ҚАУІП-ҚАТЕР ТІЗБЕГІ: ЖАЛҒАН АҚПАРАТ, ҚАРЖЫ ПИРАМИДАЛАРЫ, ҚҰМАР ОЙЫНДАРЫ, ЖӘНЕ ЛУДОМАНИЯ АРАСЫНДАҒЫ ҮНДЕСТІК

Жанна Иманқұл,

«Жалын» журналының қызметкері, «Ақпарат саласының үздігі» иегері

Цифрлық дәуірдің жылдам дамуы ақпарат пен технологияны қолжетімді еткенімен қатар, адамзаттың жаңа тәуелділіктері мен қауіптерін де көбейтті. Соның ішінде жалған ақпарат, қаржы пирамидалары, құмар ойындары және лудомания (ойынқұмарлық) – бір-бірімен тығыз байланысқан және қоғамға кешенді түрде әсер ететін құбылыстар. Бұл мәселелердің әрқайсысы өз алдына қауіпті болғанымен, олардың синергиялық әсері арқылы жеке адамды ғана емес, тұтас қоғамды шырмап, әлеуметтік тұрақтылыққа нұқсан келтіріп отыр.
Жалған ақпарат – шындыққа сәйкес келмейтін немесе әдейі бұрмаланған мәліметтер. Қазіргі таңда әлеуметтік желілер мен мессенджерлер арқылы таралатын жалған жаңалықтар көбінесе сенсацияға, үрейге немесе үмітке негізделіп, адамдардың психо-логиялық әлсіз тұстарына әсер етеді.
Жалған ақпарат арқылы қаржы пирамидалары жарнамаланады («тез байып кет!», «сенімді инвестиция»).
Құмар ойындарының «ұтып алу, жеңіске жету мүмкіндігін» асыра көрсету арқылы адамдарды тәуекелге итермелейді.
Психологиялық тұрғыдан лудома-нияға бейім адамдарды оңай алдайды.
Қаржы пирамидалары адамдардың «жеңіл байып кетуге» деген аңғалдығын пайдаланатын схемалар. Олар әдетте жоғары табыс уәде етіп, алдыңғы салымшылардың ақшасын кейінгі салымшылардың есебінен төлеп отырады. Бұл жүйе жалған ақпаратсыз өмір сүре алмайды.
Пирамидалар жарнамасы көбіне жалған ақпарат пен фейк табыстарға негізделеді.
Құмар ойындарға тәуелді адамдар осындай схемаларға тез ілігеді – олар да тәуекелге бейім.
Пирамидалар жиі «геймификация-ланған» – яғни ойын формасында беріледі: «деңгей көтер», «бонус ал», т.б. – бұл лудоманияны қоздырады.
Құмар ойындар – заңды немесе заңсыз түрде ұйымдастырылатын ойын-сауық, алайда оның салдары ауыр. Көпшілік бұл саланы тек ойын деп қабылдағанымен, ол адамның миын қайта құрылымдап, адреналин мен дофаминге тәуелді етеді.
Құмар ойындар жарнамасында да жалған ақпарат жиі кездеседі: «жеңістің кепілі», «тегін бонустар», «миллионер бол!».
Қаржы пирамидаларындағы»ойындық» элементтер құмар ойындарға ұқсайды.
Құмар ойындарға еліккен адам лудоманияға тез ұшырайды – бұл патологиялық деңгейдегі тәуелділік.
Лудомания – құмар ойындарға психологиялық тәуелділік. Бұл адамдар үшін ойын – көңіл көтерудің емес, өмір сүрудің мәніне айналады. Олар жоғалтқанын қайтаруға тырысып, қайта-қайта бәс тігеді. Лудомания көбінесе жалған жеңіс уәдесіне, жарнамадағы алдауға сенуден басталады.
Қаржы пирамидаларына және басқа алаяқтық схемаларға оңай алданады – себебі оларда рационал, салқынқанды ақылмен шешім қабыл-дау тежелген. Бұл адамдар психологиялық тұрғыдан әлсіз, эмоционалдық күйзелістерге жақын.
Бұл төрт мәселенің барлығы:
Адамның эмоциясына, әсіресе қорқыныш (ақшасыз қалу), үміт (жеңіске жету), құмарлық (адреналин) секілді сезімдерге жұмыс істейді.
Ақпаратты манипуляциялау арқылы өз мақсатына жетеді. Цифрлық ортада кең тарайды – интернет пен әлеуметтік желі бұл «вирустардың» негізгі көзіне айналды.
Мәселені шешу кешенді көзқарасты талап етеді:
Ақпараттық сауаттылықты арттыру – жалған ақпаратты ажырата білуді үйрету.
Тәуелділікпен күрес орталықтарын ашу – лудоманиямен жүйелі жұмыс.
Қаржы алаяқтығына қарсы қатаң заңнамалар – пирамида схемаларын анықтау және жазалау.
Құмар ойын жарнамаларын шектеу – әсіресе жастар мен әлеуметтік әлсіз топтарға бағытталған.
Жалған ақпарат, қаржы пирамидалары, құмар ойындары мен лудомания – бұл бір ғана проблема емес, бір-бірін толықтырып, күшейтетін тізбекті құбылыстар. Олар адамның сенімін, психикасын және материалдық жағдайын бір мезетте күйретуі мүмкін. Сондықтан да, бұл мәселелерге қарсы күрес жеке бағытта емес, өзара байланыста кешенді түрде жүргізілуі тиіс.
XXI ғасыр – ақпарат пен технология ғасыры. Бұл кезеңде адамзат баласы бұрын-соңды болмаған ақпарат тасқынына тап болды. Бір сәтте мил-лиондаған дерек санамызға қарай ағылып, шын мен жалғанның арасын ажыратуды қиындатып жіберді. Жалған ақпарат – бүгінгі қоғамның көрінбейтін жауы. Оның ықпалы адам санасына әсер етіп қана қоймай, тұтас бір елдің саяси тұрақтылығына, ұлттық қауіпсіздігіне қауіп төндіре алады.
Қазіргідей ақпараттық майдан өршіп тұрған тұста жалған мәліметпен күресу – ұлттың иммунитетін сақтау, елдің ертеңіне алаңдаған әр азаматтың парызы. Бұл мақалада жалған ақпарат-тың табиғаты, оның зияны, тарихы, заманауи көріністері, құқықтық және халықаралық тәжірибелер мен күрес жолдары кеңінен талданады.
Жалған ақпарат (fake news) – шын-дыққа жанаспайтын, әдейі немесе байқаусызда таратылатын мәлімет. Бұл ақпарат көбіне қоғамда сенім тудыратын формада таралып, адамның эмоциясына әсер ету арқылы тез таралады.
Жалған ақпарат: қасақана (манипуляция жасау, адамдарды адастыру, саяси не әлеуметтік мақсатты көздеу);
Бейсаналы түрде (тексерілмеген ақпаратты бөлісу, сауатсыздық нәтижесі) таралады.
Бүгінгі күні жалған ақпарат таратуда қолданылатын құралдар:
Әлеуметтік желілер (Facebook, Instagram, Tik-Tok т.б.);
Мессенджерлер (WhatsApp, Teleg-ram);
Анонимді сайттар мен блогтар;
Видео/аудио deepfake технологиялары;
Бұқаралық ақпарат құралдарына ену арқылы (жалған дерек беріп, сенімді түрде көрсету).
Тарихтағы жалған ақпарат: көне құбылыс, жаңа форма
Жалған ақпарат жаңа құбылыс емес. Ол сонау ежелгі Рим мен Грекиядан бастау алады. Мысалы:
Юлий Цезарь өз жаулары жайлы қауесеттер таратып, қоғамдық пікірге әсер ету арқылы билікті нығайтқан.
Нацистік Германияда Геббельс басқарған үгіт-насихат министрлігі ақпаратты шебер бұрмалап, тұтас ұлттың көзқарасын өзгерткен.
Кеңестік кезеңде цензура мен партиялық ақпараттық басқару жүйесі арқылы жалған жетістіктер, бүркемеленген трагедиялар жарияланып, шындық айтылмады.
Тарихтан белгілі, жалған ақпарат билік үшін де, халық үшін де қауіпті құралға айнала алады.
Бүгінгі күні жалған ақпарат тек жеке адамның емес, тұтас қоғамның тұрақтылығына қауіп төндіреді. Оның нақты мысалдары:
1. COVID-19 пандемиясы кезіндегі фейктер:
«Вакцина бедеулік тудырады»;
«Чип салады», «5G арқылы жұғады»;
«Лимон мен сарымсақ вирус өлтіреді» т.б.
Бұл мәліметтер мыңдаған адамның вакцина алмауына, медициналық көмекке сенбеуіне себеп болды.
2. Саяси процестерге араласу:
Сайлау науқаны кезіндегі жалған бейнероликтер, фейк аккаунттар, фото-монтаж арқылы оппоненттерді қара-лау.
3. Ұлтаралық араздық:
Әлеуметтік желілерде қазақ пен басқа этнос өкілдері арасындағы жанжалдарды әдейі ушықтыратын фейктер жиі таралады.
Мемлекеттік деңгейде Заңнамалық шаралар: Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 274-бабында жалған ақпарат тарату қылмыс болып саналады. Мұндай іс-әрекет үшін айыппұл, қоғамдық жұмыс немесе бас бостандығынан айыру жазасы қа-растырылған.
Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі фейкпен күресетін ақпараттық жүйе-лерді дамытуда.
Ақпараттық қауіпсіздік стратегиялары қабылдануда. БАҚ пен журналистика деңгейі: Фактчек қызметтері (Factcheck.kz, StopFake.kz) белсенді жұмыс атқаруда.

Журналистерге арналған медиасауат курстары, этикалық кодекстер енгізілуде.
3. Халықаралық тәжірибе:
Германия: Әлеуметтік желі фейкке уақытында жауап бермесе, 50 мил-лион еуроға дейін айыппұл салады.
Франция: Deepfake технологиясы арқылы таралған фейктерге заңмен тосқауыл қойды.
ЕО: «Code of Practice on Disin-formation» атты арнайы кодекс қа-былдаған.
АҚШ: Facebook пен Google сияқты алпауыттар фейкті сүзгіден өткізу жүйесін енгізді.
4. Жеке адам деңгейі:
Ақпарат алған сайын:
Кім жазған? Қайдан шықты? Қа-шан жарияланды? деген үш сұрақ қоюы керек.
Фейкті танудың 7 белгісі:
-Айқайлап тұрған тақырып;
-Дереккөзсіз сөйлеу;
-Грамматикалық қателер;
-Эмоциялық манипуляция;
-Белгісіз сайт сілтемесі;
-Ресми органнан расталмаған;
-Бірнеше жерде бірдей көшірілген мәтін.
Жалған ақпарат және жасанды интеллект (AI)
Бүгінде жасанды интеллект жалған ақпарат таратуға жаңа мүмкіндік ашып отыр. Deepfake арқылы белгілі тұлғаларға ұқсайтын дауыс, бет, мимика жасап, шындық пен өтіріктің шекарасын жоюға болады.
Мысалы:
Президент бейнесін deepfake арқылы сөйлету;
Танымал тұлғалардың жалған мәлімдемесін жариялау.
Бұл технология алдағы уақытта саясатты, өнерді, тіпті ғылымды да теріс мақсатта қолдануға жол ашуы мүмкін. Сондықтан AI этикасы мен цифрлық жауапкершілік мәселесі күн тәртібіне шықты.
Медиасауаттылық – ақпаратты дұрыс қабылдай білу, сұрыптау, бағалау және жауапкершілікпен бөлісу қабілеті. Бұл дағды мектеп қабырғасынан бастап қалыптасуы тиіс.
Қазақстанда қазіргі таңда «Саналы Азамат» жобасы аясында жастарға арналған медиасауат тренингтері өткізілуде. Алайда бұл жұмыс жүйелі түрде, мемлекеттік деңгейде кең ауқымда жалғасуы қажет.
Жалған ақпарат – қарудан да қауіпті. Ол адам санасын улап, сенімді жойып, қоғамның бірлігін бұзады. Оның қаупі көзге көрінбейді, бірақ салдары апатты болуы мүмкін.
Жалған ақпаратпен күрес – бұл тек мемлекеттің міндеті емес. Бұл – әр азаматтың, әр ата-ананың, әр мұғалімнің, әр журналистің жауапкершілігі. Шындық пен жалғанның күресінде тек ақыл, парасат және жүрек тазалығы жеңіске жеткізеді. Ақпа-раттың шынайы болуына атсалысу – бүгінгі ұрпақтың болашақ алдындағы аманаты. Көзі ашық, көкірегі ояу ел ғана жалғанға алданбай, шындықтың шырағын жағуға қауқарлы.
Бүгінгі таңда қарапайым халықтың қаржылық сауатсыздығы мен оңай байығысы келетін психологиясын шебер пайдаланып отырған алаяқ құрылым – қаржы пирамидасы. Бұл – қоғам үшін қауіпті әлеуметтік дерт.
Әсіресе дағдарыс, инфляция, жұмыс-сыздық күшейген тұста қаржы пирамидалары белсенді әрекет етеді. Олар арзан несие, жоғары табыс, қысқа мерзімде екі есе пайда деген сияқты жалған уәделермен адамдарды арбайды.
Қаржы пирамидасы – тек бір адамның қалтасын қағу емес, тұтас бір мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне сызат түсіретін құбылыс. Сондықтан оны тану, түсіну, одан қорғану – бүгінгі заман талабы.
Қаржы пирамидасы – жаңа қатысушылардың салымдары арқылы бұрынғы қатысушыларға пайда төлеу жүйесіне құрылған алаяқтық схема. Бұл жүйе ұзақ уақыт тұрақты жұмыс істей алмайды, өйткені қатысушылар саны белгілі бір деңгейден асқан кезде, ақша ағыны тоқтап, жүйе күйрейді.
Қарапайым формуласы:
Алғашқы салымшылар – пайда кө-реді (көпшілік сенеді);
Кейінгі салымшылар – бәрін жоғалтады (санаулы адам байып, көпшілік алданады).
Қаржы пирамидасының нақты бір мысалы
МММ (Мавроди) – ТМД кеңістігіндегі ең ірі пирамида.
1990-жылдары Ресей мен Қазақстанда «МММ» атты қаржы пирамидасы миллиондаған адамды алдады. Теледидар арқылы берілген жарнамалар, «ағаң да салған, көршің де байып жатыр» деген үгітпен қарапайым халықтың соңғы тиынына дейін тартып алған. Соңы – күйреу мен көз жасы.
Қаржы пирамидасының жұмыс істеу механизмі:
Жоғары табыс уәде етеді – «Ай са-йын 30-50% табыс», «6 айда екі есе өседі».
Тез шешім қабылдауға мәжбүрлейді – «Тек бүгін», «Қатысушылар шектеулі».
Жаңа адамдарды тартуға бонус бе-реді – «Досыңды әкел – сыйақы ал».
Құжатсыз жұмыс істейді – лицензия, келісімшарт, заңды тіркеу жоқ.
Психологиялық қысым жасайды – «Бәрі қатысып жатыр, сен де үлгер».
Уақытша пайда береді – сенімділік орнатып, кейін бәрін жоғалтады.
Қаржы пирамидасының түрлері:
Классикалық пирамида – жоғары тұрған адамға төмендегілер ақша әке-леді.
Инвестициялық желеудегі пирамида – акция, криптовалюта, қор нарығы деген атаумен жасырынады.
Интернет пирамидалар (HYIP) – сайт арқылы жұмыс істейді, онлайн депозиттер жинайды.
Тауарлы пирамида (MLM) – «өнім» бар, бірақ негізгі табыс – адам тарту.
Crowdfunding-пирамида – қайырымдылық, инвестиция деген атпен жасырын түрде тартылады.
Адамдар неге алданып қалады? Қаржылық сауатсыздық – табыстың заңдылығын түсінбеу.
Жедел байығысы келу – «оңай ақша» синдромы.
Қоғамдық қысым – «бәрі кіріп жатыр», «ағаң ақша салыпты».
Болашақтан үміт – кредит алып салады, ертең қайтарып аламын деп ойлайды.
Сенім тудырушы тұлғалар – танымал адамдар, блогерлер, дін өкілдері тіпті жарнамаға араласады.
Қаржы пирамидаларының салдары:
Азаматтардың қаржылық күйреуі – кредит алып, үйін, малын, ақшасын жоғалтады.
Отбасылардың күйреуі – ұрыс, ажырасу, психологиялық дағдарыс.
Әлеуметтік тұрақсыздық – халық-тың билікке деген сенімі төмендейді.
Экономикаға қауіп – көлеңкелі экономика өрши түседі.
Ұрпаққа әсері – балалардың болашағы қиылады.
Қазақстанда жыл сайын қаржы пирамидасы бойынша жүздеген қылмыстық іс тіркеледі. 2019-2024 жылдар аралығында бірнеше мың адам зардап шеккен. Белгілі мысалдар:
“Gold Company LTD», «Questra World», «Феникс», «BS Finance», «Astex.kz», «B2B Jewelry», «Binom», т.б.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 217-бабы бойынша:
“Қаржы (инвестициялық) пирамидасын құру және оған басшылық ету – 12 жылға дейін бас бостандығынан айыруға әкеп соғады”.
Қаржы пирамидаларынан қалай сақтану керек?
1. Сақтықтың 7 қағидасы:
— Жоғары табыс – күдік туғызуы керек;
— Компанияның лицензиясы бар, жоғын – тексеру;
— Құжатсыз, келісімшартсыз – ақша салмау;
— Адам тартуға ынталандыру болса – ойлану;
— Уақыт шектеулі деп асықтырса – бас тарту;
— Тауардың, жобаның мәнін түсін-бесең – қатыспау;
— Әлеуметтік желіде емес, ресми сайтта ақпарат іздеу.
2. Ашық дереккөздерді тексеру:
ҚР Қаржы нарығын реттеу агенттігінің сайтынан тексер;
FinGramota.kz – қаржылық сауат ашу үшін пайдалы ресурс;
StopPiramida.kz – күмәнді жобалар базасы;
Egov.kz – компания заңды ма, тіркелген бе – анықтауға болады.
Қаржы пирамидасы – ғасыр өтсе де түрін өзгертіп, тәсілін түрлендіріп, қайта-қайта қайталанып отырған қауіпті құбылыс. Оның түп-тамыры – адам психологиясы, қаржылық білімсіздік және ашкөздік.
Бүгінгі қоғамда әр азамат өз ақшасына, өз таңдауы мен шешіміне жауапкершілікпен қарауы тиіс. Білімсіздік – алданудың басы. Сондықтан қаржы-лық сауаттылық – бұл тек ақша табу қабілеті емес, алданбау өнері.
Сондықтан ақшаңызды емес, ақылыңызды көбейтіңіз!
Бүгінгі таңда қаржы пирамидалары – қоғам үшін қауіпті әлеуметтік дерт. Олар халықтың қаржылық са-уатсыздығы мен оңай байығысы келе-тін психологиясын пайдаланып, арзан несие, жоғары табыс, қысқа мерзімде екі есе пайда деген сияқты жалған уәделермен адамдарды арбайды.
Қазақстандағы нақты мысалдар
1. Mudarabah Capital, Astex.kz және ACD Technology

2023 жылы танымал блогерлерМейіржан Төребаев пен Мейірхан
Шерниязов 5 жылға бас бостандығынан айырылды. Олар исламдық инвестиция ретінде жарнамалаған бұл пирамидалар 8,6 млрд теңге жинап, 200-ден астам адамды алдаған.
2. Indigo 24

2020 жылдан бастап Түркістан, Маңғыстау, Шымкент және Астана қалаларында екі мыңнан астам адам 3 млрд теңгеден астам қаражатынан айырылды. 25 күдікті ұсталып, іс сотқа жіберілді.
3. Happy Life KZ

Астанада 2016-2024 жылдар ара-лығында биологиялық белсенді қоспалар сату арқылы 286 млн теңге жинаған пирамида анықталды. Жәбірленушілердің көпшілігі зейнеткерлер болған.
4. MetaGo
Жезқазғанда MetaGo атты пирамида 68 млн теңге жинап, 37 млн теңге мүлкі тәркіленді. Екі адам 9 ай бойы құрылымды басқарып, жарнамалаған.
5. Energy Eolus Qazaqstan
Алматыда жаңартылатын энергия көздеріне инвестиция салу деген желеумен 259 млн теңге тартқан пирамида анықталды. Қатысушыларға күн сайын 2,7-3,4% табыс уәде етілген.
6. Whats платформасы
2024 жылы «Whats» платформасы арқылы бейне көру арқылы табыс табу уәде етіліп, 500-ден астам адам алданған. Қатысушылар $120-$17,000 аралығында инвестиция салып, басқа адамдарды тартуға ынталандырылған.
Қаржы пирамидаларынан қалай сақтану керек?
Қаржы пирамидалары – қоғамның қаржылық сауатсыздығы мен оңай табысқа деген құмарлығын пайдаланып, адамдарды алдайтын алаяқтық схемалар. Олар тек жеке адамдардың емес, тұтас қоғамның экономикалық тұрақтылығына қауіп төндіреді. Сондықтан әр азамат өз қаржылық білімін арттырып, мұндай алаяқтықтан сақ болуға тиіс.
Цифрлық дәуірде интернет өмі-ріміздің ажырамас бөлігіне айналды. Алайда, оның ыңғайлылығымен қатар, қауіптері де бар. Соның бірі – интернет алаяқтық. Бұл мақалада интернет алаяқтықтың түрлері, олардың жұмыс істеу әдістері, Қазақстандағы жағдай және одан қорғану жолдары да қарастырылады.
Интернет алаяқтық дегеніміз не?
Интернет алаяқтық – бұл интер-нет арқылы жасалатын заңсыз әрекеттер, олардың мақсаты – адамдар-дың жеке, қаржылық немесе басқа да маңызды ақпараттарын ұрлау, сондай-ақ қаржылық пайда табу. Бұл алаяқтықтың түрлері мен әдістері әртүрлі, олардың барлығы интернеттегі пайдаланушыларды алдап, зиян келтіруге бағытталған.
Интернет алаяқтықтың түрлері:
Фишинг: Алаяқтар танымал компаниялар немесе банктердің атын жамылып, электрондық хаттар немесе хабарламалар жібереді. Бұл хаттарда сілтемелер болады, оларды басқан кезде пайдаланушының жеке деректері ұрланады.
Жалған интернет-дүкендер: Алаяқтар жалған интернет-дүкендер құрып, арзан бағамен тауарлар ұсынады. Тапсырыс бергеннен кейін, тұтынушы тауарын алмайды және ақшасын қайтара алмайды.
Инвестициялық алаяқтық: Алаяқтар жоғары табыс уәде етіп, инвестициялық жобаларға ақша салуды ұсынады. Нәтижесінде, салымшылар ақшаларын жоғалтады.
Әлеуметтік инженерия: Алаяқтар адамдардың сеніміне кіріп, олардың жеке деректерін немесе қаржылық ақпараттарын алдап алады.
Жалған жұмыс ұсыныстары: Алаяқтар жұмыс іздеушілерге жалған жұ-мыс ұсыныстарын жасап, олардан алдын ала төлем талап етеді.
Қазақстандағы интернет алаяқтықтың жағдайы
Қазақстанда интернет алаяқтықтың саны жыл сайын артып келеді. 2021 жылдың 10 айында елімізде 17 800 интернет алаяқтық тіркелді. Бұл 2020 жылмен салыстырғанда 80 пайызға артық. Ішкі істер министрлігінің мәліметінше, елдегі барлық киберқы-лмыстың 99 пайызын интернет алаяқтық құрап отыр. Соңғы 7 жылда ки-берқылмыс 10 есеге дейін өскен.
Жеке ақпаратты қорғау: Жеке деректеріңізді, әсіресе қаржылық ақпа-ратты, тек сенімді сайттарда ғана ен-гізіңіз.
Электрондық хаттар мен сілтемелерге сақ болу: Белгісіз жіберуші-лерден келген хаттарды ашпаңыз және күдікті сілтемелерді баспаңыз.
Антивирустық бағдарламалар пайдалану: Құрылғыларыңызға сенімді антивирустық бағдарламалық құралды орнатыңыз және оны жүйелі түрде жаңартыңыз.
Қаржылық операцияларды бақылау:
Қаржылық транзакцияларыңызды жүйелі түрде қарап шығыңыз. Күдікті әрекетті байқасаңыз, дереу банкке хабарласыңыз.
Білім мен хабардарлық:
Интернеттегі алаяқтықтың әртүрлі түрлерін және өзіңізді қалай қорғау керектігін жақсы біліңіз.
Интернет алаяқтық қазіргі заманның өзекті мәселелерінің бірі болғандықтан, оның алдын алу үшін әрбір азамат өз қауіпсіздігін қамтамасыз етуі қажет. Жоғарыда аталған кеңестерді ұстана отырып, сіз интернеттегі алаяқтықтан қорғана аласыз.
Адамзат тарихында алаяқтық әр заманда әртүрлі формада кездескенімен, оның түпкі мақсаты – сенімге кіріп, өзгенің мүлкіне, байлығына заңсыз жолмен қол жеткізу. Кешегі жәрмеңкелер мен базарларда байқа-
латын байырғы алаяқтар енді интернет кеңістігінде жаңа кейіппен пайда болды. Бұл мақалада біз алаяқтықтың тарихи эволюциясын, оның интернет дәуіріндегі жаңаша түрлерін салыстыра отырып қарастырамыз.
1. Байырғы алаяқтықтың сипаты:
Бұрынғы заманда алаяқтар адаммен бетпе-бет байланыс орнатып, оның сеніміне кіру арқылы алдайтын. Мысалы:
«Үш саусақ Садық» пен «Тілмаш Тоқтар». Ескі заманда базар жағалап, шетелден келген көпестерге қазақша аударамын деп, «тілмаштық» жасап, сауданы бұрмалап пайда тапқандар болған. Немесе «шарлатандар» емші, балгер болып алдап, елдің алтын-күмісін жинап алатын.
“Сиқырлы қап», «алтын жүзік» әдісі
Қаптың ішінде алтын бар деп, оны сатпақ болып, ішін алмастырған алаяқтар ел ішінде кең таралған. Байлыққа құмартқан адам арзанға байлық алам деп, барынан айырылып жататын.
Пайдаға құнығу психологиясы
Алаяқтар адамның психологиясын жақсы пайдаланған: тез ақша, лотерея, көріпкелдік секілді уәделермен арбаған.
Цифрлық дәуірде алаяқтық та жаңа қаруға ие болды. Енді олар миллиондаған адамды бір мезетте арбай алады.
Фишинг – цифрлық «тілмаш»
Қазіргі фишинг хаттары – бұрынғы «тілмаш Тоқтардың» сандық түрі.
Банктің немесе мемлекеттік органның атынан хат жіберіп, адамды қорқытып немесе алдап, оның жеке деректерін алады.
Жалған дүкендер – заманауи «сиқырлы қап»
Жалған интернет-дүкендер бұрынғы «қаптың ішінде алтын бар» дейтін арбаушыларға ұқсас. Адам арзан тауар алам деп алданып, ақшасынан айырылып қалады. Бүгінде криптовалюта, жылдам инвестиция, сауда платформалары арқылы жоғары табыс уәде етіп, мыңдаған адамды алдайды. Бұл – бұрынғы «мен болашақты көремін», «бақытың ашылады» дейтін көріпкелдердің цифрлық түрі.
Қазақстандағы нақты оқиғалар:
Оңтүстікте бір кездері өзін «әулие» деп таныстырған адам ауылды аралап, «мына суды ішсең – дерт кетеді, үйіңе байлық келеді» деп, тіпті малға дейін алдаған. Бірақ ол адамның «емдік суы» кәдімгі құдықтан алынған болып шыққан.
Цифрлық мысал:
2024 жылы MetaGo және Whats сияқты платформаларды пайдаланған алаяқтар кесірінен арқылы Қа-зақстанда жүздеген адам алданды.Олар бейне көру арқылы табыс табу немесе «пассив табыс» деп, шынайы емес уәделерге сеніп, ақшаларын жоғалтты. (kaztag.kz, kun.uz)
Екі заман алаяқтығының ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстырайық:
Байланыс түрі:
Байырғы алаяқтық – тікелей, бет-пе-бет;
Интернет алаяқтық – қашықтықтан, анонимді;
Пайдаланатын құрал:
Байырғы алаяқтық – сөз, қулық,
Интернет алаяқтық – электронды пошта, сайт, әлеуметтік желі.
Нысанасы:
Байырғы алаяқтық – жеке адамдар, саудагерлер,
Интернет алаяқтық – барлық интернет пайдаланушылар.
Көлемі:
Байырғы алаяқтық – шектеулі, бірнеше адам,
Интернет алаяқтық – жаппай, мыңдаған адам.
Алаяқтарға ортақ құрал – сенімді теріс пайдалану.
Байырғы болсын, заманауи болсын – әр алаяқ адам сенімін пайдалануға тырысады:
Байырғы алаяқтар бетпе-бет сөй-леп, «көзіне қарап» алдайтын;
Интернет алаяқтары сенімді логотип, банк атауы, мемлекеттік мекеме бейнесін қолданады.
Қоғамдық жауапкершілік және қарсылық:
Бүгінде интернет алаяқтықпен күресу үшін тек мемлекет емес, қоғам да белсенді болуға тиіс:
Қаржылық сауаттылықты арттыру;
Алаяқтар туралы ашық ақпарат тарату;
Алаяқтық фактілерін дереу құқық қорғау органдарына хабарлау сынды әрекеттерге салғырт қарамау керек.
Алаяқтықтың түрі өзгерсе де, мақсаты бір – адамды алдау. Жоғарыда айтып өткеніміздей, байырғы заманның алаяғы базардың шетінде тұрса, бүгінгінің алаяғы телефон мен интер-неттің ар жағында. Сондықтан біз заманға сай ойлауымыз, ақпараттық қауіпсіздікті сақтауымыз, цифрлық гигиенаны ұстануымыз қажет. Себебі алаяқ тек сенгіш, сауаты жоқ, түрлі жағдайға тап болған адамды ғана алдай алады.
Алаяқтық – адамзат тарихымен қатар жүріп келе жатқан әлеуметтік құбылыс. Бұл – біреудің мүлкін, ақша-сын немесе сенімін алдау арқылы иемденуге бағытталған саналы әрекет. Қоғам дамыған сайын, алаяқтықтың түрі де, тәсілі де күрделеніп келеді. Бүгінде қарапайым алдау формасынан бастап, кибералаяқтық, қаржы пирамидалары, құжаттық манипуляциялар мен әлеуметтік инженерияға дейінгі әртүрлі формалары өмірімізге дендеп енген. Алаяқтық – тек құқық бұзушылық қана емес, адамзаттың адалдық, сенім, ар-ождан сияқты негізгі құндылықтарына шабуыл.
Алаяқтықтың түрлерін санамалап өтсек:
1. Классикалық алаяқтық
Жалған уәде беру (мысалы, бір қыз-
метті орындауға уәде беріп, кейін тай-
қып кету).
Сауда-саттықта жалған тауар сату. Қарыз алып, қайтармау үшін қы-рық өтірік ойлап тауып, соны шетінен айтып қойып жүре беру.
2. Қаржы және инвестициялық алаяқтық
Қаржы пирамидалары: адамдарды аз уақыт ішінде жоғары табыс уәдесімен қызықтырып, олардың салымдарын кейінгілердің ақшасымен жабу.
Жалған инвестициялық жобалар, жалған криптовалюта, фейк қор нарығы, онлайн салым платформалары.
3. Интернет және кибералаяқтық
Жалған интернет-дүкендер.
Банктік фишинг: банк қызметкері ретінде хабарласып, деректерді алдау арқылы сұрау.
«Ұттыңыз» деген сылтаумен карта деректерін сұрату. Вирус арқылы құрылғыны бұзып, мәлімет ұрлау.
4. Әлеуметтік алаяқтық
«Сүйіспеншілік алаяқтары» – әлеу-меттік желіде жалған профильмен сенімге кіріп, ақша сұрау.
Туысы түрмеде немесе ауруханада деген хабармен ақша сұрату.
Көмек сұрап, жаны ашыған адамдарды пайдаланатын жалған мүгедектер, қайырымдылық қорлары.
Сонымен осыншама алдап-арбау түрлерін ойлап тауып, оны еш шіміркпестен жүзеге асырып, халық-тың көз жасы мен наласына қалып жүрген алаяқтар кімдер?
Алаяқтар – әртүрлі әлеуметтік, мә-дени немесе жас топтарынан шығуы мүмкін. Олар қоғамдағы сенімсіздік пен аңғалдықты пайдаланады. Адам психологиясын жақсы меңгерген. Сөзге шешен, сендіре біледі.
Кейде өздерін заңгер, полицей, дәрігер, банк қызметкері етіп көрсетеді.
Технологияны жетік меңгерген: жалған сайттар, фейк жаңалықтар жасауға қабілетті.
Алаяқтықтың себептері мен тамыры
Алаяқтықтың негізгі себептерін үш деңгейде қарастыруға болады:
1. Жеке деңгей
Түйсіктегі жеңіл жолмен байығысы келу ниеті. Адамгершілік нормаларды елемеу. Адал еңбекке сенбеу.
2. Қоғамдық деңгей
Ақпараттық сауатсыздық. Қоғам-дағы әділетсіздік, табыс теңсіздігі. «Жеңіл жолмен баю» мәдениетінің таралуы (әсіресе әлеуметтік желіде).
3. Мемлекеттік деңгей
Заңнаманың әлсіздігі немесе оның орындалмауы. Бақылау жүйесінің формалдылығы. Киберқауіпсіздік деңгейінің төмен-
дігі.
Ендігі сөзді алаяқтықтың салдары туралы өрбітсек
Алаяқтық тек бір адамды емес, тұтас қоғамды күйретуі мүмкін:
Жеке деңгейде: материалдық шығын, психологиялық жарақат, күйзеліс, отбасылық мәселелер.
Қоғамдық деңгейде: адамдардың бір-біріне деген сенімін жоғалту, үрей, күдік, әлеуметтік араздық.
Мемлекеттік деңгейде: экономи-калық тұрақсыздық, салықтан жалтару, көлеңкелі экономика үлесінің артуы.
Алаяқтықпен қалай күресеміз?
Ең алдымен ақпараттық сауаттылықты арттыру;
Мектеп пен университеттерде арна йы пәндер енгізу. Жалған ақпарат пен алаяқтықты тану дағдыларын үйрету.
Киберқауіпсіздік мәдениетін қалыптастыру.
Кезекті шара – құқықтық құралдарды күшейту

Алаяқтық үшін жаза түрлерін қатайту. Қылмыстық істі дәлелдеу механизмін жетілдіру. Тиісті органдар арасында ақпарат алмасуды жеделдету. Қоғамдық имандылықты арттыру
Адал еңбекке, шыншылдыққа, рухани тазалыққа үндейтін ақпараттық-мәдени бағдарламалар көбейту.
Діни және моральдық тұрғыдан алдау мен өтіріктің зияны туралы ашық айту.
Алаяқтық – жай ғана қылмыс емес. Ол – адам мен қоғам арасындағы сенімділікке жасалған шабуыл. Алаяқтардың көбейіп, оларды қолдай-тын немесе үнсіз көрушілердің артуы – қоғамның рухани әлсірегенінің белгісі. Сондықтан бұл індетпен күресу – тек құқық қорғау органда-рының емес, баршамыздың ортақ міндетіміз. Қоғамда адалдық, әділет, ар-ождан, еңбекқорлық сияқты ұғымдар басым болған кезде ғана алаяқ-тықтың жолы кесіледі.
Алаяқтар алғашқы кезеңдерде-ақ пайда болған әлеуметтік дерт. Тарих беттерін ақтарсақ, әр дәуірде қоғам-ды алдап, өз пайдасын ойлаған тұлғалар кездеседі. Олардың кейбірі айла-керлігімен аңызға айналып, кейбірі көптің қарғысына қалған. Бүгінгі күні де алаяқтық түрлі формада жалғасуда. Тарихта және қазіргі қоғамымызда аты қалған, халық санасын улап, талай жанды торға түсірген алаяқтар туралы тоқталсақ:
1. Чарльз Понци (Charles Ponzi) – қаржы пирамидасының «атасы».
XX ғасырдың басында нақтырақ 1920 жылдары Америкада Понци есімді алаяқ пошта маркаларын сатып алып, қайтып сатамын деп, бірнеше айда мыңдаған адамның ақшасын жинаған. Жаңа салымшылар-дың ақшасын бұрынғыларға төлеу ар-қылы сенім тудырған. Соңында жү-йе күйреп, мыңдаған адам тақырға отырды. АҚШ-та аты шыққан Чарльз Понци адамзат тарихындағы ең әйгілі алаяқтардың бірі саналады. Ақыры 40 мыңнан аса адам алданған. Қаржы пирамидалары осыдан кейін «понци схемасы» деп атала бастады.
2. Григорий Распутин – рухани ал-даудың символы.
Ресейдегі соңғы патша отбасының сеніміне кіріп алған Распутин өзін «әулие», «емші», «қасиетті адам» етіп көрсеткен. Ол патшайым Александраны психологиялық тұрғыдан өзіне бағынышты етіп, империялық саясатқа әсер еткен. Шындығында, Распутин – қарапайым адамды рухани жолмен алдаудың жарқын мысалы.
3. Виктор Лустиг – әйгілі Эйфель мұна-расын «сатқан» адам.
Француз алаяғы Виктор Лустиг – ХХ ғасырдағы ең әйгілі айлакер-лердің бірі. Ол 1925 жылы өзін үкімет қызметкері ретінде таныстырып, Эйфель мұнарасын «металға өткізу үшін» сатылады деп сендіріп, бірнеше бизнесменнен ірі көлемде ақша алған.
Бұл – алаяқтық тарихындағы ең күлкілі, бірақ қауіпті схемалардың бірі.
Қазақ қоғамындағы алаяқтық көріністеріне тоқталып өтелік:
1. Кеңес одағы тұсындағы “спекулянттар” жүйесі төмендегідей жұмыс істеген. Кеңестік Қазақстанда тауар жетіспеушілігі болған кезде кейбір пысықайлар халықтың мұқтаждығын пайдаланып, тауарларды жасырын алып-сатып, жалған чек, жалған есеп арқылы байыған. Бұл – алаяқтықтың кеңестік формасы еді.

2. Егемендік алған жылдардағы қаржылық алаяқтарға 1990-шы жылдар-дағы экономикалық өтпелі кезеңде қаржы пирамидалары көптеп пайда болды. «Хопер-Инвест», «МММ», «Қазинвест», «Властелина», «Сенім», «Көмек» секілді компаниялар халықтың сенімін алдап, миллиардтаған теңгені қолды қылды.
Мысалы, 2000-шы жылдардың басында «Властелина» атты ұйым Қа-зақстанның оңтүстік өңірлерінде әйел-
дерге арналған «қайырымдылық қорымыз бар» деп, ай сайын ақша жинап отырған. Ақыры мыңдаған әйел ақшасынан айырылып, сотқа дейін барды.
3. Жалған дін мен бақсы-балгерлік арқылы алдау
«Көріпкел», «емші», «балгер», «дуагер» атанған адамдар халықтың діни сауатсыздығын пайдаланып, талай отбасының ақшасын, үмітін ұрлады. «Бақсы-балгерлерге» миллиондап ақша апарған жағдайлар көп.
– Жалған қажылар мен шейхтар да кездесіп жатты – олар өзін рухани көсем етіп таныстырып, халықтың сенімін сатып алған.
Қазіргі қоғамдағы жаңа формадағы алаяқтар:
1. Цифрлық алаяқтар – виртуалды әлемнің жыртқыштары
– Банктік фишинг арқылы өзін «банк қызметкерімін» деп таныстырып, SMS-код, карта нөмірін сұрап ақша ұрлау – ең кең таралған түрі.
– Жасанды инвестициялық платформалар – криптовалюта, жалған брокерлер.
– Инстаграм/Telegram алаяқтары: “лотерея”, “Giveaway жеңімпазысыз”, “ақша көбейтіп берем” деп сендіру.
Қазіргі ең танымал алаяқтық үлгілерінің бірі “Гарантпен жұмыс жасаймын” деп, сауда-саттықты алдап жүргізетін делдалдар.
Құрылыс, жөндеу жұмыстары, пәтер сату, көлік әкелу секілді салаларда жалған уәде беріп ақша алатын «құрылысшылар».
Онлайн дүкен ашып, тауар жібермей, парақшасын өшіріп кететіндер.
Алаяқтармен күрес – заң және сананың оянуы
1. Қазақстан Республикасы Қыл-мыстық Кодексінің 190-бабына сәй-кес, алаяқтық – қылмыстық әре-кет. Бірақ тәжірибе көрсеткендей, көп жағдайда дәлелдеу қиын.
Полиция мен прокуратура бөлім-шелерінде алаяқтыққа қарсы арна-йы бөлімдер жұмыс істейді, бірақ алаяқ-тардың саны заңнан озып барады.
2. Сананы жаңғырту үшін халықтың қаржылық, құқықтық және ақ-параттық сауатын арттыру – басты шешім.
Әлеуметтік желіде алаяқтарды әшкерелейтін қоғамдық парақшалар, блогерлер белсенді жұмыс істеуде.
Алаяқ – бұл тек заң бұзушы емес, адамның сенімін, үмітін, адалдығын аяққа таптаушы. Алаяқтар тарихта да, бүгінгі қоғамда да өзгере отырып, өмір сүріп келеді. Бірақ олардың өзгермейтін сипаты – өз пайдасы үшін басқа жанның сенімін сатуы. Мұндай әлеуметтік дертпен күресте заңнан бұрын қоғамның өз-өзіне деген жауапкершілігі, әрбір адамның сергектігі мен ұқыптылығы маңызды. Алаяққа алданбас үшін ең алдымен ақыл мен ар-ожданның көзі ашық болуға тиіс.
Құмар ойындары – сырттай қызықты көрінетін, бірақ ішіне тартса, тұңғиыққа батыратын қасіретті құбылыс. Бұл – ойын емес, бұл – отбасы, адам тағдыры, болашақпен ойнау. Қазақстанда соңғы жылдары құмар ойындарына тәуелділік – лудомания дерті өршіп, талай отбасылар ойран болып жатыр. Енді бұл – тек жеке адамның емес, тұтас қоғамның бас ауруына айналды. Бұл мақалада біз құмарлықтың кесірінен күйреген отбасыларды, олардың тартқан азабын, психологиялық-социологиялық себептерін, сондай-ақ бұл індетпен күрес жолдарын талдай келе, өзгелерге сабақ болсын деген мақсатпен нақты мысалдарға тоқталамыз.
Құмар ойын дегеніміз не?
Құмар ойын – ақша немесе материалдық құндылықтар тігіп, кездей-соқ нәтижеге негізделген ойын. Бұған букмекерлік кеңселер, онлайн-казино, ойын автоматтары, покер, лотереялар, тіпті кей жағдайда ойын ішіндегі «ставка» элементтері бар видеоигрлер де кіреді.
Бастапқыда «аздап ойнап көремін» деген оймен басталған бұл әрекет адамды біртіндеп психологиялық тәуелділікке алып келеді. Бұл лудомания деп аталады. Лудомания – Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы мойындаған ресми ауру.
Құмар ойын құрбаны – бір адам емес, бүтіндей бір отбасы.
Құмар ойынның басты құрбаны – тек ойыншы емес, оның артындағы жары, баласы, ата-анасы. Жұмыс істеп
жүрген жас жігіт, бала-шағасы бар әке, тіпті зейнет жасындағы қария да бұл індеттен сақтанбаған. Міне, бірнеше нақты оқиға:
Айгүл – үш баланың анасы. Жолдасы Талғат шопыр болып істейтін. 2021 жылы таныстарының айтуымен «1xbet»-ке тіркеліп, алғашқы ұтқан ақшасынан дәмелі болып, тіпті несие алып, қайта-қайта ойнай бастаған. Бастапқыда “үй аламыз” деген армандары енді “үй жалдауға ақша тапсақ” деген күндерге ұласты. Кредит, қарыз, жанжал, соққы… 2023 жылы Айгүл балаларымен ажырасып, пәтер жалдап, балалары мектепке жейтін нансыз баратын жағдайға түседі.
Келесі оқиға: Ербол – зейнетке шыққан, бұрынғы мұғалім. Жалғыз баласының атағына қызығып, оның «ставкамен жақсы табыс табамын» деген сөздеріне сеніп, 2 млн теңге зей-нетақы қорын шешіп берген. Бір айдан соң баласы ұтылғанын мойындап, үйден безіп кеткен. Ербол атаның көз жасы мен өкініші – ұрпағына сеніп, елге берген еңбектің еш кеткені.
Үшінші оқиға: Назгүл – университетте оқитын студент. Ол букмекерлік кеңсеге алғаш курстасы арқылы бар-ған. Ұтқан сайын «тағы да жеңем» деп, ата-анасының жіберген ақшасын түгел соған жұмсаған. Ақырында оқудан шығарылып, жалған несиемен
өмір сүруге көшкен. Қазір психологиялық оңалту орталығында ем алуда.
Құмар ойындарының салдары – тек қаржылық шығын емес, рухани күйреу. Міне, бұл кесапаттың отбасына тигізетін залалына сенімнің жоғалуы, көк тиынсыз қалу, психологиялық күйзеліс, депрессия т.б. жатады.
Сенім жоғалуына тоқталсақ. Жұ-байлар арасында жалғандық, жасыру, алдау өршиді. Отбасындағы шынайы-лық бұзылады.
Қаржының құрдымға кетуі: Кредит, қарыз, дүние-мүліктің сатылуы. Тіпті, балаларының тамағы мен
киімін алуға да қаражат болмай, қалыптасқан тұрмыс-тіршілік бұзы-лады. Психологиялық қысым: ұрыс-керіс, ұрып-соғу, тастап кету, ажырасу, депрессия.
Балаларға өте ауыр әсер етеді: әке-шешенің жанжалы мен кедейлігін көрген балада психологиялық жара пайда болады. Ол агрессияға немесе керісінше тұйықтыққа ұрынады.
Ақыры ешкім де, ешнәрсе де құндылық болмай қалған соң ол адам әлеуметтен оқшаулана бастайды да, түрлі алаяқтыққа барады, достарынан, ұжымдағы бірге жұмыс істейтін адамдардан, көршілерден тығылып, қашып, қоғамнан алыстай береді..
Неге адамдар бұндай азап тұзағына түседі?
Жеңіл табысқа құмарлық: «Адал еңбекпен үй ала алмаймын», «жалақым жетпейді» деген ой.
Қоғамдағы байлық культі: Әлеуметтік желідегі жалған «байлық», «табысты өмір» образы.
Жүйелі бақылаудың жоқтығы: Онлайн-ставкалардың қолжетімділігі.
Жалғыздық пен күйзеліс: Психоло-гиялық күйзелістегі адам «ұмытылу үшін» ойнай бастайды.
Бұдан соң әрине білімсіздік: қаржылық сауатсыздық, құмар ойынның салдарын білмеу бармақ шайнар жағдайға алып келеді,.
Құмар ойынның қай-қайсысы болмасын – қылмысқа бастайтын жол

Құмар ойынға тәуелді адам ақша табу үшін, туыстарын алдайды, несие алады, қолдан құжат жасап, алаяқ-тыққа барады. Ұрлық, тонау, қарызға белшеден батады. Суицидке дейін жететіндер де бар.
Күрес жолдары қазіргі кезеңде Мемлекеттік деңгейде қолға алынып жатқаны қуантады. Онлайн құмар ойын сайттарын тексеру, шектеу немесе толық жабу рейдтері үздіксіз жүргізіліп тұрады.

Сондай-ақ, букмекерлік кеңселердің санын азайту.
-жарнамаларға тыйым салу (әсіре-се спорт арқылы жүргізілетін жасырын жарнамалар).
— тәуелділерге арналған арнайы оңалту орталықтарын көбейту.
Қоғамдық деңгейде ата-аналар мен мұғалімдерге түсіндіру семинарларын өткізу.
Құмар ойындардың салдары тура-лы әлеуметтік жобалар, видеолар, деректі фильмдер түсіріп тарату жүзеге асу керек.
Бұл күреске мешіттер мен шіркеу-лер, рухани орталықтар, мәдениет үйлерінің араласып бірлесе әрекет етсе, нәтиже жоғары болмақ. Әр адам жеке деңгейде қаржылық сауаттылығын арттырып отыру қажет. Отба-сылық ішкі диалог, бір-бірін тыңдай білу де түрлі қауіп-қатерден сақтайды. Балаларды ерте жастан еңбекке, рухани өмірге, спортқа баулу арқылы құмар ойындарының елік-тірген жарнамасының шылауында кетудің алдын алуға болады.
Құмар ойын – бір адамның емес, бүтін отбасының, одан соң бүтін ұлттың болашағына жасалған шабуыл. Бүгін бір әке құмар ойынға ақша тіксе, ертең бір бала аш қалады. Бүгін бір ана күйзеліп, ертең бір отбасы ойран болады. Бұл тек құқықтық емес, рухани дағдарыс. Сондықтан бұған қарсы күрес – заңмен де, тәрбиемен де, жүрекпен де жүргізілуі керек.
Адам баласы ертеден бері бақытын байлықпен өлшеген. Ал сол байлықты жеңіл жолмен табуға деген құмарлық талай жанды тұңғиыққа тартты. Қазіргі заманда бұл құбылыс ерекше сипат алды – құмар ойындарына тәуелділік, яғни лудомания деген пси-хологиялық ауру қоғамымыздың тыныштығына қауіп төндіріп отыр.
Лудомания – жай әдет емес, патологиялық ауру
Лудомания – құмар ойындарына патологиялық тәуелділік. 2013 жылы АҚШ-тың Психикалық ауруларды диагностикалау мен статистикалық жіктеу нұсқаулығына (DSM-5) енсе, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйы-мы да оны мінез-құлықтық тәуелділік ретінде мойындады.
Лудомания – нашақорлықпен немесе алкоголизммен бір деңгейдегі дерт. Мұндай адам миында допамин бөлінуінің бұзылуына байланысты тек ұтқан сәтінде ғана ләззат алады. Ұтылған сәт – күйзеліс, ал ұтқан сәт – шарықтау. Бұл психологиялық ауытқу біртіндеп тұлғалық бұзылысқа ұласады.
Құмарлық қайдан пайда болады?
Адамды құмар ойынға жетелейтін бірнеше психологиялық себеп бар:
Эскапизм (шынайы өмірден қашу): Тұрмыстағы қиындықтардан қашып, ойында жеңілдік іздеу.
Жеңіл жолмен байығысы келіп, «Бір күнде миллионер болам» деген иллюзиямен өмір сүріп жүргендер.
Жалғыздықтан, эмоциялық жалғыз адамдар виртуалды әлемнен жұбаныш іздейді.
Агрессия мен ішкі күйзеліс, іштегі тарқамаған ашу, қорқыныш, сенімсіздік сезімдерін ойын арқылы «өші-руге» тырысады.
Бала кезден бастап бақылау мен махаббаттың жетіспеуінен де құмар ойындарының құрығына түседі.
Басқаларға еліктеу, айналасындағы достарына немесе әлеуметтік желілер әсері де ойындарға құмартқызады.
Құмар ойынға берілген адамның белгілері мен кезеңдері.
Алғашқы кезең – қызығу, яғни тек «көңіл көтеру үшін» ойнау. Бірақ, бірінші ұтқаннан кейін-ақ эйфория сезімі пайда болады.
Орта кезең – тәуелділік, бұл дегеніміз, ұттырған ақшаны қайтаруға ұмтылу. Уақыт пен ақшаның көбін ойынға жұмсау. Адамның қарызға батуы, өтірік айтуы, уәде бұзуы.
Соңғы кезең – күйреу – тұлғалық дағдарыс, депрессия, суицидтік ой. Жұмысынан айырылу, ажырасу, балаларынан бас тарту. Қоғамнан оқшаулану.
Құмар ойынның психологиялық зардабы
Депрессия – ұтылған сайын ішкі түңілу күшейеді.
Апатия – қызығушылықтар жойылады, өмір мәнсіз көрінеді.
Түрлі невроздар – ұйқысыздық, ашушаңдық, үрейлік күйлер.
Маниялар – «мен міндетті түрде ұтам», «қазір болмаса, ертең бақыт күтіп тұр», «әлі-ақ жолым болады» деген жалған сенім. Өзін-өзі кінәлау, ұялу, оқшаулану.
Отбасылық және әлеуметтік салдары
Құмарлық – тек жеке адамның емес, оның маңындағы отбасының, балаларының, достарының да трагедиясы екенін қанша айтсақ та артық болмас.
Жанұялық жанжал ақша жетіспеуі, өтірік, сенімсіздіктен туындайды.Әке-шешенің күйзелісі, бітпейтін ырың-жырыңы баланың ішкі әлеміне терең із қалдырады. Ажырасу, үй-көліктің сатылуы, қарызға белшеден батуы айрандай ұйып келген отбасын быт-шыт етеді.
Бұнымен қоймай, қоғамнан оқ-шаулану, жұмыстан шығып қалу, беделінен айырылу, қылмысқа бару сынды жайттар да көрініс бере бастайды.
Ғаламтор мен құмарлық – жаңа формат
Бүгінде құмар ойындарының қол-жетімділігі бұрынғыдан да артты. Онлайн-казино, букмекерлік кеңселердегі түрлі ақша тігетін ұтыстарға тек телефон арқылы кез келген уақытта қатысуға мүмкіндік бар. Бар ғана емес, оп-оңай.
Жарнамалардың агрессивтілігі бұл деген сөз, әлеуметтік желілерде танымал тұлғалар арқылы жарнамалау.
Бейне ойындардың ішіндегі лотерея жүйелері (lootbox): Кәмелетке толмаған балаларды ерте жастан тәуелді етеді.
Қалай шырмаудан шығып құтылуға болады?
Ауруды мойындау – жарты ем деген тамаша түсінік бар. «Мен ойнаймын» емес, «Мен тәуелдімін» деп ашық айтып, жақын жандардан көмек сұрау.
Психологиялық көмек алу үшін психотерапевт немесе психиатр сеанстарына жазылып, ем алу.
Арнайы оңалту орталықтарындағы топтық терапиядан (анонимді ойыншылар тобы сияқты) өту.
Құрдымға кетіп бара жатқан адам үшін отбасының рөлі өте маңызды.Құмарпазды кінәлау емес, қолдау жасап, қаржылық бақылауды отбасы өз қолына аллып, рухани, мәдени, әлеуметтік байланыс орнату.
Мемлекет пен қоғам жауапкершілігі мынадай жан-жақты іс-шаралар арқылы көрініс табуда: букмекер-лік бизнесті заңмен шектеу, қаржылық сауаттылықты арттыру бағдарламалары. Жастар арасында құмар ойынның зардабын түсіндіретін нау-қандар.
Қалай жылтыратып жарнамаласа
да құмар ойындары – сырттай тартымды, бірақ іштей жойқын. Ол – адам санасын тұманға, жүрегін түнек-ке орайтын дерт. Бұл тәуелділік – ерік-жігері әлсіреген жанды жай ғана жұтпайды, оның артындағы жанұяны, ұрпағын, қоғамды да жұтып қояды. Сондықтан бұл дертпен күрес – тек психологиялық емес, рухани, әлеуметтік, заңдық, мәдени бағытта жүргізілуі керек.
Цифрлы дәуір адамзатқа бұрын-соңды болмаған мүмкіндіктер сыйлады. Білім, байланыс, бизнес – барлығы бір тетіктің ұшында тұр. Алайда бұл прогресс тек игілік әкелді деу – шындықтан алшақ. Интернет әлемі адам санасына кері әсер ететін жа-
ңа тәуелділіктерді де тудырды. Со-лардың ішінде ең алаңдатарлық құбылыс – интернетке тәуелділік пен онлайн құмар ойындарының үйлесімі.
Ғаламтордағы онлайн құмар ойындарына тәуелділік әлеуметтік желі-лерге тәуелділіктен жалпы ғаламторға тә-уелділіктен басталады. Ғаламторға тәуелділік – адамның ғаламтор кеңістігінде бақылаусыз ұзақ уақыт өт-кізуі, оның салдарынан шынайы өмірмен байланысын әлсіретуі. Бұл тәуелділік те іштей:
— Әлеуметтік желіге тәуелділік;
— Онлайн ойындарға тәуелділік;
— Ақпараттық тәуелділік (үздіксіз жаңалық қарау);
— Онлайн құмар ойындарға тәуел-ділік болып кете береді.
Интернет пен гаджеттер өмірдің бір бөлігіне айналғандықтан, мұндай шекараны байқау қиын. Алайда күн-делікті жұмысына, ұйқысына, отбасына, денсаулығына зиян келсе – бұл дертке айналғанының белгісі.
Онлайн құмар ойындарын қазіргі кезде заманауи тәуелділік деп те атау қалыптасқан. Дей тұрғанмен құмар ойындары – ежелден бар жағымсыз құбылыс. Бірақ олардың интернетпен бірігуі бұл індеттің таралуын күрт үдетті. Бұрын казиноларға бару үшін арнайы орынға жету керек болса, бүгінде бар болғаны – телефон, ғаламторға тариф немесе Wi-Fi қажет.
Онлайн құмар ойындарының қай түрі – онлайн-казино, спортқа бәс тігу (букмекерлер), психологиялық айлаға негізделген лотереялар, рулетка, карта ойындары, компьютерлік ойындардағы «lootbox» (жасырын сыйлықтар) болмасын тек қана адамның ақшасын алуды көздейді.
Ғаламторға кіру қазір аптаның жеті күні жиырма төрт сағат бойына қолжетімді. Шалғай ауылдар мен мекендерге дейін ғаламтор қызығын көруде. Осы қолжетімділік лудоманияны да күрделендіріп жіберді.Қолданушының жасырын отыруы, яғни ешкім көрмейді, ешкім білмейді – бұл ұят, кінә, жауапкершілік сезімін азайтады.
Жеңіл әрі шексіз қолжетімділік: Ойынды тоқтату қиын – «тағы бір рет», «тағы бір мүмкіндік» деген үмітпен адам тереңге кетеді.
Уақыт пен кеңістік туралы ұғым жойылады. Құмар ойынына тәуелді адам сағаттап, тіпті тәулік бойы онлайн болады.
Алгоритмдер мен жарнама: Жасанды интеллект арқылы адам психологиясын талдап, оны қайта-қайта «ойнауға» итермелейтін жарнамалар толастамайды.
Құмар ойындарының негізгі нысанасы: жастар мен жасөспірімдер. Өйткені жастар психикасы тұрақсыз, эмоцияға бейім. Букмекерлік кеңселер, онлайн казино платформалары осыны пайдаланады. Олар танымал блогерлер мен спортшыларды жарнама бетке шығарады. «Тегін бонус», «бірінші ұтыс» сынды ұрандармен қызықтырады. Ойын форматына ұқсас
тартымды интерфейстер жасайды.
Бала кезден смартфонға үйреніп өскен ұрпақ үшін құмар ойын мен интернет – күнделікті көрініске айналып барады. Бұл – ұлттың болашағы үшін қауіпті үрдіс.
Қоғамдық және отбасылық салдарын санамалап шығудың өзі көп. Дегенмен ішінара тоқталсақ, кез-келген құмар ойынының соңына түскен адам үшін – уақыт пен ақша жоғалту, стресс, депрессия, агрессия, оқудан шығу, жұмыстан қысқару, отбасымен ажырасу, балаларын тәрбиесіз қалдыру, алаяқтық, қылмысқа бару, ұлттық рухани және моральдық құн-дылықтардың құлдырауы.
Қазіргі таңда Қазақстанда құмар ойындарға тәуелділік – лудомания – өзекті әлеуметтік және медициналық мәселеге айналып отыр. Цифрлық технологиялардың дамуы, онлайн-казино мен букмекерлік кеңселердің қолжетімділігі бұл мәселені одан әрі ушықтыруда. Лудомания тек жеке адамның ғана емес, бүкіл қоғамның әл-ауқатына әсер ететін күрделі проблема.
Лудомания – бұл құмар ойындар-ға патологиялық тәуелділік, адамның ойынға деген бақылаусыз құштарлығы. Бұл психикалық бұзылыс ретінде танылып, адамның психология-лық, әлеуметтік және қаржылық жағдайына кері әсер етеді.
Соңғы уақыттардағы ресми деректерге сәйкес, Қазақстанда шамамен 440 мың адам лудоманиядан зардап
шегеді, бұл ел халқының 3%-ын құрайды. Алайда, ресми тіркелген жағдайлар саны әлдеқайда аз – 2024 жылы тек 15 адам ғана ресми түрде лудомания диагнозын алған. Бұл көрсеткіштің төмендігі адамдардың ме-дициналық көмекке жүгінуден тартынуымен байланысты.
Лудоманияның психологиялық әсері: депрессия, мазасыздық, суицидтік ойлар.
Әлеуметтік әсері: отбасылық қаты-астардың бұзылуы, ажырасулар санының артуы.
Қаржылық әсері: қарыздардың жиналуы, мүліктен айырылу.
Қылмыстық әсері: алаяқтық, ұрлық,
заңсыз әрекеттерге бару.
Қазақстан үкіметі лудоманиямен күресу үшін бірнеше бастамаларды қолға алды:
2024-2026 жылдарға арналған кешенді жоспар: заңсыз құмар ойындармен және лудоманиямен күресуге бағытталған .
Лудоманияға қатысты жүргізіліп жатқан ғылыми зерттеулерге тоқталайық. Жетісу университеті лудоманияны зерттеу және оның алдын алу бо-йынша ғылыми бағдарлама жүргізуде.
Аталған университет білім беру мекемелеріндегі профилактика: мектептер мен университеттерде лудома-нияның алдын алу бойынша дәрістер мен тренингтер өткізіледі.
Сонымен қатар, Семей медициналық университетінде студенттерге арналған лудоманияның алдын алу бойынша психотерапиялық тренингтер ұйымдастырылды.
Ақпараттық науқандарға келетін болсақ: «Qazpatent» ұйымы лудома-нияның зияны туралы ақпараттық іс-шаралар өткізді.
Ұлттық зияткерлік меншік
Лудомания – бұл тек жеке адамның емес, бүкіл қоғамның мәселесі. Онымен күресу үшін мемлекеттік органдар, білім беру мекемелері, медициналық ұйымдар және азамат-тық қоғам бірлесіп әрекет етуі қажет. Ақпараттық-ағартушылық жұмыстар-
ды күшейту, психологиялық көмек көрсету және заңнамалық шараларды жетілдіру арқылы ғана біз бұл індеттің таралуын тоқтата аламыз.
Қазіргі таңда Қазақстанда құмар ойындарға тәуелділік – лудомания – өзекті әлеуметтік және медициналық мәселеге айналып отыр. Цифрлық технологиялардың дамуы, онлайн-казино мен букмекерлік кеңселердің қолжетімділігі бұл мәселені одан әрі ушықтыруда. Лудомания тек жеке адамның ғана емес, бүкіл қоғамның әл-ауқатына әсер ететін күрделі проблема.
Лудомания – бұл құмар ойындар-ға патологиялық тәуелділік, адамның ойынға деген бақылаусыз құштарлығы. Бұл психикалық бұзылыс ре-тінде танылып, адамның психоло-гиялық, әлеуметтік және қаржылық жағдайына кері әсер етеді.
Құмар ойындары – ұтысқа негіз-делген, қатысушылардың сәттілікке сеніп, қаржылық пайда табуға ұмтылатын ойын түрлері. Қазақстанда бұл сала заңмен реттелгенімен, оның әлеуметтік және экономикалық салдары қоғамда алаңдаушылық тудырып отыр.
Қазақстанда құмар ойындарының бірнеше түрі бар:
Казинолар: арнайы ойын аймақтарында орналасқан мекемелер.
Ойын автоматтарымен жабдықталған залдар: қоғамдық орындарда орналасып, түрлі ойын автоматтарын ұсынады.
Букмекерлік кеңселер мен тотализаторлар: Спорттық және басқа да оқиғаларға бәс тігу қызметін ұсына-тын мекемелер.
Онлайн құмар ойындары: ғаламтор арқылы қолжетімді ойындар, оның ішінде виртуалды казино мен бәс тігу сайттары.
Қазақстанда құмар ойындары «Ойын бизнесі туралы» заңмен рет-теледі. Бұл заңда құмар ойындарын ұйымдастыру мен өткізу тәртібі, қатысушылардың құқықтары мен міндеттері, сондай-ақ жауапкершілік шаралары белгіленген.
2024 жылы енгізілген өзгерістерге сәйкес жасқа шектеу қойылып, құмар ойындарға қатысу жасы 21-ден емес 25-тен басталатын болды.
Мемлекеттік қызметкерлерге, әске-ри қызметшілерге және құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне құмар ойындарға қатысуға тыйым салынды. Сонымен қатар борышкерлерге яғни, алимент және несие берешегі бар азаматтарға құмар ойындарға қа-тысуға шектеу қойылды. Өзін-өзі шектеу тетігі іске қосылды. Бұл дегеніміз ааматтар «eGov» порталы арқылы өздерін құмар ойындарға қатысудан шектеу туралы өтініш бере алады.
Құмар ойындарының кең таралуы бірнеше әлеуметтік және экономи-калық мәселелерге әкеліп соғады. Көп жағдайларға қарап отырып түйіндесек, құмар ойындарға тәуелді адамдардың орта есеппен қарызы 10 миллион теңгеден асады. Ал кейбіреулер 100 миллионға дейін қарызға батып кеткен.
Еліміздегі ажырасулардың 40%-ы құмар ойындарға тәуелділікпен байланысты екен. Бұл да өте қорқынышты мәлімет.
Тағы да ерекше алаңдататын жағ-дай – 200 мыңға жуық кәмелетке толмаған бала басқа адамдардың атымен букмекерлік кеңселерде бәс тігуде. Бұл балаға үздіксіз ата-аналарының қадағалауы керектігін ұғындыратын маңызды жайт.
Өйткені құмар ойындарға тәуелділік депрессия, мазасыздық және суицидтік ойларға әкеліп жасөспі-рім тұрмақ ересек адамның өзін психологиялық күйзеліске ұрындырады.
Құмар ойындары Қазақстанда заңмен реттелгенімен, оның әлеуметтік және экономикалық салдары қоғам үшін елеулі мәселе болып отыр. Мемлекет тарапынан қабылданған шаралар мен заңнамалық өзгерістер бұл мәселені шешуге бағытталғанымен, қоғамның белсенді қатысуы мен азаматтардың саналы әрекеттері де маңызды рөл атқарады.
Құмар ойындарына қатысты ақпаратты кеңінен тарату, тәуелділікпен күресу және алдын алу шараларын күшейту арқылы ғана бұл мәселенің теріс әсерін азайтуға болады.
Ғаламтор жақсы жағынан пайдалана білсе, адамның дамуы мен білім алуына, таным көкжиегін кеңітуге таптырмас ғылыми жетістік. Бастысы оны қалай, қандай мақсатқа пай-даланғанымыз маңызды. Егер адам өзін-өзі басқара алмаса, бұл құралдар құрал емес – қасіретке айналады. Сондықтан саналы ұрпақ қалыптастыру үшін цифрлы әлемде адаспайтын рухани иммунитет керек. Интернетке тәуелділік пен құмарлық – ХХІ ғасырдың жаңа індеті. Онымен күрес – баршамыздың ортақ міндетіміз.