ЖАҢА ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТ ДОКТРИНАСЫ

Жанна Иманқұл,
«Жалын» журналының қызметкері, «Ақпарат саласының үздігі» иегері

Елімізде осыған дейін екі – әскери және ұлттық бірлік доктринасы қабылданған. Доктрина – жоғары деңгейдегі мемлекеттік құжат. Доктринаны қабылдау арқылы мемлекет белгілі бір саланың жоғары басымдылығын көрсетеді. Яғни, біздің еліміз ұлттық қауіпсіздік пен тұрақты даму үшін бұл бағыттардың маңыздылығын атап көрсетеді. Ал алдағы уақытта тағы бір салада доктрина қабылдау қажеттігі туындады. Ол – жаңа экономикалық саясат доктринасы. Бұл туралы 2022 жылы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігінің баспасөз қызметі хабарлады.
Тәуелсіздік алғаннан бері ел экономикасы екі құрылымдық ауы-
суды: біріншісі – жоспарлы экономикадан нарықтық эконо-микаға, екіншісі – Қазақстан эко-
номикасының шикізаттық өсу моделіне көшуі жүзеге асты. Қазір Қазақстан экономикасы ин-клюзивті және тұрақты дамуға толық көшумен сипатталатын үшінші құрылымдық қайта құру қарсаңында тұр.
Қазақстанның жаңа эконо-
микалық бағыты заң үстемдігін қамтамасыз ету, адал бәсеке-лестік пен экономикалық ер-
кіндікті қамтамасыз ету, мак-роэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету, экономиканы әртараптандыру, адами капиталды дамыту және мемлекеттік басқаруды реформалау сияқты алты бағыт бойынша жүзеге асырылуы тиіс.
Агенттік ұсынған доктрина қазір Қазақстан үкіметімен талқылануда және Президенттің реформалар жөніндегі жоғары кеңесімен мақұлданатын болады.
Доктрина құрылымдық реформалар пакетін қалыптастырудың негізі болып табылады. Заң үс-темдігін қамтамасыз ету, атап айтқанда заңдардың барлығына бірдей қолданылуы, барлық деңгейдегі тұрақты және түсінікті заңдар кез келген бастаманы жүзеге асырудың негізгі бағыттары болып табылады. Бизнестің билікке деген сенімсіздігінің негізгі факторларының бірі – кең таралған сыбайлас жем-қорлық. Макроэкономикалық тұ-
рақтылықты қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда мемлекет қаржысының теңгерімділігін қам-тамасыз ету маңызды. Сондықтан бұл бағытта түбегейлі реформалар қажет-ақ.
Сонымен эономика саласында жаңа саясат жүргізіп доктрина қабылдаудың себебі мен салдары қандай нақты өзгерістер бар, осы турасында тоқталып көрейік.
Қазіргі қоғам дамуы үнемі күрделене түсуде және оның өзгеру қарқыны тез артып келеді. Көбінесе тоғысқан әлеуметтік топтардың қалыптасуына негізделген әлемнің тұрақтылығына қауіп төне бастады. Бұл, бір жағынан, Батыс елдерінде кейде қоғамның институционалдық және психикалық жүйелеріне қайшы келетін саяси дұрыстық қағидаттарының таралуымен және нығаюымен, екінші жағынан, табиғи күштердің ықпалымен, саяси қағидаттардың күшеюімен байланысты. Осыған байланысты экономикалық зерттеулерде адамдар, әлеуметтік топтар мен жіктердің өзара тиімді әрекет ету тетіктерін табуға бағытталған жүйелі зерттеулер ерекше өзектілікке ие.
Экономикалық көзқарас

Зерттеушілер экономиканы әр-
түрлі ракуста қарастырады. Кейбіреулер үшін ол экономикалық агенттер, экономикалық пайда, адамдар арасындағы қарым-қатынастар, соның ішінде тауарларды өндіру, бөлу, айырбастау және тұтынумен байланысты түрінде көрінеді; енді біреулер үшін бұл экономикалық институттардың жұмыс істеуі мен өзара әрекеттесу алаңы; тағы біреулер үшін бұл ұрпақ сабақтастығын жүзеге асырудың нәтижесі болып табылады. Демек, экономикалық түсінік өте күрделі, субъективті және шартты сипатта болады және белгілі бір зерттеушінің немесе экономикалық қызметке қатысушының экономикалық дү-
ниетанымымен анықталады.
Көбінесе экономикалық түсінік адамның дүниенің экономикалық құрылымына көзқарасы және осы құрылымдағы жеке тұлғаның орны ретінде анықталады. Соңғы уақытта интеллектуалдық экономика түсінігі қалыптасты.
«Интеллектуалдық экономика» түсінігі – бұл экономиканы цифрландыруды жеделдету, жасанды интеллектті дамыту, смарт өндіріс, смарт контракт, смарт тұрғын үй, смарт қала және т.б. сияқты көптеген смарт жүйелердің пайда болуы, адамды қоршап тұрған жасанды және әлеуметтік ортаның динамикасының тенденциялары-мен байланысты. Цифрлық дә-уірдің келуі – әртүрлі әлеуметтік-экономикалық деректерді жинау, беру және сақтау үшін цифрлық ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың қалыптасуы мен дамуының ұзақ кезеңі – зияткерлік экономика кезеңіне өту үшін кең мүмкіндіктер ашады, т.б. өнімді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну өзара байланысты интеллектуалды жүйелер негізінде құрылатын экономика.
Экономика саласындағы адам
мен техникалық және әлеуметтік жүйелер арасындағы қарым-қатынастардың дамуына келетін болсақ, мұндай құрылыс ин-
теллектуалдық экономиканы – интеллектіні негізгі фактор мен нәтиже ретінде пайдалануға негізделген экономиканы қалыптастыру туралы қорытындыға әкеледі.

Дамудың көрсеткіші – сандар

Қазіргі адамның, әсіресе экономикадан хабары бар кез-келген адамның дүниетанымының негі-зінде сандар жатыр. Нақты әлемдегі кез келген дерлік өлшемдердің нәтижелері сандарға негізделген. Сапалық өлшемдер, оның ішінде рейтингтер мен дәрежелер әдетте реттік шкала элементтері ретінде қарастырылатын сандармен көрсетіледі. Қазіргі әлемде цифрлық технология барлық жерде бар. Сандардың барлық жерде болуы сандар тілінің нәтижені ғана емес, сонымен қатар жергілікті және ғаламдық өлшемдегі әлемнің эволюция процесін көрсететін терең ішкі мазмұны бар екенін көрсетеді.
1950 жылдары Электронды есептеуіш машиналар пайда бол-
ғаннан бастап, әлеуметтік-эко-номикалық өзара іс-қимылға компьютерлер мен ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қосу процесінен цифрлық дәуір негіз алады деуге болады. Зерттеуші-мамандар цифрлық дәуірдің аяқталуын 2050 жылдары боладығ яғни цифрлық дәуір бір ғасырды қамтиды деген тұжырым айтады.
Адам мен электронды есептеуіш машиналар және компьютер
арасындағы қарым-қатынас әлеу-
меттік құбылыс ретінде 1960 жылдары қалыптаса бастады. Мұның алдында әртүрлі, әдетте, механикалық принциптерге негізделген есептеу құрылғыларының көптеген жобалары болды. Экономикада компьютерлердің таралуынан бас-тап (1970 жылдар) қазіргі уақытқа дейін біз өзімізді компьютер немесе цифрлық дәуірде өмір сүріп жатырмыз деп санауға болады.
Технологиялық құралдар ғана
емес, тіпті адамға чип салу да қолға алынып жатыр. Алдағы келешекте биологиялық тіршілік иелері мен электрондық құры-лымдардың тоғысынан адам-машина жүйелері өмір сүрудің жай-күйі мен болашағын егжей-тегжейлі көрсететін деректердің, ақпараттардың, білімдер мен деректерді алуға, жинақтауға, өңдеуге және таратуға мүмкіндік береді.
1995 жылдардан бастап қол-данысқа ене бастаған цифрлық экономикада:
— өндіру, тарату, айырбастау және тұтыну процестері, соның ішінде барлық байланысты коммуникациялар мен өзара іс-қимылдар цифрлық технологиялар негізінде жүзеге асырылады;
— коммуникация және өза-ра әрекеттесу барысында нақ-
ты экономикалық процестер, объектілер, жобалар, орталар толықтырылады, кейде олар-дың компьютерлік (цифрлық) үлгілерімен ауыстырылады.
Нақты ресурстардың, эконо-микалық процестерді жүзеге асырудың нәтижелері мен технологияларының орнына, цифр-
лық экономикадағы қатынас-тардың ақпараттық және компью-терлік (цифрлық) модельдері (аналогтар, егіздер, көшірмелер, бейнелер) алынады. Осылайша, цифрлық экономика экономикалық, әлеуметтік, инженерлік және табиғи-экологиялық жүйелердің цифрлық үлгілерін құру, талдау және қолдану технологиясына негізделген. Мұндай модельдер адам, қоғам, табиғат және технология туралы білімді шоғырландыруы керек. Дамыған цифрлық экономикадағы коммуникация және басқару процестерінің негізгі субъектілері деректер, ақпарат, білім, модельдер болып табылады.
Бұл ретте қоғамдық сараптама ашық баспасөзде жариялау, ғылыми-тәжірибелік форумдарда талқылау, диссертация қорғау, ғылыми-сараптамалық қоғамдастық жетекшілерінің пі-кірлері сияқты институттарға сүйенеді. Цифрлық экономи-
каны дамытудың негізгі бағы-ты нақты және болжамды ақпараттық объектілердің үлгілері түріндегі экономикалық пайдалар мен жүйелерді барынша барабар көрсетуге бағытталған ілгерілеумен байланысты.
Экономикалық қызметтің құрамдас бөліктері мен қатысушыларының ақпараттық бейнелері кеңістігінің қанықтылығына, сондай-ақ оларды анықтау құралдарына байланысты цифрлық экономиканың дамуындағы келесі кезеңдерді бөліп көрсетуге болады:
1-кезең – нақты әлеуметтік-экономикалық және техникалық жүйелер модельдерінің барынша тығыз кеңістігін құру;
2-кезең – виртуалды (елес-тетілетін) әлеуметтік әлемді құру үшін экономикалық және техникалық жүйелер;
3-кезең – нақты-виртуалды әлеуметтік-экономикалық және техникалық жүйелердің гибридті үлгілерінің әлемін құру;
4-кезең – нақты шындықты ажырататын институттарды құру.
Әлеуметтік-экономикалық және техникалық жүйелердің жұмыс істеуі мен трансформациясындағы Интернеттің рөліне негізделген цифрлық экономиканың даму кезеңдерінің бірізділігін де келе-сідей көрсетуге болады:
– адамдар арасындағы кедергісіз қарым-қатынас жүйесін құру – адамдар ғаламторы;
– машиналар, құрылғылар, ша-руашылық қызмет объектілері арасындағы тікелей өзара әрекеттесу жүйесін құру – заттар ғаламторы;
– психикалық модельдердің, концепциялардың, ережелердің және т.б. үздіксіз өзара әрекеттесу жүйесін құру – идеялар ғаламторы;
– автоматтандырылған шешім-дерді қабылдау және үйлестіру жүйелерін құру, жүйенің бір күйінен қажетті күйге өту жолдары – ғаламтор жолдары;
Қазір әлем дамуы екінші кезеңнің басында деп айтуға келеді. Осы кезеңнің соңында экономика таза, әділ, шынайы болады деп күтуге болады. Өте ашықтықтың жағымсыз жағы сұраныс пен ұсынысты теңестіру және соның салдарынан бәсекелестікті азайту үшін ынталандырудың болмауы болуы мүмкін. Үшінші кезеңде адамның ішкі әлемі көпшілікке қолжетімді болады. Төртінші кезең адамдар, заттар, идеялар әлемдерін басқару құқығының жасанды интеллектке ауысу қаупін тудырады.
Цифрлық дәуір аясында (жо-
балап айтқанда 1950-2050 жж.) еліміздің әлеуметтік-экономика-
лық қозғалысы циклінің ау-қымды кезеңдерінің реттілігі төмендегідей. 1950 жылдардың ортасынан 1960 жылдардың ортасына дейін, елде экономикалық тұрғыдан алғанда халық шаруашылығының объектілік секторының айтарлық-тай өсуімен сипатталды. Ғарыш кеңістігін бағындыру, тың және тыңайған жерлерді игеру, тұрғын үймен қамтамасыз ету және т.б. бағдарламаларды жүзеге асыруға байланысты жаңа кәсіпорындардың едәуір бөлігі іске қосылды. 1960 жылдардың ортасы – 1980 жылдардың ортасы дамыған социализмнің қатаң идеологиясы кезінде экономикада біртұтас халық шаруашылық кешенінің құрылысы аяқталды. Елдің эко-номикалық кеңістігі біркелкі болып, экономикалық уақыт ұтымды бола түсті. 1980 жылдардың ортасы – 1990 жылдардың басы экономиканы орталықтандырылған реттеуден нарықтық реттеуге көшу болды. Бұл кезең 1990-2000 жылдарға дейін жалғасты
Қоғам дамуының алдыңғы кезеңдерінің ықпалы нарықтық қайта құрулардың сыртқы қабығы арқылы анық көрінеді. Дамудың жаңа, жобалық кезеңіне көшу уақытын шартты түрде 2025-2030 жылдарға жатқызуға болады.
Цифрлық экономиканы дамыту, оның ішінде ақпаратты алу, сақтау, біріктіру және тарату технологияларын дамыту экономиканың жобалауға, объектісіне, қоршаған ортаға және технологиялық секторларына тән кемшіліктерді жұмсартады және сонымен бірге оң нәтижелердің дамуына ықпал етеді. Осылайша, экономиканың жобалық секторы үшін белгілі бір экономикалық жобаны іске асыру туралы ақпаратты шектеусіз сақтау мүмкіндігі жобаның үлгілік портретін ол аяқталғаннан кейін де қалпына келтіруге жағдай жасайды.
Экономика құрылымында озық цифрлық технологияларды қолдану сыбайлас жемқорлықты іс жүзінде жоя алады. Сонымен қатар, ақпараттың ашықтығы мен объективтілігі ресурстарды, технологияларды, өнім ассортименті мен көлемін тапсырыс берушіні таңдау бойынша шешімдердің тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Экономиканың технологиялық сек-
торының құрылымында процес-терді үйлестіру деңгейін түбегейлі арттыруға мүмкіндік туады. Сонымен бірге экономиканың эко-
логиялық секторының құры-лымында қоршаған ортаны реттеуге мүмкіндік туады. Шаруашылық субъектілерінің физикалық шекарасын қорғаумен қатар ақпараттық шекараларды қорғау ерекше мәнге ие болады. Сайып келгенде, цифрлық экономика дамудың қуатты катализаторына айналады.
Экономиканың дәстүрлі көзқа-растары бойынша экономист жауап беруі тиіс негізгі сұрақтарға мыналар жатады: не өндіру керек, қалай өндіру керек, кімге сату керек. Бұл сұрақтарды әрбір кәсіпкер – кәсіпорын басшысы қояды. Егер біз жалпыланған тұтынушының мүддесін білдіретін және қандай да бір тауар өндірушімен байланысы жоқ тәуелсіз экономист туралы айтатын болсақ, онда осы үш сұраққа төртінші сұрақ қосылады: кімге өндіру керек.
Дамыған цифрлық экономика-дағы адамның қоршаған ортасы – бұл жасанды интеллект-пен (жабдықтар, аксессуарлар, жиһаздар) және толықтырылған шындық түріндегі шартты түрде материалдандырылған идеялармен қамтамасыз етілген заттар мен еңбек құралдары.

Интеллектуалдық экономика

Интеллектуалдық экономика болжаулар бойынша 2040-2050 жж. жүзеге асып болады деп болжануда. Оның өзіне тән белгісі әлеуметтік-экономикалық кеңістіктің негізгі құрамдас бөліктерінің: жеке тұлға-
лардың, экономикалық агент-тердің, әлеуметтік топтардың, экономикалық пайдалардың, та-
уарлардың, зияткерлік қызметті қолдаудың техникалық құрыл-ғыларының жиынтығы болады. Мұндай жиынтықты жүзеге асыру құралдары адам ресурстарын, экономикалық тиімділікті, физикалық және интеллектуалдық капиталды біріктіретін әртүрлі әлеуметтік-экономикалық жүйе-лерді құру, реттеу және өзара әрекеттесу процестері болады.
Интеллектуалдық экономи-каның жаңа белгілеріне мыналар жатады:
— өнім өндірісінің нәтижесі, айналыс және бөлу объектісі, сондай-ақ тұтыну объектісі ретіндегі түсінік;
-сұраныс пен тұтынудың ара-қатынасы, олардың арасындағы тепе-теңдікті жүзеге асыру құ-ралдары;
— экономикалық агенттердің бәсе-келестігі мен ынтымақтастығы арасындағы байланыс;
— экономиканы басқару бойынша шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру жүйесі.
Қазіргі экономикада тауарлар олардың өндірісіне салынған материалдық, қаржылық, танымдық және еңбек ресурстарының көлемі мен сапасына байланысты сараланады. Ғылымды қажет ететін және қарапайым тауарлардың ара жігі ажыратылады. Интеллектуалдық экономикада өндіруші үшін оның құндылығын анықтайтын өнімнің негізгі құрамдас бөлігі интеллектуалдық қарқындылық болады — интеллектуалдық күш-жігер көлемінің көрсеткіші, өнімнің осы түрін жасауға инвестициялады. Интеллект жиілігі кез келген өнім мазмұнының негізгі құрамдас бөлігіне айналады, оның өндіріс сатысынан тұтыну сатысына дейінгі дамуын қамтамасыз етеді.
Қазірдің өзінде цифрлық ортада өндіру, айырбастау, тарату және тұтыну процестері жақындасып, олардың түпкілікті нәтижеге әсер ету дәрежесі артып келеді.
Дамыған интеллектуалды эко-
номикада сұраныс пен ұсыныс арасындағы тепе-теңдікті анық-
тайтын негізгі фактор эконо-миканың төрт секторының объект, процесс, жобалық және экологиялық балансы болады. Салалардың тұрақты тепе-теңдігі жинақталған сұраныс пен экономикалық тауарлардың пайда болатын ұсынысы арасындағы сәйкестікті қамтамасыз етеді. Экономиканың төрт жүйелі секторының тепе-теңдігі сұраныс деңгейі ұсыныс деңгейінен айтарлықтай асып кетсе немесе көптеген уақыт кезеңдері үшін одан айтарлықтай төмен болса, мүмкін емес. Бұл жағдайда экономиканың технологиялық секторының көлемі оның объектілік секторының көлемінен әлдеқайда аз, өйткені сатып алу-сату процестерінің төмен деңгейі бар сұраныс шегінде бірқатар тауарларды сатудың мүмкін еместігін көрсетеді. Сонымен, экономиканың осы төрт саласының тепе-теңдігі өз мәні бойынша кеңістіктегі және уақыттағы сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігінің қажетті және жеткілікті шарты болып табылады.
Интеллектуалдық экономи-кадағы негізгі экономикалық агенттердің рөлін интеллектпен қамтамасыз етілген интеллектуалды әлеуметтік-экономикалық жүйелер (табиғи және жасанды) атқарады. Мұндай жүйелерге сондай-ақ өз денесіне электрондық құрылғылар орнатқан адамдар да кіреді. Осы байланысты жүзеге асы-
ру арқылы механикалық құ-рылғыларды кедергісіз іске қосу мүмкіндігі шын мәнінде экономиканы интеллектуалды жүйелердің өзара әрекеттесу өрісіне айналдырады. Цифрлық дәуірдің соңына қарай және одан кейінгі цифрлық кезеңде бұл халықаралық қауымдастыққа мүше елдердің кей жүйесін түбегейлі өзгертуді талап етеді.
Жоғарыда да айтқанымыздай, қоғамның әлеуметтік-саяси және экономикалық салаларының өзара қарым-қатынасы күрделеніп келе-ді. Экономикалық салада өндірісті дараландыру және соңғы және аралық тұтынушыларға тауарларды жеткізу үрдісі басымдыққа ие. Өмірдің барлық салаларында тұтынушылардың жеке қалауы туралы ақпаратты өңдеу өндіріс, бөлу, айырбастау және тұтыну көлемі мен құрылымын жоғары дәлдікпен анықтауға мүмкіндік береді. Табиғат құбылыстарымен және техникалық жүйелер жұмысындағы сәтсіздіктермен үйлесетін жеке тұтынушы мүд-
делерінің тұрақсыздығы эконо-
микадағы белгісіздіктің айтар-лықтай деңгейін анықтауды жалғастырады. Дегенмен, жеткі-
лікті жоғары интеллект деңгейімен қамтамасыз етілген цифрлық ақпараттық және басқару жүйе-лерінің жылдам реакциясы тез
шешім табары анық.

Чиптелген тұлғаларды, тауарларды, агенттерді және жүйелерді анықтау және қадағалау сонымен қатар интеллектуалды оларды пайдалану кеңінен жүзеге асады. Көлік құралдарының навигациясы мен маршруты және адамдардың, тауарлардың, техно-логиялардың жеке қозғалысы және т.б. цифрлық дәуірдің соңына қарай адамның қоршаған әлеуметтік-экономикалық және табиғи-техникалық ортамен өзара әрекеттесуінің барлық түрлерін бағдарлауға дейін кеңейеді. Интеллектуалды компьютерлік навигаторлар адамды оның өмірдің барлық салаларында өмірін сүйемелдеп, тіпті дос таңдаудан бастап кәсіби жолды анықтауға дейін шешім қабылдауына әсер етеді.
Интеллектуалды экономиканың білімге негізделген экономикадан айырмашылығы, барлық деңгейдегі экономиканың қызмет етуіндегі іргелі факторлардың (математикалық, компьютерлік, компьютерлік технологияларды құруға, талдауға және қолдануға қажетті ресурс) орнын интеллект алады. Экономикадағы ресурстардың, технологиялардың және өнімдердің құнын бағалау оларға салынған интеллект көлемімен немесе барлау қар-қындылығымен анықталатын болады.
Әдетте, интеллект деп адамның өмірде туындайтын мәселелерді сәтті шешу қабілеті түсініледі. Алайда, қоғамның ұзақ мерзімді дамуына сәйкес бұл ұғым кеңейтілуі керек:

1) интеллект субъектісі тек адам ғана емес, адамдар тобы, әлеуметтік қабат, белгілі бір елдің қоғамы немесе жалпы адамзат, сондай-ақ алгоритм, бағдарлама, құрылғы болуы мүмкін;
2) интеллект мәселелерді сәт-
ті шешуде ғана емес, сонымен бірге олардың адекватты тұжырымдалуында да көрінеді, т.б. мәселелерді шешудің шарттарын, мақсаттарын және қолайлы әдістерін анықтау;
3) интеллект деңгейі талдаудың тереңдігімен, болжамның сенім-ділігімен және есептерді қою және шешу процесінде синтездің тиімділігімен анықталады;
4) шешімнің сәттілігі тұжырым-дамасы өзгермелі жағдайларда субъектінің жұмыс істеу мүм-кіндігін көрсетуі керек.
Басқаша айтқанда, интеллект белгілі бір мәселені жүйелі түрде тұжырымдау мен шешуде көрінеді. Қазіргі заманғы талдауларда адамның интеллектісімен қатар, жануарлардың интеллектісі, өсімдіктердің интеллектісі, бағдар-ламалық-алгоритмдік жүйелердің интеллектісі, компанияның және әртүрлі қоғамдық формациялардың интеллектісі және т.б. ұғымдары тұрақты түрде еніп келеді. Яғни, интеллект ұғымын әртүрлі жүйелердің қызметіне қолдануға болады. Сонымен, интеллект берілген субъектінің әртүрлі типтегі, деңгейлі, ауқымды және мақсатты жүйелерден тұратын жүйелік салада жұмыс істеу қабілетінен көрінеді.
Қоғамда, және қоғамның негізгі салаларының бірі – мен экономикада елеулі өзгерістер әкелген цифрлық дәуір өзгеше жүйенің алғы шарттарын қалыптастырды. Жаһанданудың, локализацияның және қоғамдық өндірістің дара-лануының қарама-қайшы тенденциялары болашақ қоғам құрылымы туралы біржақты тұжырым жасауға мүмкіндік бермейді. Сонымен қатар, цифрлық дәуірді белгілеген компьютерлік, ақпараттық, анали-тикалық және оңтайландыру жүйелерін құру және барлық жерде тарату халықтың барлық топтарының, мемлекеттік және муниципалды басқару органдарының, бизнес ұйымдарының интеллект деңгейіне жоғары талаптар қоятыны белгілі болды.
Дәл осы талаптарды сақтау қоғам мен экономиканың барлық субъектілерінің өміршеңдігінде шешуші рөл атқарады. Соңғы ширек ғасыр ішінде ерекше байқалған электронды технология мүмкіндіктерінің жылдам өсуі бізді деректер базаларының, білімнің толық интеграциясының жақындатады. Бұл компьютерлік әлеуметтік-экономикалық модельдеу әдістемесі мен әдістері саласындағы күтілетін секіріспен бірге әлемді кеңістікте ашық және уақыт бойынша басқарылатын етеді. Адамның ақыл-ойы техникалық құрылғылар мен қоғамдық формациялардың интел-лектімен тығыз байланыста болады. Осыған байланысты адам интеллектінің ұғымына оның «адамдар әлемімен», «заттар әлемімен», «идеялар әлемімен» және «жолдар әлемімен» өзара әрекеттесуінде жаңа көзқарас қажет. Мұндай интеллект берілген адамның жеке міндеттерін шешумен шектелмейді, дүниені оның алуан түрлілігінде қабылдап, зерттейді. Осындай жағдайларда интеллект ұғымына жаңаша көзқарас қажет. Жаңа интеллект — бұл адамның интеллектісі мен оның айналасындағы жүйелердің интеллектінің қосындысы.
Цифрлық дәуірддегі интеллект адамның басқа адамдарға ғана емес, сонымен қатар әртүрлі IT жүйелеріне, сондай-ақ осы адамға қолданылатын әлеуметтік-экономикалық институттарға деген құрметті көзқарасын білдіреді, атап айтқанда, жаңа интеллект қоғамдағы теңсіздікті азайтуы керек.
Қоғам дамуының келеңсіз нұс-қаларын болжауға және оның алдын алуға ең қабілетті құрал – ғылым. Ол сондай-ақ ұлт интеллектінің табиғи қоймасы және инкубаторы қызметін атқарады. Осыған байланысты қоғамның міндеті — интеллектуалдық экономиканың әлеуметтік-экономикалық инсти-
туттарының жүйесін қалыптас-тыру, жүйенің барлық түрлерінің бірлескен эволюциясын қамта-масыз ету.
Қазіргі уақытта ғылымның дамуы әлеуметтік құндылықтар жүйесінің шеңберінде. Мұндай жағдайларда интеллектуалды экономика дәуіріне қарай ілгерілеу айтарлықтай баяулайды. Ғылым – негізінен ішінен дамитын жүйе, өйткені ғалымдардың іс-әрекеті білімге деген ұмтылыс пен шындықты жетілдіруге байланысты. Қоғам мен биліктің экономикалық теорияны дамытуға назар салмауы экономикалық өсу-
ді тежейді. Интеллектуалды эко-номикаға қарай қозғалыс жаңа өзекті экономикалық теорияны құруға бағытталған шараларды талап етеді.
Еіліміздің зайырлы дамуын ескере отырып, Қазақстан экономикасы жаңа дәуір табалдырығында тұр деп қорытынды жасауға болады. Әдетте еңбек пен капитал экономикасынан кейін бізде білім экономикасы орын алады. Білім интеллектуалдық әрекет ресурстарының бірі ретінде әрекет етеді.
Қоғамдық дамуды кезеңге бөлудің дәстүрлі идеясы кезең-дердің үш сатылы тізбегіне негіз-делген:
-индустриялық экономика – негізгі еңбек құралы ретінде машиналарды кеңінен қолдана отырып, тауар өндіруге негізделген экономика;
— тауарлар өндірісінен қызмет көрсету өндірісіне ауысатын постиндустриалды экономика;
— экономикалық қызметтің не-гізгі факторы мен нәтижесі ретінде білімнің жоғары үлесімен сипатталатын білім экономикасы. Осы кезеңдердің барлығында өнімді өндіруші мен оны тұтынушы арасындағы өзара әрекеттестік, әдетте, қысқа мерзімді сипатта болады. Сатылғаннан кейін өнім өндірушіден тұтынушының бақылауына өтеді. Сатудан кейін тауарға меншік құқығы әдетте өндірушіге емес, сатып алушыға тиесілі. Экономикада негізгі құндылық ретінде білімнің артуы және интеллекттің артуы экономикалық жолмен игеру процестерін біріктіретін жаңа міндеттер қояды.
Білім қуатты экономикалық ре-
сурсқа айналуда. Ғылым оған жұмсалған шығындар мен онда жұмыс істейтін жұмысшылардың санына қарап, бұрын-соңды болмаған билік деңгейіне жетті. Ғылыми-техникалық қауіпсіздік мәселелері жекелеген елдердің, тіпті тұтас аймақтардың өмір сүру мәселелеріне айналуда.
Білім экономиканың дамуы мен кеңістігін тереңдету мен кеңейтуге негізделген. Бұл процестің әрбір қадамы белгілі бір саладағы қоғам-ның алдында тұрған міндеттерді түсінуден, оларға мазмұндық форма беруден және тұжырымдалған сұрақтарға жауап іздеуден тұрады:
— білімнің шекарасын нақтылау;
— проблеманы білу;
— терминдер бойынша мәселені тұжырымдау;
— сұрақтарға жауап ретінде жаңа білім жасау. Басқаша айтқанда, интеллект бізді белгіліден белгісізге, әрі надандықтан жаңа білімге апаратын локомотив рөлін атқарады. Қазіргі заманда қоғамды, оның ішінде ғылымды, техниканы, экономиканы, саясатты прогрестің даңғыл жолына түсіретін күш – интеллект. Ол адамға ғана емес, техникалық және әлеуметтік-техникалық жүйелерге де тән. Проблемалық жағдайларды өз бетінше анықтай алатын болса, оны интеллектуалды деп атауға болады.
Республика азаматтарында ин-
теллектінің орасан зор қоры бар екені белгілі. Бұл жағдайда мемлекет пен қоғамның мін-деті қоғам мүшелері мен әлеуметтік процестердің өзара әрекеттестігінің осындай құры-лымын қамтамасыз ету болып табылады, ал ел азаматтарының интеллектісі шексіз дамуда болады. Мұндай тұжырымдау мемлекеттік мекемелердің бүкіл жүйесін – мектепке дейінгі тәрбиеден бастап мемлекеттік қызметке таға-
йындауға дейін күрделі өзге-рістерді талап етеді. Қоғам-
ның индустриалды және постиндустриалды экономикадан жаңа интеллектуалдық экономикаға өту процесінде бұрын айтылған міндеттерді шешудің нақты формалары мен әдістеріне ие болуы керек. Бұл қоғамның интеллектуалды элитасының басты миссиясына айналуы керек.
Бір жағынан ажырамас білімді жасаушы және алушы ретінде агенттердің өзара әрекеттесуінің ерекшелігіне байланысты эконо-микалық агенттердің байланыс дәрежесінің артуы, екінші жағынан олардың интеллектінің артуы, жаңа көзқарасты талап етеді. Қазіргі әлемде интеллект адамның ымыраға келуге дайындығы, басқа адамдардың наным-сеніміне төзімділікпен қа-
рауы, қоғамда қабылданған дәстүрлерді, институттар мен әдет-ғұрыптарды құрметтеу ретінде түсініледі. Адамның интеллект ұғымы әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-техникалық жү-
йенің интеллект ұғымына ке-ңейетіні сияқты, жаңа интеллект ұғымы да адамнан басқа жүйелерге тарайды. Қазіргі заманда басталып жатқан жаңа интеллект адам интеллектісі мен оның айналасындағы жүйелердің интеллектінің қосындысы болып табылады.
Осы тұрғыда білім беру жүйесінің, әсіресе жоғары кәсіби білім берудің басты міндеттерінің бірі – жастарды жаңа зиялылық рухында тәрбиелеу деп таныған жөн. Қоғам білім экономикасына көшкен кезде білім беру тиімділігінің критерийі ретінде құзыреттілік ұғымы қолданылса, бұл кезде критерий ретінде жаңа интеллект ұғымы пайдаланылуы керек.

Цифрлық экономика

Қазіргі уақытта «цифрлық экономика» термині экономика дискурсында ең жиі талқыланатын тақырыптардың бірі болып табылады. Гугл, Яндекс сынды іздеу сервистері 50 миллионнан аса осы тіркес бар жазбаны таба алады. Цифрлық экономиканың жалпы нақтыланған, қабылданған анықтамасы жоқ. Бұл терминді халық шаруашылығының даму кезеңінің сипаттамасы ретінде қолдану мәселесі әлі біржақты шешімге ие емес.
«Цифрлық экономикаға» Окс-форд сөздігінде «Цифрлық экономика – бұл негізінен цифрлық технологиялардың, әсіресе Интернет арқылы жүзеге асырылатын электрондық транзакциялардың арқасында жұмыс істейтін экономика» деген түсінік берілген.
Әдетте, экономиканың даму сатысын анықтаған кезде олар өндіріс тәсілін – еңбек құралдарының және өндіріс технологиясының бірлігін басшылыққа алады. Егер өндірістің негізгі нәтижелері материалдық өнімдер, жұмыстар немесе қызметтер болса, онда экономика өндірістің индустриялық режимі сатысында болады. Егер өндірістің тікелей нәтижесі материалдық емес құндылықтар – мәліметтер, ақпарат, білім және т.б. болса, онда өндірістің постиндустриалды режимі туралы айтқан жөн. Дамыған цифрлық экономикада өндірістің негізгі нәтижесі нақты тауарлардың, жұмыстардың немесе қызметтердің цифрлық бейнесі болып табылады. Осыған сәйкес таратудың, айырбастаудың және тұтынудың негізгі объектілері де тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің цифрлық бейнелері болып табылады.
Дегенмен, тек өндіріс қана емес, тұтынушылық функция да өзгеріп, нақты өнімнің цифрлық бейнелері тұтынудың негізгі субъектісіне айналғанда ғана цифрлық экономиканы экономикалық дамудың жаңа дербес кезеңі ретінде айтуға болады.
Нәтижесінде, цифрлық экономика әлеуметтік даму сатысы ретінде мынадай экономика ретінде анықталуы керек:
— барлық коммуникациялар: өн-
діру, тарату, айырбастау және тұтыну процестері цифрлық технологиялар негізінде жүзеге асырылады;
— коммуникация барысында нақты экономикалық процестер, объектілер, жобалар, орталар олардың компьютерлік (цифрлық) үлгілерімен ауыстырылады;
— өндірістің негізгі нәтижесі нақты тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің цифрлық бейнелері болып табылады, олар бөлу, айырбастау және тұтыну объектілері болып табылады.
Осылайша, экономикалық про-цестерді жүзеге асырудың ресурстары, нәтижелері және технологиялары, әдетте, олардың компьютерлік (цифрлық) модель-
дерімен ауыстырылады. Басқаша айтқанда, цифрлық экономика экономикалық, әлеуметтік, инже-нерлік және табиғи-экологиялық жүйелердің цифрлық үлгілерін құру, талдау және қолдану технологиясына негізделген. Мұндай модельдерде адам, табиғат, қоғам туралы білімдер шоғырлануы керек.
Цифрлық экономикадағы өнді-
ріс, бөлу, айырбастау және тұтыну процестерінің негізгі бас-тапқы ресурстары мен шығыс нәтижелері нақты және виртуалды экономикалық пайданың бейнелерін көрсететін ақпараттық объектілер болып табылады.
Сандық экономиканың дамуы-ның негізін технологиялардың екі түрі құрайды. Бірінші түрі – дүниежүзілік желіні адамдар арасындағы экономикалық операциялар барысында және әлеуметтік өзара әрекеттесу барысында байланыс үшін пайдалану. Бұл жерде қоғамдағы тік қатынастарды өзгертудің нақты перспективалары бар. Әлеуметтік желілердің болуы мен таралуының арқасында әлеуметтік иерархияның төмен деңгейінде туындайтын ұсыныстар жоғары деңгейге оңай берілуі мүмкін, әсіресе бұл ұсыныстарды әлеуметтік желі қатысушылары қолдаған жағдайда орын алады. Бұл жағдай әлеуметтік иерархияны өзгертеді.
Адамдардың арасындағы физи-
калық қашықтық, аумақтық жа-қындық түсінігі ортақтықтың бас-қа критерийлеріне орын береді: кәсіби көзқарастар; идеологиялық ұстанымдар; өмірдегі, өнердегі, спорттағы және т.б. белгілі бір құбылыстарды бағалау бойынша жеке тұлғалардың топтасуы цифрлық экономикада нақты көрі-ніс таба алады.
Ғаламтор арқылы адамның қа-
тысуынсыз әрекет ететін объектілер соңғы уақытта өндіріс саласында да, айналым саласында да белсенді түрде дамып келеді. «Ақылды пәтер», «ақылды үй», «ақылды қала» бізді қоршаған әлемнің бір бөлігіне айналуда.
Ұлттық экономиканы белгілі бір мемлекеттің аумағында әрекет ететін әлеуметтік-экономикалық жүйелердің барлық түрлерін біріктіретін төрт сектор ретінде көрсетуге болады:
— әртүрлі масштабтағы және
деңгейдегі ұйымдардан (кәсіпо-рындар, елді мекендер, облыстар, басқа да әкімшілік-аумақтық бірліктер) тұратын сектор;
— жоба секторы, яғни, құрылыстар салу, жаңа өнімдерді әзірлеу және шығару, экономикалық реформалар және т.б.;
— кеңістікте материалдық және материалдық емес игіліктер ағын-
дарын тарататын жүйелерді біріктіретін процесс секторы (инновацияларды тарату, білім беру технологияларын енгізу, логистика және т.б.);
— инвестициялық климат, инсти-
туционалдық ландшафт, ақпарат-тық желілер (бизнес жағдайлары, салық заңнамасы, әлеуметтік желілер және т.б.) сияқты эко-логиялық жүйелерді қамтитын экологиялық сектор.
Экономиканы цифрландыру осы секторлардың әрқайсысының жұмысына елеулі жаңа элементтерді енгізеді. Экономиканың объектілік секторында жетілдірілген цифрлық технологияларды пайдалану сыбайлас жемқорлықты айтарлықтай тоқтатады.
Сонымен қатар, ақпараттың ашықтығы технологияларды, өнім ассортиментін және көлемін, тапсырыс берушіні таңдау бойынша шешімдердің тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Цифрлық экономика жағдайында бизнесті жоғарыға да, төменге де кеңейту міндетін орындау жағдайлары жеңілдетіледі. Ақпаратты алу, сақтау, біріктіру және тарату технологияларын дамыту экономиканың жобалық секторымен байланысты экономикалық қызмет аясын кеңейтеді және оңтайландырады. Экономиканың технологиялық сек-
торының ішінде процестерді автоматты түрде үйлестіру мүмкін болады. Қоршаған ортаның ақпараттық өткізгіштігін тиімді реттеу саласы пайда болады.
Экономиканың экологиялық секторы шеңберінде әлеуметтік-экономикалық ортаның кеңістік пен уақыт бойынша ашықтығы артады.
Ұлттық экономиканы басқаруда цифрлық технологияларды қолда-ну, басқалармен қатар, осы төрт жүйе секторының тепе-теңдігін сақтау мәселесін шешуге ықпал етеді.
Цифрлық экономика кезеңіне көшудің жағымсыз салдары экономикалық қызметке нақты қатысушылар әлемі, бір жағынан материалдық өндіріс, бөлу, айырбастау және тұтыну процестері арасындағы шекаралардың тиісті деңгейде белгіленбеуімен байланысты болуы мүмкін. Бұл дүниелердің бір-біріне терең өзара және барлық жерде енуі оларды саралау жолында айтарлықтай қиындықтар туғызады. Бүгінгі таңда біз автожауап беру құрылғысымен телефон арқылы сөйлесуді нақты адаммен телефон арқылы сөйлесуден оңай ажырата аламыз. Жақында бұл мүмкін емес дерлік болады. Тиісінше, толық емес немесе әдейі жалған ақпарат берген ақпарат берушіге шағым беру қиын болады.
Цифрлық экономиканың бақы-
лаусыз дамуының негізгі тәуе-елдері келесі салаларға қатысты.
Адамды бақылау тізбегінен шығару, оны жасанды интеллектпен ауыстыру, цифрлық эко-номикадағы адам тұтастығын жо-
ғалтуға әкелуі мүмкін. Тұтынушы ретіндегі адамның мінез-құлқы туралы әртүрлі ақпаратты жинау және жинақтау, бұл ақпаратты кейіннен жасанды интеллект негізінде біріктіру нақты ақпаратты құруға әкелмейді. Сайып келгенде, экономиканың қозғалысы ақпаратты ашуды да, жасыруды да қажет етеді. Нарық агенттері тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді әзірлеу, өндіру және сату барысында нақты жүзеге асырылатын экономикалық шындықты тану процесі бұрмалануға негізделген. Бұл маркетинг процестеріне, баға белгілеуге, валюта бағамының динамикасына, қор нарығының қызмет етуіне де қатысты. Жасанды интеллект құрудың білім қорына әлеуметтік-экономикалық өмірдің әртүрлі салаларындағы мәселелерді шешуге арналған әдістерді, мысалдар мен үлгілерді енгізу үнемі кеңейіп келеді.
Компьютер адамның, оның қоршаған ортасының және жалпы қоғамның өмірлік тәжірибесі туралы ақпаратты идеалды түрде қабылдай және талдай алады, бірақ өмірлік тәжірибе негізінде қарастыра алмайды.

Цифрлық экономиканы дамыту бойынша міндеттер

Цифрлық экономика, жоғарыда көрсетілгендей, өмірдің компью-терлік-математикалық модельдерін кеңінен қолдануға негізделген. Қазіргі уақытта экономиканың әртүрлі деңгейлеріндегі (мега-,
макро-, мезо-, микро-, наноэко-номикалық деңгейлердегі), сондай-ақ деңгейаралық экономикалық кеңістіктегі әлеуметтік-экономи-калық жүйелердің үлгілерін қамту жеткіліксіз. Нақты әлеуметтік-экономикалық жүйелер әлемі барлық жерде және бүкіл кеңістік-уақыт жүйесін толтырады. Сондықтан цифрлық экономиканы дамыту міндеттерінің бірі – әлеуметтік-экономикалық жүйелердің қолданыстағы компью-терлік үлгілерін түген-деу, олардың сәйкестігі мен тиімділігінің ауқымын анықтау. Қазіргі математиканың соңғы жетістіктері, сондай-ақ психология, әлеуметтану, информатика және т.б. салалардағы табыстар негізінде компьютерлік-математикалық мо-
дельдеу әдістемесін жасау бойынша жұмыстың кең майданын дамыту қажет.
Әртүрлі модельдерді біріктіру және виртуалды және нақты әлеуметтік-экономикалық жүйе-лердің гибридті үлгілерін синтездеу әдістері әзірленіп, сынақтан өтуі керек. Бұл жерде ғылым академиясының қоғамдық ғылым-дар бөлімінің институттары ерекше рөл атқаруы қажет. Қолданыстағы үлгілерді біріктіруді қамтамасыз ету үшін бағдарламалық және аппараттық платформалар құры-луы керек.
Цифрлық экономиканың дамуы елдің институционалдық жүйесіне, соның ішінде заңнамаға жаңа талаптар қояды. Виртуалды және нақты субъектілердің кеңістіктерін араластыру жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен міндеттерінің тозуына ықпал етеді. Мұндай шатасуды болдырмауға арналған заңнамалық бастамалар Азаматтық кодекстен бастап барлық дерлік заңдарды қамтуы керек.
Еліміздің болашақ экономи-калық бейнесі қоғамдық-саяси құрылымының төрт негізгі ішкі жүйесі арасындағы қарым-қа-тынастың:
— мемлекет экономика мен қо-ғамның қызметін реттейтін саяси ұйым ретінде;
— қоғам әртүрлі қозғалыстарға қатысу арқылы байланысқан адамдар мен әлеуметтік топтардың жиынтығы ретінде;
— экономика өндірістік-эконо-микалық процестерді жоспарлау және жүзеге асыру саласы ретінде;
– бизнес экономикалық объек-тілер мен жобаларға жинақтау және инвестициялау саласы ретінде сипаттамасын қамтуы керек.
Үстем рөл мемлекетке жүктелсе, орталықтан басқарылатын экономика пайда болады; егер ірі бизнес үстемдік етсе, олигархиялық бағдарланған экономика аламыз; таза экономикалық мәселелерді шешу бірінші орында тұрса, біз толық экономикалық бағытта боламыз; ақырында, егер басты рөл қоғамға жүктелсе, әлеуметтік бағытталған экономика пайда болады.
Қазақстан мемлекетінің эконо-микалық доктринасы әлеуметтік-экономикалық модельді таңдау туралы сұрақтарға жауаптарды және сәйкесінше осы модельге әкелетін экономикалық саясатты көрсетуі керек.
Сонымен қатар, әрбір дер-лік кәсіпорында тұтастай ал-ғанда ел экономикасындағы бар-
лық проблемалардың ізі бар
екенін ескеру қажет, ал отан-
дық кәсіпорындардың тұрғын-дарына компания ішіндегі проб-лемалардың жиынтық әсері, өз кезегінде, макродеңгейдегі ел экономикасының қызмет етуінің проблемалық ерекшеліктері бар.
Осы орайда, отандық кәсіпорын-
дарды мемлекеттік қолдау салық ауыртпалығын жеңілдету немесе шағын және орта бизнесті несиелендіру мүмкіндіктерін мүл-
де азайтуға болмайтынын айта кету керек. Экономиканың микро-деңгейіне қатысты мемлекеттің негізгі міндеті кәсіпорынды басқару институттары жүйесін және олардың бір-бірімен және экономика мен қоғамның басқа ішкі жүйелерімен байланысын жетілдіру болып табылады. Бұл ретте экономиканы экономикалық процестерді, жобаларды және объектілерді біріктіретін біртұтас тұтстыққа жеткізетін кәсіпорындар екенін есте ұстаған жөн.
Пандемиядан кейін және қазір-
гі уақытта аяқталып жатқан негізгі экономикалық процес-тердің баяулауымен байланыс-ты экономиканың мәжбүрлі тоқтап қалу режимі ағымдағы жағдайды талдау үшін де, оны түбегейлі қайта құрылымдау үшін де сирек мүмкіндіктер туғызады. Ел экономикасы 2020 жылдың көктем-жазындағы эпидемиологиялық дағдарысқа жүйелі проблема-
лардың айтарлықтай ауыртпа-лығымен жақындады. Төмен өсу қарқыны, жеткіліксіз инновациялық белсенділік, халықтың едәуір бөлігінің сатып алу қабілетінің төмендеуі және т.б. – мұның бәрі экономиканы басқа даму траекториясына көшіру үшін ең шұғыл шаралар қабылдауды талап етті. Негізгі міндет – экономиканың көпсубъектілі, көп деңгейлі және көп құрылымды жүйе ретінде фронтальды өсуін қамтамасыз ету. Дағдарыстан кейінгі кезеңде экономиканың алдында тұрған негізгі міндет – экономиканы барлық деңгейде қайта жандандыру. Экономика өзара тығыз байланысқан аймақтық, салалық жақтан үйлестіру және өзін-өзі реттеу негізінде жұмыс істейтін өзара байланысты полиқұрылымдық жүйелердің біртұтас халық ша-руашылық кешеніне айналуы керек. Бәсекелестік күштер мен ынтымақтастық әлеуеті арасында тепе-теңдік сақталуы керек.
Әрбір ел – өзіндік тарихы, мұрасы, геосаясаты, халқының психологиялық ерекшеліктері мен ұлттық байлығы бар дербес күрделі жүйе. Әр елдің өзінің тарихи жолы, халықтар қауымдастығындағы өзіндік миссиясы бар. Белгілі бір ел қол жеткізген экономикалық нәтижелерді салыстыру, ең алдымен, уақыттың ерте кезеңдерінде осы елге қатысты ұқсас нәтиже-лермен жүргізілуі керек. Басқаша айтқанда, экономикалық бағытты таңдаудың негізі елдің жағдайын экономикалық көрсеткіштер кеңіс-тігіндегі басқа елдердің позициясымен салыстыру емес, белгілі бір елдің жағдайын өз мемлекетімен салыстыру арқылы болуы керек. Сонымен қатар, басқа елдердің сыртқы көрсеткіштері жүйелік мақсатты емес, тек жанама көрсеткіштер рөлін атқара алады.
Жаңашылдық пен перспектива экономикадағы жаңа, «алтыншы технологиялық тәртіп» деп аталатын кезекті көшу қарсаңында осы доктринаның ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу мүм-кіндігінде жатыр.

Жаңа экономикалық саясат

Қабылдауға қажеттілік туындап отырған доктрина стра-тегиялық, экономикалық және бюджеттік жоспарлауды қамтитын мемлекеттік жоспарлау жүйесінің, экономиканың инновациялық дамуын ұзақ мерзімді жоспарлаудың толыққанды құралы болуы керек. Қазіргі кезеңде ел экономикасы әлі де тұрақты даму траекториясына толық шықты дей алмаймыз. Нарықтағы бағалардың ауытқулары, құрылымдық сала-аралық теңгерімсіздіктердің болуы да мұны айғақтай түседі. Осы келеңсіз құбылыстарды еңсеру үшін, жоғарыда санамалап өткен әлемдік экономика саласындағы жаңа үрдістерден қалыспау үшін озық білім мен жоғары технологиялық инновацияларға негізделген «жаңа экономика саясатын» ұстану жарияланды.
«Жаңа экономикалық саясат-тың» өзегі – Қазақстан үкіметі индустриялық-инновациялық саясатты жүзеге асыру арқылы құруға тырысып жатқан ұлттық инновациялық жүйе. Дегенмен, индустриялық-инновациялық саясат ұлттық инновациялық жүйені қалыптастырудың бір бағыты ғана, екіншісі, одан кем емес маңызды бағыт ұлттық экономикалық саясат болуы тиіс екенін ескерген жөн. Жоғарыда аталған жағдайларды ескере отырып, мемлекеттің жа-
ңа экономикалық саясатты қалыптастырудың күрделілігі мен қатар, өмірлік қажеттілігін мойындау керек.
Ғылым, жоғары технологиялар мен инновациялар – біртұтас салааралық кешеннің құрамдас бөліктері – өз дамуында бұрын-соңды болмаған қарқын алып, жаһандық өрлеуді бастан кешіруде, сонымен қатар сабақтас, қосалқы және қызмет көрсету салаларының жедел өсуіне қуатты әсер етуде. ХХІ ғасыр озық ғылым мен инновацияның бұрын-соңды бол-маған өсуінің бастау нүктесі болатыны анық.

Дүниежүзілік банктің есеп-
теулері бойынша негізгі өнді-рістік қорлар АҚШ-тың ұлттық байлығының – 19%, табиғи ресурстар – 5%, адам капиталы — 76% құрайды. Қазірдің өзінде барлық елдерде адам капиталы экономикалық даму мен ғылыми-техникалық прогрестің қарқынын анықтайды. Сәйкесінше, қоғамның осы капиталды өндірудің негізі ретінде білім беру жүйесіне деген қызығушылығы да артып келеді.
Өкінішке қарай, экономикалық экспансия, технологиялық агрессия, өндірістік тыңшылық, экономикалық және ақпараттық соғыстар, ресурстар мен технологиялар үшін күресте сияқты келеңсіз құбылыстар озық ғылыми-техникалық державалардың өзара әрекеттесуіне кедергі болып та жатыр.
Жаңа қарқынды дамып келе жат-қан экономика салалары дәстүрлі позицияларды басып озуда. Жаһандық жоғары технологиялық кеңістікте ықпал ететін құбылыстар кезеңі келе жатыр. Бұл үдеріске, біздің еліміз де барынша белсенді түрде араласып, ғылым мен техника саласының тиімді жұмыс істеуі мен бәсекеге қабілетті болуын қамтамасыз етуге тырысады.
Республикамыздың зияткерлік, инновациялық және экономикалық жақтан өркендеуі мемлекетті нығайтатын басты ресурстар. Сон-дықтан, мемлекеттік билік тарапынан ұсынылған доктрина алдағы күрделі талаптардан шығуға бастама болады деп үміттенеміз.