» сөзінің әуелгі айтылымы екенін аша түседі.
Бегемотты, бешінді кие тұтып әуелгіде Бишине деп аталған қауым 24 рулы Оғыздың құрамындағы бір ру еді. Рашид-ад-Динде Бичиненің таңбасы кәдімгі бегемоттың үстінен қарап тұрғандағы көрінісін сызып таңба еткенін бірден танытады. Махмұт Қашқарида бұл тайпа Бешенек деп айтылады. Олардың 7~8 ғасырлардағы Жайық пен Каспий, Қаратеңіздің солтүстігі мен Кавказдың теріскейіндегі ұлан-қайыр билігі тұсында бірсыпыра Оғыз рулары оңтүстіктен солтүстікке көшті. Олар тарихқа Печенег қағанаты(Бесенек, Бажнак-Беженек) деген атпен кірді. Қағанаттың ғұмырының ақырласуынан кейінгі уақытта бірталай Оғыз рулары оңтүстік-батыс пен оңтүстік-шығысқа байырғы жерлері мен ішінара жаңа жерлерге көшкенімен, олар билік құрған солтүстіктегі алқаптарда, әсіресе Теріскейін Кавказ бен Жайықтың басындағы жайсаң, кілем шөпті аумақтарда әлі де болса Оғыз рулары қалып, олар Кавказдың күнгейі мен Сыр бойындағы туысқан жұрттарымен көшіп-қонып араласып тұрды. Осы рулармен аралас-құралас болған руларымыз бар еді. Тама руында Бұзау тармағының, оның ішінде Бижігіт тармағының болуы 7~8 ғасырлардағы Бесенектердің көшімен Сыр-Жайық арасында орныққан рулардың құрамында Таманың болғанынң айқын бір көрінісі. Башқұрт құрамында да бұл ру өкілдері көптеп кездеседі. Оның үстіне, Қазан хандығында мырза, сардар атағын иеленген бекзаттардың қатарында Тама руының өкілдері болды. Қазақ Тамасының тау батыры Ер-Шора Нәрікұлы сол Қазан хандығының бас қолбасысысы еді. Оның бір туған ағайындары болған Сіләм, Әлікейлер осы хандықта «мырза» атағын иемденді.
Бесіктің мешін аңымен аттас, оның тербелген жүрісімен әлдилестігі ғана емес, оның ұзыншақтау, домалақ пішініне түгелдей сай екенін бегемоттың түрлі бейнелерінен зерттеп қарасаңыз болады. Біз барынша тілге тиек еткен Ысық сөзіне сай, Ісік деген сөздің өзі осы бегемоттың ісінгендей болып көрінетін, шымыр етсіз болбыр сипатынан пайда болған. Ісік сөзі мен Ысық, Үсек, Асық(Асық-Ата, Ашық-Абат), Ассы сөздерінің туыстығының бегемотке ғана тірелетінін білдіңіз. Ертедегі Ыстықкөлді(Ыссықкөлді) бегемоттың ең көп өмір сүрген суының бірі деп мақтанышпен айтуға болады. Сондықтан, оған жақын жердегі Шудың бойына салынған Ақ-Бешім(Ақ-Бешік, Ақ-Бесік) қаласының Ақ деп аталуы осы көлдегі бегемоттық мешін киенің қаһарланбай, жұртқа береке беруін тілеу ниеті жатыр сол замандағы адамдардың. Ақ-Бешім қаласының мешінді кие тұтуға, тыныштық, молшылық тілеуге ниеттеніп аты қойылғанын білсек те, қала атауының мешін жылы, әлде басқа жылы салынғанын байқап көруге болады. Осылай құнттап есептесек, 675 жыл — мешін жылы болып есептеледі екен. Осы жылы Ақ-Мешін жылы болды. Осы жылдың соңында Батыс Түрік қағанаты күшейіп бекемделді. Қытай тарихы Ақ-Бешімдегі Суяб(Шүйеб) қамалын 679 жылды салғанын жазады. Бұл тарихқа қарама-қайшы. Себебі, 603 жылдың өзінде Батыс Түрік қағанаты Суябты астана етіп отырған. 595 жыл және 607 жыл мешін жылы болған. Соған қарағанда, Ақ-Бешім қамалы 595 жылдың өзінде жап-жақсы кент болып тұрғаны анық. Грек тілінен кірді делініп жүрген мешок сөзі, бегемоттың ұзыннан ұзаққа созылтып жатқызылған мүшесінен аумайтын мешоктың(мөшектің) пішіні де осы бегемоттың терісінен тұлып жасап, ішіне зат салуға қолданған дағдысы болғанын білеміз көне Гректердің.
Ал, Қазақ тарихындағы Тас-Мешін деп аталған жылдың қандай зорлық-зобалаңға толы болғанын білесіз. 1920 жылғы Тас Мешінде үлкен жұт болып Қазақ даласының қырауар малы қырылған. 1932 жылғы Тас Мешінде Қазақ даласының төсін өлікке толтырған аянышты ашаршылықтың алқымнан алып, миллиондаған Қазақтың миығына қара шыбын балалап жатқан нәубет кезең еді. Сондықтан, ескі Түркілер мешіні көп судың бойына салған елді мекендерін Ақ-Мешін деп атап жұттан жұтамай, қыстан қысылмай шығатын сәулелі өмір тілеген екен.

НАРЫНҚОЛ АТАУЫ ЖЫЛҚЫ АТАУЫН БІЛДІРЕ МЕ?

(Кеген атауй 7 ғасырдағы құжаттарда бар)

Нарын деген атпен басталатын жерлер әр жерде кездеседі. Нарынкір, Нарын-Қаба, Нарынқұм, Нарынқол қатарлы…

Етке салатын жіңішке шелпекке байланысты ет тағамымыз Өзбек асханасы мен Қазақ асханасында «нарын» деп те аталып жүрген жоқ па?! Нарын сөзін бірден «Нарийн» деп Моңғол тіліндегі «жіңішке» деген мағынасын айтып таласудан бұрын, осы жіңішке ұғымның қандай жіңішке мүшеден келіп шыққанын ой таразысына салу керек. Сіздің айтатыныңыз бергі жарғы, арғы жағы ит арқасы қиянда домаланып жатыр.

Нарын сөзі «мұрын» сөзінің жаңғырып, өзгертілген нұсқасы. Мұрынды бірқатар Түркі елдері «Бұрұн(Ұйғырда)», «Бурун(Өзбекте, Оғыздарда)», «Борын(Татарда)», «Пурун(Хакаста)» деп дыбыстаса, Татарлармен аралас-құралас жатқан Удмурдтар «Ныр» деп Нарын сөзіне жақын етіп дыбыстайды. Мұрын қуысы су ағары бар қуыс болғандықтан, бұл атау өзен деген сөздің синонимына айналған. Хуанхэ өзенін Моңғолдардың «Хар-Мөрөн(Қара-Мұрын)» деп айтатыны содан. Жылқы жылының атауы Рашид-ад-Динның «Жалпы тарих» еңбегінде «Мурин» деп алынса, Моңғолдар арасында жылқы жылының «Мөрін» деген атауы сақталған. Жылының осы мөрін, мұрын, мурин сөздерімен қатысты болатын себебі ең әуелгі жылқылардың ақбөкендікі сияқты салбыраған мұрны болған. Олардың қаңқа сүйектері тура Моңғолар Хар-Мөрөн атап жүрген Хуанхэе арнасы түзген Линшия ойпатынан табылып отыр. Осы аймақтың Шылидүн(十里墩) деген жерінен табылған 5.3 миллион жыл бұрынғы ең ежелгі жылқы сүйегі мен Лұңдән(龙担) деген жерінен табылған 2.5~2.2 миллион жыл бұрынғы ежелгі жылқы сүйегіне жасалған қалпына келтіру жұмыстарына қарасақ, олардың мұрны қазіргі киіктің салбыраған мұрнынан тіпті де үшкілдеу, ұзынырақ екен.

Хан-Тәңірінің шығыс етегінде Текес өзенін жағалай қоршаған Аттың тауы(Ат тауы) бар. Текес ауданының Құбы қыстағының тұсынан басталып, бұл таудың батысы Өр-Текес ауданы жеріндегі Балықсуға келгенде үзіледі. Осы тау қорғап-қоршап жатқан Текес өзенінің атауы Тек және Ус(өзен) деген екі сөзден тұрады. Түріктердің Ғұн заманындағы бастапқы аты – Тук, Туг болған. Бұл туралы «Жиннама(晋书)» -ның 97 томы «Төрт тағының баяны»-ында Тук(屠耆), Туг(屠各) деп жазылған атауды қарауға болады. Мұнда «屠耆为匈奴语“贤”» деп жазылған сөз бар. Бұл дегегіміз Тук сөзінің Ғұн тіліндегі

Мәні – текті, ізгі деп сөз деп айғақталған.

Сол кездегі Түрік балбалдарының бәрінің басында ат тұяқтың пішінінде бас киім бар. Бұл тұяқ, тек сөздерінің біріңғай тұлпар текті сөздер екенін ұқтырады. Ендеше, Текес өзені тұяқты, текті жануардың атауын алған өзен болса, Аттың тауы да жылқының тауы, Нарынқол болса сол жылқы ұғымының Қалмақтар тарапынан мөрін болып аударылып айтылып, оған өзенді білдіретін гол(қол) сөзі қосылып, Нарынқол атауы содан пайда болған болып отыр. Оның Моңғол тіліндегі «нарийн» деген жіңішкені білдіретін ұғымынан тыс. Оның үстіне, бұл аталған жерлер мың жылдардан бері жылқылар өсіп-өнген аймақ. Хан-Тәңірінің шығысындағы осы жерлерде әйгілі «Іле жылқысы» өсіріледі. Хань династиясы кезінде осы өңірде әйгілі болған «Үйсін тұлпарының» даңқына байланысты, «Іле жылқысын» «Үйсін тұлпары» деп те айтатын үрдіс бар. Бірақ, екеуі екі бөлек жылқы тұқымы. Хан-Тәңірінің етегінде жатқан жергілікті Қазақтар Өр-Текес деп, Қалмақтар Күре деп атайтын бір қана ауданның өзінде 120 мың Іле жылқысы өсіріліп отыр.

Кеген атауына келсек, 657 жылы Текес бойында құрылған Киехан(洁山都督府) әкімшілігін Кеген атауының басы ретінде айтуға болады. Канаданы Жианада(加拿大) деп, Қырғызды Жиыржисы(吉尔吉斯) деп дыбыстайтын Қытайлар бұл жерде көне Кегенді «Жиешан» деп жазып отыр. Әубастағы нұсқасы Қаған ұғымына жақын болғанына қарағанда, Текес бойында белгілі Түрік қағаны өз ордасын орнатқан. Кеген атауы 7 ғасырда белгілі болсада, қазіргі ақпарат көздері 18 ғасырдағы Қалмақтың бұл жерді иеленуі кезіндегі олардың арасында қойылатын Кеген деген кісі есімімен ұштастырып жаңсақ айтып жүр.

Сандалған сана сарсаңын тауысып, сөз өз тегіне қайтып демалуы, өз тарихымен тыныстауы керек.

ҚУ МІНЕЗ МЕН ҚУЛЫҚ СӨЗІ КАЙДАН ШЫҚТЫ?

Қу деп қарағайдың, самырсынның діңіне жабысып масылдықпен өсетін бос қуықты айтамыз. Біреуге сүйеніп күн кешу, өз алдына жеке өмір сүре алмау ерекшелігіне сай және осы ағаштың қуының емшілікте жыланның уын қайтаруға қолданылатын қасиеті мен өкпені жылытып, демікпені басып, дымқылдықты шығарып, қанды күшейтіп, ісікті қайтаратын жұғымды қасиеттеріне орай, өз алдына жеке өмір сүре алмайтын, жағынып жақын өмір суретін, біреуге бетпе-бет келмей, зәрлі адамның уытын қайтарып ақылмен сөйлейтін, бауырыңа кіріп жылытып, ентіккенді сабырға шақырып, қуандырып, көңіл-күйіңді көтеріп, ісініп келгенді кішірейтіп орнына түсіріп қоятын епті адамдарды осы ағаштың қуына байланысты «Қу адам» деп атаған. Оның ағашқа жабысып өсу бейнесі мен домаланған, бостау пішініне қарап ер адамның бір мүшесін де бабалар қуық деп атаған.

Қулық сөзі осы қу мінезге ие адам мен жан-жануарды білдіреді. Түркі тілінің терең ықпалына түскен Қытай тілінде түлкіні «Хули» деп атау осыған саяды. Түлкі қансонарда жортқанда өз ізін кері басып қайта оралады да, саятшылар кері жортып одан адасып қалады. Саятшылар қуғанда алысқа із тастап қашып, сол ізбен қайта келіп жол ортадағы қалқан тастардың қуысына жасырынып аман қалады. Алысып жараланғанда өтірік өліп, орайын тауып зытып та кетеді. Қарлы жермен жүріп келе жатып, қары кеткен қара сүрлеу кездессе ізін жасырып барып жұмбақ тастап кетеді. Мұның бәрі қулыққа жататындықтан, осы қулық деген ұғымға сай Қытайларда оның атының Түркі сөзінен жаңғырып «Хули» деген атпен аталуы содан.

Қазақтың ауыз екі тілінде түлкінің атына қу мінездің атын қосып, үнемі «қу түлкі» деп айтатыны содан.

«Мінез-құлық» деген сөзіміздегі құлық сөзі де сол қулықтың атауы. Мінез – адамның айбары болса, құлық – адамның «ортаға үйлесімділігі, жұғымдылығы қандай?» деген сұраққа жауап беретін бейімділік.

Ал, түлкінің түлкі аталу себебі оның екі езуінің туа бітті тілік болып келуінен. Түлкі сөзі осы «тілік» ұғымын береді. Түркі тілінің мәйегін сақтаған Чуваштардың түлкіні «тиле(тіле)» деп айтатыны, Оғыз туғандардың тіпті керемет түрде «тілкі» деп, Тыва туыстардың «дилги» деп атайтыны сол. «Сойған түлкінің езуіндей ырсиып» деген сөз сойған кезінде тіпті айқындалатын осы тілігін білдіреді.

ҚАЗАҚТЫҢ ҚАЙ СӨЗДЕРІ МАЙМЫЛҒА ҚАТЫСТЫ?

Қазақ ішіне енген кірме сөздердің бірі — «Мұндар» сөзі. Бұл балағат сөз ретінде, қарғыстау сипатында айтылады. Махамбеттің Жәңгір ханның көзіне қадалып:

«Хан емес, хас қатынсың, мұндар қу бас» деп сойып салатыны «мұндар» сөзінің ауырлығын көрсетеді.

Халық арасындағы ауыз екі тілде «Ой, мұндар!» деп қатты күйгенде тисіп сөйлеп жату бар.

Бұл «мұндар» сөзі маймылдың Ауғанстан тарапындағы «бұндар» деген атауының бізге кірген нұсқасы болып табылады. Ауғанстандықтардың және олармен туыс Пәкістандықтардың маймылды бұлай атауы маймылдар мекендеген Үндістан жеріндегілердің маймылды «Бандар» деп атауынан келген.

Қазақ жағымсыз, көп сөйлей беретін адамды «бейпіл ауыз» дейді. Бұл «бейпіл ауыз» дегені – маймыл ауыз дегені. Маймылды «бейпіл(бейміл)» деп айту маймылды «меймун» деген Парсылар мен маймылды «маймун» деп көтермелеп айтатын Тәжіктердің сөз алысына ұқсайды. Маймыл ауызын тоқтамай ашқанда тітіркеніп бойыңды тартып, айныған көңіліңді әрең жиып аласың.

Маймөңкелеу – бұл да маймыл әдетінен. Күрдтердің тіліндегі «меймонк» сөзінің сақталуы сол. Парсы әлемінің тұйықталған бір шеті сол. Маймөңкелеу – әуелгі ойынан жаңылып, қарсы жағының көзқарасына бейімделіп сөйлеу.

Біздің тілімізде «бейім», «бейімі бар», «бейімделу» деген сөздер бар. Мұрын, мұз сөздерін бірқатар Түркі елдерінің бұрұн(Ұйғырда), бурун(Өзбекте, Оғыздарда), борын(Татарда), боз(Татар-Башқұртта), буз(Оғыздарда) деп дыбыстайтыны секілді,«б» дыбысы мен «м» дыбысы бір-бірінің шекарасына жиі өтіп кететін дыбыстар.

Маймылдың Түркі тіліндегі атауы осы «бейім» сөзіне «аң» сөзін қосу арқылы «меймун(беймун)» болып жасалған. Маймыл не әрекет көрсетсең,соны қайталап істеп беретін бейімділігі ең жақсы аң. Осылайша оны «меймун» деп Әзербайжандар айтса, Түрік, Түрікпен, Өзбек, Тәжіктер, Ұйғырлар «меймун» атауын «маймун» деп көтермелеп дыбыстайды.

Енді, неше мың жыл бойы Түркі тілінің ықпалына түскен Қытай тілінде маймылды «Хуозы» деп дыбыстау бар. Оның бұл атауы Түркі тілінде оғаш, сөлекет деген мағынада қолданылатын «Қызық» сөзі ретінде сақталған. Адамның қылығын ұнатпаса «Қызық екенсің» деу осыны білдіреді. Қазақ тілінде «Қызық» сөзінің қызға, гүлге қаратып айтылатын «Қызық», «Қызықты» деген жағымды нұсқасы бар. Қызық сөзінің бірде жағымды, бірде жағымсыз дүниеге қолданылуы олардың қазіргі айтылуы бірдей болғанымен, әуелдегі айтылымның бөлек болғанын көрсетеді.