Қазақ халқының ғұлама ғалымы Әбу насыр әл-Фарабидің 1100 жылдығына

   Ұзақбай Қожантов,
Қазақстан журналистер одағының мүшесі,
Абай атындағы әдеби сыйлықтың лауреаты

      Олимпиада сақтың қызы, алдында Дамаскіге келіп, Сақтың ордасына келген. Өзінің аулына келіп, қыдырып дем алып кеткен Филипп II-ші мен екеуі. Сонда «Әбудің» аты әлемге шарықтап, алдына жан салмайтын ғалым екенін естіп Әбуді көріп, Олимпиада сенде үлкен келешек бар деп, маңдайынан сүйіп, Филипп II-ші де алғысын айтып кетеді. Сенің математикалық трактатыңды, химияны, физиканы, әніңді, тіптен Астрономияны Зұлқарнайын өте сүйсініп оқып, барлық трактатынды өте жақсы меңгеріп, оны іс жүзінде пайдаланып жүр. Зұлқарнайын сені бір көріп, кездессек дейді. Зұлқарнайын соған дән риза және сені құрметтейді» деді Олимпиада.
Әбу Филипп II-шімен, әкесі Олимпиадамен өте жақсы көріп, ыстық сезіммен қоштасады. Әбу сонда барып өзінің ғалым екенін сезіп, ғылыми еңбегін одан да бетер өршіте түседі. Бірақ бұл кезде Әбу алда ғылыми әлем бойынша болатынынан мүлдем бейхабар еді.
Ал әкесі Әбудің Ұзлағ Мұхаммед үлкен құрметпен Филипп II-ні және қарындасы Олимпиаданы шығарып салады. Сый- құрметке бөлеп, алтын-күміс, небір бағалы заттармен, киім-кешектермен, небір ішіктермен қымбат тондарды Филипп пен Олимпиадаға кигізеді. Филипп пен Олимпиада өте риза болып қайтады өзінің Афинасына.
Бірақ Олимпиада Зұлқарнайынның мінезін біледі. Жер бетінде қазақ тұрмақ, өзінің гректерін, тіпті әлем бойынша бір адамды Зұлқарнайын ұнатқан емес. Барлық адам баласын ұнатпақ түгіл адамқұрлы көрмейді. Олимпиаданы немесе әкесін Филиппті, тіпті Аристотельді тек бержағымен ғана силаған болады. Бұны өте жақсы Зұлқарнайынды білген Олимпиада өзінің еліне Филипп екеуінің соңғы рет келгенін сезеді.
Грецияның көне Стагира қаласында Солонның төре ағалығымен және даналығымен ғалымдар шайқасы өтті. Бүкіл әлем ғалымы, біліммен жеңетіндей көрінді. Әлемнің небір асқар білгір ғалымы келді. Бәрі де бірінші орынды алатындай, орын біреу келген, адам мыңнан асады. Солон басқарды. Инемен құдық қазғандай білімге көбісі сасады. Үш күн болған Стагирадағы білім шайқаста Әбу қасқайып тұрып, бәрін өз орнына қойғандай дәл, анық жауап береді. Үш күн өтіп, соңғы шайқаста бәрі үндемей қалады. Біраз уақыт болғанда бәрі қол соғып, Әбуге ризашылығын береді. Сол кезде ғылым өте қарқынды дамыған Грецияда.
Ұлы қазақтың аруағы қолдап, туған жерінің құдіреті қолдады. Әлемді жеңген әл-Фараби таңқалдырды. Данышпан Әбу өзін әлемге танытты. Солон тұрегеп тұрып қол соқты. Әлем әл-Фарабиді таныды, Фараби әлемді таныды. Қазақтың даңқын арттырды, көбісі мал баққаннан басқаны білмейтін бұл қазақ қайдан ғалым бола қалды деп таңқалған болып, біздің бала деп таласты да, жанасты. Әбу қазақ емес, біздің бала, әр ру Түрік, Араб, Тәжік, Өзбек, Италиялықтар мен Жапондар, Германия мен Гректер, Армяндар Әбуді өзіне тартты. Ол кезде сақтар әжептеуір азулы еді. Ол қазақтар, өзіне-өзі сенетін, айтқан сөзінде тұратын, өте қатал, қайсар. Міне осылардың ішінен шыққан Әбу бұлардың айтқанына көнбеді. Әл-Фарабидің сөзі: «Біздер (сақтар) қазақтармыз. Мен өзімнің қазақ халқымның арқасында, осындай ғылыми шыңға, әлем бойынша жеттім. Мен қазақ болып тудым, қазақ болып өлем». Зұлқарнайын келіп, әлемнің бірінші ғалымы деп, алқаны мойнына салады.
Стагира ежелгі Македония қаласы, Халкидики жарты аралы арасында Болбей көлі мен Стриман шығанағының аралығында орналасқан. Қазіргі Олимпиада шипажайының маңында, қазіргі атауы – Ставро. Андрийліктермен б.з.б. VI – ғ.ортасында негізделген. Бастапқы атауы – Ореагория, Стагира айлағы деп аталған. Стагирада Аристотель туған, сол себепті Стагирит деп аталған. Филипп II Македониялық, Стагираны қиратып жойған. Уақыт өте Аристотель Ескендір Зұлқарнайынның (ұлы Александр) ұстазы болғаннан кейіп қалпына келтірілген. Міне осы қалада Әбу үш күн ғалымдар шайқасында жеңіске жетті. Бұл ғалымдар шайқасын ұйымдастырған Ескендір Зұлқарнайын. Оның қаһарынан күшті, білгір ғалымдар әлемнің түкпір-түкпірінен келді, бұлардың ішінде Әбу де бар еді. Зұлқарнайын бұл жарысты өзінің ұстазы Аристотельге арнап еді. Ол Аристотельді ғалымдар шайқасынан әлем бойынша бірінші болады деп үміттеніп еді. Ойлағандай болмады. Өзінің білгірлігі мен еңбекқорлығының арқасында бірінші жүлдені Әбу Фараби иеленді. Зұлқарнайын тек жауыңгер ғана емес, өте ақылды ғалым еді. Сол ақылдылығының арқасында ренжімеді, қайта Әбуді қолдап, қол соғып құрметтеді. Әбуге шын риза болды. Аристотельде Әбуге басын иді. Әбу үшін бұдан артық құрмет болмады. Екінші уәзір Ұзлағ Мұхаммед әкесі Әбудің баласының қуанышыңа ортақ болды. Бүкіл жүздеген ғалымдар қол соқты, кейбіреуі қуанды, кейбіреуі жылап жатыр. Қазақтың Әбуі бәрін жеңіп, данышпан екенін көрсетті. Міне Әбу осындай еді, ерекше табиғи тұлға еді. Жалғыз ғана қазақ арасында емес, бүкіл шығыс әлемінде Ескендір Зұлқарнайын деп аталып кеткен кісі Македониялықтардың әйгілі қолбасшысы Македониялық Александрдің Зұлқарнайынға әлемдік деңгейде жаулап алуына себеп болған Аристотельдің арқасы болса да, атақты Зұлқарнайын әл-Фарабидің де, ғылыми әдісін, математикасын, астрономиясын, философиясын, геометрия күрделі есебін пайдаланды және жүзеге асырды.
Ескендір Зұлқарнайынның әлем-дегі ең ұлы қолбасшыларының бірі болуына себеп болған ең басты нәрсе – ежелгі грек елінің білім мен ғылымдағы, мәдениет пен өнердегі ғаламат табысы деп білер едім. Гректерден шыққан ұлы ғалым Аристотель, Солон, Пифагор. Сол кезде әлем бойынша ғылымның ерекше дамыған кезі еді. Қай ғалымның еңбегі өмірмен, табиғатпен байланысса, соған бас ұрып құлайтын, ғылымға алауыздық жүрмейді. Әл-Фараби осылай шын ғылыммен айналықан адам, ол нағыз ғалым. Зұлқарнайында Әбу Фарабидің тек математикасы емес, оның химия, астрономиясында алды. Тек алып қойған жоқ, жойқын жорықта математикалық есеппен есептеп отырды. Ал түнде астрономиялық аспан жұлдызы арқылы жолды білді. Жаудың қаншалықты күшті екенін білді. Көңілін Әбудің әнімен әсерлі етті. Зұлқарайын Әбу Фарабидің көп ғылыми еңбегін пайдаланды. Ауданбек Көбесов, Ақжан Машановтар бұл теореманы жалғастырушы. Ғалымдар бір ауыздан қолдады және мойындады. Сонда кіп-кішкентай Македониядан Александрді ұлы парсы мемлекетін жаулап алдырып, қос мүйізді Ескендір Зұлқарнайын еткен не нәрсе десеңізші. Александр тек білімді ғана қолбасшы емес, жауының ойын алдын-ала оқып отырған, жүрек жұтқан жауыңгер. Мен патшамын-ау деместен қауіпті шайқастардың өзіңде жанын шүберекке түйіп, әскерін бастап, ең алдыңғы шептеатойлап жүрді. Оны көрген жауынгерлері патшассы үшін жан беруге дайын болды, одан сайын рухтана түсті. Ал ол кезде басқа патшалар болса, әскерін алға жіберіп қойып, өздері алыстан бақылайтын. Ал жау өзіңе қарай беттесе болды, тұра қашатын. Зұлқарнайында қашу жоқ, ғылыми есеппен алға шабуылға шығатын. Ескендір Зұлқарнайынның парсымен соғысында тарихта қалған үш шайқас бар: Гранида, Иссада, Гавгамелада. Үшеуінің де әскер саны бірнеше есе көп болып тұрып, парсы патшасы сужүрек III Дарийдің қорқақтығынан парсылар жеңіліс тапты. Жүздеген жылдар бойы өзіңе тең келетін жау таппаған, кіп-кішкентай Македониядан шыққан.Ал есесіне Зұлқарнайынның ғылымды пайдаланып, үлкен жүрекпен оғысты ары қарай бастады. Зұлқарнайынды халық соғыс құдайы деп атады. Міне осылай Зұлқарнайын әлемді жаулап алды.
Зұлқарнайын қаныпезер жауынгер еді. Оның себебі, Зұлқарнайын әскері Қазығұртқа келіп тірелуі, осы Қазығұртта соғыстың тоқтауы.
Бұл әлемдегі тариха оқиға – Зұлқарнайынның бетінің қайтуы. Бұл қазақтың жерінің киелілігі мен қасиеттілігін байқатады.Зұлқарнайын Олимпиаданы өлтіргенмен қазақтың жерін жаулап ала алмады.
Қазақтың қызы Олимпиада Зұл-қарнайынға өзінің жалғыз ұлына ел басқаруға толық жол ашып берді. Зұлқарнайын әлемді жаулап алады. Ең соңында шешесі Олимпиадаға у беріп өлтіреді.
Олимпиада сол кездегі өте ақылды, батыр қыз. Қаны сақтарға тартқан.
1) Дөңгелек сары темірге «Әлемнің бірінші ғалымы» деп жазылған алқаны Зұлқарайын Әбудің мойнына әкеліп салады.
2) Әлемге әйгілі, әрі батыр, әрі ғалым, білгір Зұлқарнайынның әкеліп салуы Әбуге үлкен әсер етті, өте қатты риза болды. Бұл гректердің сол кездегі заңына қарсы еді. Сосын Зұлқарнайынның ішінде не бар екенін Әбу есептеп біліп қойды. Не болсада Зұлқарнайынның ішінде жақсылық жоқ екенін білді.
3) Олимпиада Зұлқарнайынның анасы жан-жаққа көпестерден (саудагерлерден) Әбуге Стагираға келсін, ғалымдар жарысы болады деп хабар берді.
4) Зұлқарнайын әлем бойынша ғалымдарды Стагираға жинап, өзінің ұстазы Аристотельді Әлемнің бірінші ұстазы болады деп ойлады, тұжырымдады. Зұлқарнайынның қаба-
ғынан қар жауып тұрған кезі. Зұлқарнайыннан бүкіл әлем қорқатын.
5) Осыны естіген Олимпиада Әбуге тез арада жетсін деп хабар жіберді.
6) Әбу Олимпиаданың хабарын естісімен тез арада Грецияның Стагира қаласына жүріп кетті.
Бүкіл әлемде, тіпті тарихта болмаған әлем ғалымдар жарысын Стагира қаласында Зұлқарнайын өзінің ұстазы Аристотельге арнап өткізеді.
7) Алдына жан салмай, бірінші орын алатынын Стагираға жүрер алдында өзінің күрделі математикалық (трактатында), күрделі есеппен өзінің формуласында салыстырып және аспандағы жұлдыздардың белгісі мен алдына жан салмайтынын Әбу алдын ала сезді.
8) Зұлқарнайын Әбудің Стагираға келгенін білді. Әбу ғалымдар жарысына үлкен қайсарлықпен келді. 9) Зұлқарнайын Әбудің Стагираға келгенін жақтырмады. Ол кезде Әбудің көп математикалық трактатын, филосолфиясын, тіпті әнін Зұлқарнайын жорықта көп пайдаланды. Әбу Стагираға келмесін деп Зұлқарнайын әскеріне бұйрық берді. Бұл жерде бірінші уәзір әл-Мұхаммед Ұзлағ, Әбудің әкесі өте қатты көмектесті. Әкесі Әбудің өзіне тартқан, айтқанынан қайтпайтын ержүрек екенін білді. Олимпиада бар күшін салып, алғыр да ақылды баласын Зұлқарнайынға бір емес бірнеше рет қайталап айтып отырды Әбуге тиіспе, тиіссең маған тиіскенің деп. Зұлқарнайынның бір ерекшелігі – анасын қатты құрметтеп силайтын.
Әбу ғалымдар жарысына Стагираға дер кезінде жетті. Оны естіген Олимпиада өте риза болып қалды. Олимпиада Әбудің бірінші орын алатынын білді.
Ол кезде Грецияда әлем бойынша ғалымдар болатын, ғалымдар орталығы еді сол кезде. Оған үлкен әсер берген – өзі жауыңгер, жүрек жұтқан ғалым, білгір Зұлқарнайын еді. Ғалымдардың мықты болуы да осы Зұлқарнайынның әсері еді. Жарысқа Стагираны алған себебі, біріншіден, Аристотельдің туған жері, екіншіден, сол кезде әлем бойынша ғалымдардың дамыған кезі, үшіншіден, Зұлқарнайын өзі қанша жаужүрек болғанымен, ғылымды өте қатты сүйген, Аристотель ұстазын өте қатты силағаны.
Аристотель атақты ғалым, әрі білгір ретінде Әбу Фарабидің әлем бойынша біріншілікті алуы оған өрескел және күтпеген жағдай болды және сол кездегі түсінік пен тәртіп өте қатал заман еді.
Дөңгелек сары темірде «Әлемнің бірінші ғалымы» деп жазылған белгіні Зұлқарнайын Әбудің мойнына алқаны тағады. Бұл жерде тіптен Зұлқарнайынныңда Әбу Фарабидің еңбек пен ғылымға деген білгірлігі. Сәл болса да Зұлқарнайынның мысн басты. Гректер ол кездегі ғалымдар өте күшті білгір еді. Гректердің, оның ішінде Зұлқарнайын іштерінен жарылып кетейін деп тұр, бұл Әбудің әлемде бірінші ғалым аталуын күтпеген. Ойламаған жағдай. Зұлқарнайын ішінен қатты ашуланды, булықты. Бұл Аристотельге арналған атақ деп Солонға кейіді. Әлемнің бірінші ғалымы атағын алғасын Әбу Зұлқарнайынның қаһарынан құтылу мүмкін емес еді. Бұны өте жақсы білген. Олимпиада Әбуден қалай құтылатын айланы тапты. Көп ұзамай Зұлқарнайын әрі кетсе, екі күн немесе үш күнде Әбуді Зұлқарнайын өлтіреді. Сондықтан тез қимылдау керек. Олимпиада Әбудің соңындағы жігіттерді грекше киіндіріп жан-жаққа бөліп мал бақтырып, аула тазалаушы, тіпті аспазға да бір-екеуін бөліп бір жылға дейін сыр білдірмей жатуына бұйрық береді. Ал Зұлқарнайыннан құтылу оңай емес еді. Әбу тез арада Самұрық құстың аяғының үстіне, сәл қанатын жайып тұрған жерге тұрып, таңға жақын Зұлқарнайынның әскері әр жерден көріне бастайды. Самұрық құс, үлкен құс. Самұрық құс Дамаскіге ұшады. Әбден тойып алған құс Дамаскіге тез ұшып барады да, дем алып жатқанда Әбу тез түсіп қалады. Әйтпесе, Самұрық құс өте қауіпті, адамды бірден жеп қояды.
Әбу Фараби осы қаталдығын сол кездегі, тіптен гректердің түкірігі жерге тимей тұрғанда, әлем бойынша гректерден асқан ғалым жоқ деп тұрған уақытта, осы гректер түбі бір залалын тигізер деп, Стагираға ғалымдар жарысына келгенде ойлап қойған. Ол кезде аю, қасқырдан бөлек, диназаврлар, айдаһарлар өте көп еді. Жолдан ауытқып шығып немесе сазды жолмен жүру өте қауіпті еді, тіптен мүмкін емес еді. Әбу Фараби бұл жағдайдың бәрін өте жақсы біліп, қайтар жолын есептеп қойған болатын. Рас Олимпиадаға, сосын төре еткен Солонға өте қауіп төніп тұрды. Тек Аристотель емес, Зұлқарнайынға да әбу Фараби қатты ашуланды, бүкіл грек қарсы болды. Үш күннің ішінде Әбу өзін-өзі өлтіріп тынбаса, Зұлқарнайынның қаһарынан құтылу мүмкін емес еді. Аман-есен Әбу құтылғанның өзінде Дамскіге келіп Әбудің тұрған үйінде өлтірер еді. Зұлқарнайынның қаһарынан құтылу мүмкін жағдай – әлемнің бірініші ғалымы атағын алған соң. Олимпиадамен өзінің әкпесімен қоштасып, өмірі көзіне жас алмайтын Олимпиада жылап тұрып, бұл гректерге қазақтың кім екенін көрсеттің айналайын деп, Әбуді кеудесіне қысып тұрып, ақ жол тіледі. Бір күннен кейін Солонды дарға асып өлтірді. Олимпиадаға у беріп өлтірді. Зұлқарнайын өте қанышер адам еді. Әбуге іздеу салады, еш жерден таба алмайды. Әбу осындай жауыз қолбасшыдан қалай құтылып, қайда кетті, осы күнге дейін белгісіз.
Сол кездегі заңдылыққа гректердің Олимпиада Клеопатраның ішіндегі кішкентай құрсақпен дарға өзін-өзі асуын бүкіл грек, Грецияны басқарып отырған ғалымдар, оның ішінде Зұлқарнайын бастаған. Гректер өте кекшіл халық.
Клеопатраның кішкентай құрса-ғымен дарға өзін-өзі асуы бүкіл гректер ішінде түйін болып қалды. Олимпиада бұны өте жақсы білседе, осы жағдайды басқарып, өзі тікелей бақылауға алып отырды. Рас, Клеопатраның өлімі дұрыс емес екенін біле тұра Олимпиада ана ретінде баласы үшін отқа да, суға да түседі, өйткені, ол Зұлқарнайынның/Александар Македонскийдің анасы емес пе, мұны Олимпиада Зұлқарнайынға қарсы ешқандай мұрагер болмасын деп жол ашып берген.
Зұлқарнайынның анасы – Олимпиада. Ал Зұлқарнайын Әбуге өтірік көмектескен болып, бүкіл мыңдаған ғалымдар арасында Әбуге, мойнына әлемнің бірінші ғалым деген алқаны тағып, артынша Әбуді де, тіпті өзінің анасы Олимпиаданы да өлтіруді жөн көрді. Өйткені сол кездегі сезім, гректер өзін ұлы білгір халықпыз деген сезімде болды. Бұл сезім Зұлқарнайынға қатты әсер етті. Сондықтан Зұлқарнайын шешесіне у беріп өлтіртті және Әбудің соңына түсіп оны өлтіруге бұйрық берді. Ол кезде Зұлқарнайыннан құтылу мүмкін емес еді. Өзінің ұстазы Аристотельдің туған қаласы Стагирада Әбудің бірінші ғалым аталуы Зұлқарнайынға қатты тиді. Өйткені әлемнің бірінші ғалымы атағы өзінің ұстазы Аристотельге арналған еді, оны бүкіл әлем білетін. Бірақ бұл атақты Әбу алып кетті. Әбуді өлтіруге тез арада бұйрық берді. Сондықтанда ең үлкен Самұрық құсына жабысып, теңіздің ар жағындағы Дамскіге ұшып кетті. Рас, өте қауіпті еді, былай да былай өлім екенін Әбу жақсы білді. Әбу ары қарай қалай болады, оның жанын сақтап қалама Әбудің осы жерде күшті ғалым, математик екені. Қаптап Зұлқарнайын әскері іздеп келеді.
Олимпиаданың өте күшті ақыл-айласы еді және сол күні ұшатынын білген Олимпиада үстіне аюдың жылы ішігін кигізіп, білдіртпей Самұрық құсына жабысып қалуы керек. Жан жоқтай енді ұшайын дегенде аяғына жабысады да, Әбу ұшып кетеді, аман есен өзінің ауылына жетеді. Олимпиада 6 күннен кейін су жағасына келсе, Самұрық құсын көреді. Аяғындағы көк арқан жіпті көріп, Әбудің аман-есен жеткенін біледі. Олимпиада соңғы көріп, сол жерде удан қайтыс болады. Бұны Солон біліп қалып еді. Зұлқарнайын Солонды да дарға асып өлтіртті. Тіптен шешесіне Олимпиадаға у беріп және солонды да дарға асып, Әбуді жердің астынан болсада табыңдар деп бұйрық береді. Әбу Дамскіге соқпай, ешкімге көрінбей, бар уақытын жоғалтпай тез жолға шығып, жоқ болуға кіріседі. Ал Зұлқарнайын әскері қаптай келіп, ұзамай іздецге кірісті. Әбу із-түссіз жоқ болып кетті.
Зұлқарнайын Солонның басын қылышпен шауып алды. Солонға Зұлқарнайын айтқан Аристотель әлемдегі бірінші ғалым болады деп. Солон сол кездегі гректердің ішіндегі ең күшті ғалым болатын. Солон ауа қысымен өзін қоршап алатын. Сонда өзін қоршағасын оны балтамен ұрсаң, қандай күшпен ұрсаң, солай серпіліпауа қысымында тұрған адамға ештеңе болмайтын. Тіптен, шоқпар, садақ, пілге аштеңе істей алмайтын. Солонды ғалымдардың ғалымы, ғалымдардың сиқыршысы деп атайтын.
Бір уақиға, бұны бүкіл грек ғалымдары біледі: Екі елдің патшасы дос бола жүріп, бір түнде екінші елдің патшасы жаулап алады. Сен адал соғыспай бір түнде бас салдың деп үндемей қояды. Сонда бес күндей жаңағы жеңілген патшаны сөйлете алмайды. Алтыншы күні дарға асындар деп бұйырады. Патша бірақ бір ауыз айтса, маған алып келіңдер дейді. Дарға асып, енді өлтірейін деп жатқанда, екінші патша: – Солон, Солон, Солон, – деп үш рет айқайлайды. Тез бірінші патшаға алып келеді. Сонда бірінші патша сенің жаныңда алайын деп тұрған мен, не құдай емес, неге менің атымды атамайсың, қайдағы қайыршы, қаңғыбас Солонды атағаның не, есіңнен ауыстың ба? – дейді бірінші патшаға. Сонда патша:
– Осыдан бір ай бұрын мен Солонды қонаққа шақырғам, бір жарым айдай болды Солон қонақ. Бәрін көрсеттім, әскерімді, малымды, алтын қазынамды. Сонда қалыңыз, тағы қонақ болыңыз дедім. Сонда бір жарым айда бір ауыз сөйлемеді. Өзің келерсің патшам, ием деп кетіп еді. Сосын Солон, Солон, Солон деп үш рет мені Солонға жібер, саған үлкен қауіп төніп тұр, сен Солнды білмейсің, ол ашу үстін жазықсыз халық өледі.
Бірінші патша осы бәле бірдеңе істеп қояр деп, жиырма әскерімен екінші патшаны Солонға жібереді, бірақ өзі қатты қорқып сақтанады, бұл Солонның атын үш рет бекер айтқан жоқ деп Солон анадайдан Солон патшасының азып-тозып келе жатқанын, келе сәлем беріп, Солон мен сіздің үйде, патшалығыңда, бірде-бір тәртіп жоқ екенін байқадым. Патша ием, көп күттірмейік деп жолға шықты. Бір түнде бірінші патшаның үстіне бір үлкен тауды қондыра салған. Міне Солонның арқасында патша қайтадан өз орнына патша болған.
Александр әкесі өзінің анасы эпирлік ханшайыммен дұрыс қарым-қатынас жасамайтыны үшін кінәләйді, ал анасы Александрды өзін құдайлардың патшасы Зевстің үлкен жылан бейнесінде келіп ұрықтандырып кеткеніне, және оның Зевстің ұрпағы екеніне сендірді. Б.з.д. 338 жылы Филипп екінші әйелі Клеопатраны алады, осынысымен ол Александрдің мұрагерлігіне күмән тудырады. Б.з.д. 336 жылдың тамызындағы II Филиптің өлімі дағдарысты жағдайдың шешімі болды, оны өз күзетінің офицері өлтіреді және бұл астыртын сөз байласуға ұқсайды. Осыдан кейін Александр (Зұлқарнайын) билікке келді. Ал анасы Зұлқарнайынның бақталасы Клеопатраны асылып өлуге мәжбүрлейді. Александр әкесінің мұрагері атанып, парсы империясына қарсы соғысты әрі қарай жалғастырады, Кіші Азиядан Үндістан шекарасына дейін созылады. Жойқын парсы империясы сол уақыттағы ең күшті империя болатын. Оның билеушілерінің – Ахмендіктердің Персепольда салтанаттысарайы бар еді. Негізіне Греция көбіне қорғанушы, ал парсы империясы шабуылдаушы ретінде болған, грек-парсы соғыстарының басынан-ақ бұл екі держава арасындағы келісімге келмейтін қарама-қарсылық өсе берді. Міне сол себепті де Александр Македонскийдің алып империяға қарсы жорығы әрбір гректің жүрегіне жол тапты. Міне осылай Зұлқарнайын халқы, елі қолдағасын әлемді жаулауға кірісті. Әбу өзінің бір сөзінде Зұлқарнайын өмірде бір келетін табиғи тұлға деді, бұны Асритотельде қолдады. Сол кезде Стагира мен Афинның арасы 284 шақырым. Әл-Фараби өлшемі Түркістан-Дамск: 2мың 900, 67 шақырым. Әл-Фарабидің әкесі Ұзлағ Мұхаммед сақтар, оның ішінде қазақтардың қолбасы, Зұлқарнайда әскер басы болып жүрді. Зұлқарнайдың анасы Олемпида алғыр да, ақылды еді. Олемпида сенімді досы, бұған дейін үлкен сыннан өткен Ұзлағ Мұхаммедті шақырып алып, Клеопатраны өзі дарға асылуына бұйрық береді. Бұны Ұзлағ Мұхаммед ойланбай-ақ тез арада орындайды. Ал егер гректер бұл жағдайды істесе, грек арасында толқын туар еді, бұны Олемпида өте жақсы білетін. Сөйтіп II Филипп өлгесін адал мұрагер болды. Ұзлағ Мұхаммед өлгенінше бірінші уәзір атағын алып өтті. Әбу әкесін мақтан етті. Ол ғылымның ең бңр қатты дамыған кезі еді.
Әбу Мұхаммед анасына айтты:
– Халық бақытты, молшылықта өмір сүргісі келсе, пейіш бағына ұқсас өлкеге тап болу үшін әркім өз жүрегіңе үңілу керек. Таңертең ерте дәрілік шөп жинаған сияқты бойындағы, жүрегіндегі ең ізгі қасиеттерін ғана сақтап, жаман мінездерден арылуы қажет. Сонда адамдардың арасындағы қарым-қатынас өзгереді. Бір-бірінің бақыты үшін бірге күресетін болады. Қарап отырсаңыз, жабыла көтерген жүк жеңіл дейді. Бір адамның қолынан келмейтін нәрсені бірігіп істесе, міндетті түрде мақсаттарына жетеді. Мен осыны елге түсіндіргім келеді, анашым. Бұл жолда ешкім адаспайды. Анасы:
– Балам, сен әлі жассың. Соңына қарамай, мына өмірде талайды көріп-білгенданышпандармен ой таластырып, күш сынасқын келеді. Кім шындықты түсінсе, сол данышпан! Көзі тірісінде Ақ Бабаның маған берген өсиеті, өнегесі, ғұламалардың жазған кітаптарынан алған білімім – соның бәрі менің дұрыс жол табуыма көмектесті. Осы жол бақыт еліне, Ергенекон жазығына тура апаратын, құпия жолдың дәл өзі.
Анасы Әбудің қап-қара шаштарын мейірлене алақандарымен сипап:
– Гүлге үйленген соң онсыз да бақытты боласың, құдай алдындағы адамгершілік парызың өмірге ұрпақ әкелу, оны өсіріп, тәрбиелеу, бәле-жаладан қорғау. Сен балам, осыны біл.
Әбу Мұхаммед құрметпен басын иді. Әңгіме осымен аяқталды. Әкесінің науқасынынан айыққатына көзі жетті. Анасының да жүрегі орнына түсіп, жадыраңқы жүр. Енді Әбудің көңілін алаңдатар ештеңе жоқ. Ол тезірек Фарабқа, онда қалған кітаптарына, математика, физика, тіл сабақтарына жеткісі келді. Әбудің досы Жамалда кезекті саяхатынан оралуы тиіс болатын. Оған қоса, Жамал сапардан құр қол келмеуі керек. Қайткенде де жаңа кітаптар, қолжазбалар ала келетіні сөзсіз. Алғашқы қадамы Әбудің осылай басталды. Фарабқа тезірек жетуі тиіс. Фараби оған ғылым мен білімнің қара шаңырағындай болып кетті. Фарабта ол ғылыми еңбегін жалғастырды. Весижден аттанбас бұрын ол баяғыда ақсақалды қартты кездестірген жеріне, арыс өзенінің жағасына тағы келді. Балалық шағында жағалаудағы көк шалғынға жатып алып, аспанға қарап әр нәрсені қиялдайтын. Қазір де сол кездегідей шөп үстіне құлай кетті. Аспанда қазбауыр бұлттар шығысқа қарай жылжып барады, Мұхаммед қиялына ерік берді. Әне ақ түйелердің тізбегі соқпақпен жоғары өрлеп тауға көтерілді. Бұл жазық. Ергенкон жазығына кетіп бара жатыр деп күбірледі. Ол атып тұрып бар даусымен: «Бұл менің керуенім, мен үлкен ғылымға жолды таба аламын», – деп айқайлайды. Алдында қандай тағдыркүтіп тұрғанын ойланбастан, аяғын сенімді, нық басып келеді. Иә талай жылдар жылжып өткен соң, еңбегі жоғары бағаланып, Фарабтан шыққан адам, яғни әл-Фараби атанып, бүкіл әлемге танылғаны біздерге ғана мәлім…
Досым Мұхаммед ол елдерде де біздегідей алуан мінезді адамдар тұрады. Олардың кейбіреуі бақытты болса, кейбіреуі бақытсыз, біреулері ақ жүрек, біреулері қара ниетті, енді біреулері бейбіт өмірді қаласа, келесі біреулер соғыс құмар. Адамдардың барлығы бірдей бақытты бола бермейді. Алайда өмірдің өзі оларды бір-біріне төзімділікпен, түсінушілікпен қарауға, бір-бірімен санасуға, дұрыс қарым-қатынас жасауға мәжбүр етеді. Барлығы бірдей неге бақытты бола алмайды? – деді Әбу Мұхаммед ойлана. Мені Весиждегі замандастарым, туыстарым неге түсінбеді? Адамдарды сендіретіндей шындықты қайдан іздеуге болады? Әбу Мұхаммед қалаларды аралап жүріп, көптеген адамдармен пікір алысып өзіне көп жаңалықтар ашты.
Білім іздеген Әбу Мұхаммед ғасырлар бойы өсіп-өркендеген, мәдениеті жоғары дамыған қалаларды көрді. Хорасан, Бағдат, Дамаск, Бұхара, Каир, Алеппо, Афина қаласы ежелгі өркениет орталығының бірі, Грекияның астанасы, Эгей теңізінің жағасында, Аттика түбегіндегі төбелі жазықта орналасқан. Афина – Жерорта теңізінің жағалауындағы ең ірі қалалардың бірі. Грекия тарихында Спартамен қатар жетекші рөл атқарған қала, мемлекет. Қала әйел құдай. Афина Палладаның (Зевстың қызы) елімен аталған. Сол кезде ғылым өте қатты дамыған Греция еді. Сосын Грецияның ежелгі Македония қаласы, Стагира. Осы Стагира қаласында Әбудің ғылыми шайқасы өтеді. Осы Стагира қаласында Әбу Фараби үлкен ғылыми жетістікке жетеді. Әлем бойынша ғылыми жетістікке жетіп, жеңіп шығады. Әбу Фараби осы Стагира қаласында, Қайыр және басқа да көптеген шаһарларда тұрды. Аристотель Әл-Фарабидің өмірінде үлкен рөл атқарды, үнемі дұрыс жол сілтейтін темірқазықтай болды. Бұл тегін емес еді. Аристотельдің асқан білімдарлығы оның замандастарын тәнтә еткен. Тіптен мыңдаған жылдар кейінде ғалымдар мен философтарды таңдандыруын қоймаған. Атақты Александр Македонскийдің өзі (Ескендір Зұлқарнайын) Аристотельдің шәкірті екенін білген.
Шығыста бұл ғұламаны «Бірінші ұстаз» атап кеткен. Тек Аристотельден кейін бір мың жылдық және екі ғасырдай уақыт өткен соң ғана әлемде бір ойшыл ғалым ғылым шыңына көтерілді. Оны замандастары «Екінші ұстаз» атандырды. Бұл ұстаздың шын аты-жөні Әбу Мұхаммед әл-Фараби. Оның басты ұстанымы, өмірінің мәні әлемді танып-біліп, оның заңдылықтарын адамдарға көрсетіп беру еді. Әл-Фарабидің ғақиялары көптеген адамдарға рухани азық берді. Олар басқа тілдерге де аудара бастады. Оның даңқы шартарапқа тарап, әлемге «Екінші ұстаз» деген атпен танымал болды. Ол үшін ең бастысы, көкірегінде оянған жаңа ойларын қағазға түсіріп үлгеру болды.
Замандастары құрметпен әлемнің «Екінші ұстазы» атаған. Әбу Мұхамедтің өмірі Дамаскіде үзілді. Өзінің қарапайым үйінде 77 жасында дүние салған. Мүрдесі Сириядағы Баб әс Сағир зиратында жерленген.
Әбу Фараби бүкіл әлем баласының жүрегінде қалып қойды.