ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДІНИ АХУАЛ: ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ
Сейдмұхаммед Абдунаим,
Мұсылман ақсақалдар кеңесінің орталық азия кеңсесінің басшысы
Қазақстан – көпконфессиялы мемлекет. Тәуелсіздік алғаннан кейін елдегі діни жағдай түбегейлі өзгерді: атеистік кеңестік саясаттан кейін халықтың дінге деген бетбұрысы күшейді, мешіттер мен шіркеулер көптеп ашылды, шетелдік діни ұйымдар өз қызметін бастады. Бүгінгі таңда Қазақстанда діни сенім бостандығы заңмен қорғалады, алайда кейбір діни мәселелер де жоқ емес.
Алайда Қазақстандағы діни ахуал тұрақты деп бағаланады. Мемлекет дін саласын заңнамалық тұрғыда реттеп, діни ұйымдардың қызметін қадағалап отыр. Бүгінде Қазақстанда:
19 конфессияға жататын 3700-ден астам діни бірлестік ресми тіркелген; 2600-ден астам мешіт, 300-ге жуық православие шіркеуі, 100-ден астам католиктік ғибадатхана, сондай-ақ протестанттық және басқа да діни нысандар жұмыс істейді;
Елімізде дәстүрлі ислам мен православие басымдыққа ие.
Қазақстанның мемлекеттік саясаты діндер арасындағы келісімді сақтау мен радикалды ағымдардың таралуына жол бермеуге негізделген.
Соңғы жылдары Қазақстанда салафизм, тәкфіршілік секілді радикалды діни ағымдардың таралуы қоғамда алаңдаушылық тудырып отыр. Әсіресе, интернет арқылы экстремистік идеологияны насихаттау күшейген. Мемлекет бұл қауіпке қарсы күресу үшін арнайы бағдарламалар қабылдап, радикалданған азаматтарды оңалту жұмыстарына мән беруде.
Көптеген азаматтардың діни білімі таяз, сондықтан олар экстремистік идеологияға оңай еріп кетуі мүмкін. Осы мәселені шешу үшін Қазақстанда діни сауаттылықты арттыруға бағытталған түрлі жобалар жүзеге асырылуда.
2011 жылы қабылданған «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заң бойынша, діни ұйымдардың қызметі қатаң бақылауға алынды. Бұл кейбір халықаралық ұйымдар тарапынан сынға ұшырағанымен, радикалды діни ағымдардың таралуын тежеу үшін маңызды қадам болды.
Соңғы жылдары жастардың дінге деген қызығушылығы артты. Бірақ кейбір жастар діни білімді интернеттен немесе күмәнді топтардан алып, радикалды көзқарастарға бейімделіп кетуде. Сондықтан мемлекет жастар арасында дұрыс діни білім беруді күшейту қажет.
Қазақстанның діни саясаты зайырлылық қағидаларына негізделген. Мемлекет діннің қоғамдағы орны мен рөлін мойындай отырып, оны саяси үдерістерден алшақ ұстауға тырысады. Осы бағытта бірнеше негізгі шаралар жүзеге асырылуда.
Діни экстремизмге қарсы күрес: Арнайы заңдар қабылданып, терроризмге қарсы іс-қимыл күшейтілді.
Діни сауаттылықты арттыру: Мектептер мен жоғары оқу орындарында дінтану пәні оқытылады, имамдар мен діни қызметкерлерге арналған білім жетілдіру курстары ұйымдастырылады.
Діни толеранттылықты насихаттау: Әлемдік және дәстүрлі діндер съезі тұрақты өткізіліп, дінаралық диалогқа мән беріледі.
Зайырлылық принципін сақтау: Қазақстан өзін зайырлы мемлекет ретінде сипаттайды, бұл діни ұйымдар мен мемлекеттің бір-бірінен тәуелсіз жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
Қазақстандағы діни ахуал негізінен тұрақты, бірақ кейбір мәселелер мемлекет пен қоғам тарапынан жіті назар аударуды талап етеді. Діни экстремизмнің алдын алу, халықтың діни сауатын көтеру, діни ұйымдардың қызметін заңнамалық тұрғыда реттеу сияқты бағыттар алдағы уақытта да маңызды бола бермек. Қазақстан өзінің зайырлы даму моделін сақтай отырып, діни сенім бостандығын қамтамасыз ету және дінаралық татулықты нығайту саясатын жалғастыратыны сөзсіз. Бұл тұрғыда руханиятқа жете мән бергеніміз жөн.
Руханият деген не? Бұл сұраққа әр ұлт өзінше жауап береді. Біздің түсінігімізде руханият – ұлттың жаны, халықтың ғасырлар бойы қалыптастырған мәдени-рухани болмысы. Оған дін, дәстүр, ұлттық құндылықтар, өнер мен әдебиет, тарих тағылымы және адами қасиеттер жатады. Бұл ұғымдар тұтас бірлікте болғанда ғана халықтың дүниетанымы, өмір салты және болашаққа деген көзқарасы айқындалады.
Қазақ жеріне Ислам діні енгеннен кейін руханиятымыз жаңа деңгейге көтерілді. Дін халықтың мәдениетімен, дәстүрімен, тұрмыс-салтымен біте қайнасып, ұлттық ерекшеліктерді сақтай отырып, халқымыздың болмысын нығайта түсті. Бүгінде кейбір діни ағымдардың дәстүр мен ұлттық құндылықтарға қарсы шығуы – тарихты жете білмеудің көрінісі. Өйткені қазақтың ән-жыры, өнері, адам есімдері, тіпті күнделікті өміріндегі батасы мен тілегі де исламның ізімен өрілген.
Қазақтың дәстүрі мен Ислам құндылықтарының үндестігі өте терең. Көшпелі өмір салтын ұстанған халқымыздың мәдениеті, әдет-ғұрпы исламмен үйлесіп, ерекше рухани кеңістік қалыптастырды.
Адам есіміне ерекше мән берген халқымыз Ислам діні таралғаннан кейін діни мағынасы бар аттарды көптеп қоя бастады. Бүгінде ең көп таралған есімдер – пайғамбарлардың, сахабалардың, тарихи тұлғалардың және Алланың көркем есімдерінен шыққан аттар.
Мысалы, Әли, Омар, Осман, Хасан, Хұсайын, Айша, Фатима сынды есімдер ислам өркениетімен байланысты. Сонымен қатар, Қуаныш, Бақыт, Сәби, Жан, Нұр, Шапағат сияқты аттар адамның өмірге деген үмітін және діннің нұрлы шуағын бейнелейді. Қазақтар Ислам дінін қабылдағаннан кейін мұсылмандық есімдерді кеңінен қолдана бастады. Бірақ бұл есімдер кейде түркілік немесе қазақи нұсқада өзгеріп айтылды (мысалы, Мұхаммед – Махамбет, Ғабдолла – Қабдол, Ғабит, Ғабитхан).
Қазақтың батасы – Исламдағы дұғаның бір көрінісі. Бата беру – үлкен кісілердің, ақсақалдардың, аналардың жастарға ізгі ниетпен арнаған тілегі. Мұсылмандықта әрбір істі «Бисмилләһ» деп бастау, біреуге жақсылық тілеу – сауапты амал. Бұл үрдіс халықтық дәстүрге айналып, өмірдің әр кезеңінде берілетін баталар қалыптасты:
•Жас ұрпаққа: «Алла жар болсын, Қыдыр дарысын, бақ қонсын!»
•Жолаушыға: «Жолың болсын, Құдай оңдасын!»
•Дастарханға: «Берекең тасысын, ырысың арта берсін!»
Батаның барлығы Алладан жақсылық сұрауға бағытталған. Бұл исламдағы дұға жасаумен толық сәйкес келеді.
Қазақ халқының ән-жыры, жыр-дастандары да дінмен сабақтас. Терме мен толғаулардың көпшілігі діни-насихаттық мазмұнға құрылған. Шал ақын, Бұқар жырау, Дулат Бабатайұлы, Мәди Бәпиұлы, Мұхаметжан Тынышбаев сынды тұлғалардың жырларында дін мен адамгершілік үндесіп жатады.
Шәкәрім Құдайбердіұлы:
Жар бол деп Жаратқанға сыйынамын,
Жаппар Құдай өзіңе жүгінемін.
Ақ жолдан айнымауға серт қыламын,
Хақ жолына түскенге сүйінемін.
Бұл – сопылық ілімге негізделген, Аллаға деген сүйіспеншілікті білдіретін жыр. Мұқағали Мақатаев та діннің мәнін ерекше түсініп, былай деп жырлаған:
Дін – ғылымның анасы,
Дін – ғылымның әкесі.
Ғылым – діннің баласы,
Дін – ғылымның көкесі.
Яғни, ақын үшін дін мен ғылым – бірін-бірі толықтыратын рухани тұғыр.
Киіз басу, ою-өрнек жасау, ағаш ою, зергерлік өнер – бәрі де ислам мәдениетінің ықпалымен дамыған. Қазақ оюларындағы «қошқар мүйіз», «жұлдыз гүл», «айшық», «күн бейнесі» сынды элементтер Исламдағы симметриялы ою-өрнектермен үндес келеді.
Қазақтың ас беру, сүндет той жасау сияқты дәстүрлері исламмен тікелей байланысты.
•Құдайы ас – қайтыс болған адамның рухына арналып берілетін садақа, бұл мұсылмандықтағы қайыр-садақамен сәйкес келеді.
•Сүндет той – исламдағы сүннет амалдарының бірі. Бұл дәстүр қазақ халқының өмір салтына айналған.
Бүгінде кейбір діни ағымдар дәстүрді жоққа шығарып, оны шариғатқа қайшы деп санайды. Бұл – олардың өз тарихын терең білмегендігінен. Алаш зиялылары бұл мәселеге ғасыр бұрын-ақ мән берген.
Ахмет Байтұрсынұлы: «Тарихын жоғалтқан жұрт – жер бетінен жоғалады» десе, Әлихан Бөкейхан: «Қазақтың жері де, діні де, тілі де өзінікі болуы керек» деп ұлттық бірегейлікті сақтау керектігін баса айтты.
Абай Құнанбайұлы: «Құдай тағала ақыл беріп, ғылымды үйренбекке себеп қылсын депті» деген сөзі діннің ғылыммен, дәстүрмен ұштасу керектігін аңғартады.
Дін мен дәстүр – бірін-бірі толықтыратын, бірін-бірі жоққа шығармайтын құндылықтар. Қазақ халқы ғасырлар бойы ислам дінін жүрегіне сіңіре отырып, оны өз мәдениетінің бөлшегіне айналдырды.
Біздің ұлттық құндылықтарымыз – ислам өркениетінің жалғасы. Ән-жырымыз, бата-тілегіміз, өнеріміз, адам есімдері, әдет-ғұрпымыз – бәрі де діни негізбен өрілген. Сондықтан дәстүрге қарсы шығу – өз тарихыңды жоққа шығару деген сөз.
Бүгінде ұлтымыздың болашағы осы рухани мұраларды сақтаумен тікелей байланысты. Дін мен дәстүрді бөліп қарау – қазақтың рухани болмысын әлсірету. Ұлттық руханиятын сақтай білген халық қана тарих сахнасында мәңгі жасайды. Бұл орайда ҚМДБ-сының алар орны ерекше. Жалпы ҚМДБ құрылымы Қазақстандағы діни ахуалды жіті назарда ұстап отырған бірден бір мекеме. Сондықтан ҚМДБ құрылымына тоқтала кетейік.
Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы (ҚМДБ) – еліміздегі ислам дінін басқару және реттеу міндетін атқаратын негізгі ұйым. Ол 1990 жылы құрылған және сол уақыттан бері Қазақстандағы діни бірлік пен рухани тұрақтылықты сақтауда маңызды рөл атқарып келеді. ҚМДБ ислам құндылықтарын насихаттау, мешіттер мен имамдарды басқару, діни білім беру, қажылық ұйымдастыру, қайырымдылық шараларын өткізу сияқты көптеген салаларда қызмет атқарады.
ҚМДБ елімізде дәстүрлі ислам құндылықтарын дәріптеп, қоғамға рухани тәлім-тәрбие береді. Ол үшін мешіттерде уағыз-насихат жұмыстары жүргізіледі, имамдар мен дін қызметкерлері арнайы дайындықтан өтеді.
Қазақстан бойынша 2700-ден астам мешіт ҚМДБ-ның қарамағына кіреді. Бас мүфти әр мешітке бас имам тағайындап, діни қызметтің бірізділігін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, имамдардың біліктілігін арттыру мақсатында оқыту семинарлары ұйымдастырылады.
Діни сауатты арттыру үшін ҚМДБ елімізде бірнеше медресе және Ислам институттарын ашқан. Олардың қатарында «Нұр-Мүбәрак» Египет ислам мәдениеті университеті ерекше орын алады. Бұл оқу орындары болашақ имамдар мен теологтарды дайындап, діни білімді ғылыми тұрғыда дамытумен айналысады.
ҚМДБ Сауд Арабиясымен келісімшарт жасасып, жыл сайын Қазақстаннан қажылардың Мекке мен Мәдинаға сапарын ұйымдастырады. Бұл сапарлардың қауіпсіз әрі сапалы өтуін қамтамасыз ету мақсатында қажылық миссиясы жұмыс істейді.
ҚМДБ «Зекет және қайырымдылық» қоры арқылы көмекке мұқтаж жандарға жәрдем көрсетеді. Көпбалалы отбасыларға, жетімдерге, мүгедектерге және мұқтаж адамдарға қаржылай және материалдық көмек беру мақсатында түрлі қайырымдылық акциялары өткізіледі.
ҚМДБ Қазақстанда діни тұрақтылықты сақтау бағытында жұмыс істейді. Мемлекетпен бірлесе отырып, экстремизм мен радикализмнің алдын алу шараларын ұйымдастырады. Сонымен қатар, дінаралық келісім мен толеранттылықты насихаттайды.
ҚМДБ-ның қызметі келесідей құрылым арқылы жүзеге асырылады:
Бас мүфти – Қазақстан мұсылмандарының рухани көшбасшысы, ҚМДБ-ның басшысы. Ол діни басқарманың негізгі бағытын айқындайды.
Наиб мүфтилер – Бас мүфтиге көмекші ретінде қызмет атқарады, түрлі салаларға жауапты.
Діни басқарма бөлімдері – Фиқһ, пәтуа, діни оқу-ағарту, қажылық және қайырымдылық істеріне жауапты арнайы бөлімдер.
Облыстық өкілдіктер – Әр өңірде ҚМДБ-ның ресми өкілдері бар, олар жергілікті мешіттер мен діни істерді бақылайды.
ҚМДБ Қазақстан қоғамында маңызды әлеуметтік және рухани институт ретінде қызмет етеді. Оның басты міндеті – дәстүрлі исламды сақтау, қоғамдағы діни бірлікті қамтамасыз ету және деструктивті діни ағымдардың таралуына жол бермеу. Сонымен қатар, діни басқарма жастардың рухани тәрбиесіне, отбасылық құндылықтарды нығайтуға және жалпы қоғамның рухани-адамгершілік деңгейін көтеруге үлес қосады.
Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы еліміздегі ислам дінінің бірізді дамуын қамтамасыз ететін негізгі ұйым. Оның қызметі мешіттер мен имамдарды басқарудан бастап, діни білім беруге, қажылық ұйымдастыруға, қайырымдылық шараларын өткізуге дейін кең ауқымды қамтиды. ҚМДБ-ның басты мақсаты – Қазақстандағы мұсылмандардың рухани тұтастығын сақтау, олардың діни қажеттіліктерін қанағаттандыру және еліміздегі бейбітшілік пен тұрақтылықты нығайту. Бұл орайда Астанадағы Бас мешіттің де өзіндік алатын орны ерекше.
Астанадағы жаңа Бас мешіт – Қазақстан мен Орталық Азиядағы ең үлкен әрі сәулетті діни ғимараттардың бірі. 2022 жылдың 12 тамызында ашылған бұл мешіт өзінің бірегей архитектурасымен және кең ауқымды құрылымымен ерекшеленеді.
Мешіттің жалпы ауданы 68 062 шаршы метрді құрайды, ал жер телімінің аумағы 10 гектар. Орталық күмбезінің биіктігі 83,2 метр, диаметрі 62 метр. Ғимарат төрт мұнарамен безендірілген, әр мұнараның биіктігі 130 метр. Мұнаралар исламның бес парызын бейнелейтін бес бөліктен тұрады: иман келтіру (шахада), намаз, ораза, зекет және қажылық.
Мешіттің ішкі кеңістігі бірнеше деңгейден тұрады:
Жерасты қабаты: 440 орындық банкет залы, 405 орындық жабық автотұрақ, дәретханалар, техникалық және діни қызмет көрсету орындары, құрбандық шалатын орын және басқа да бөлмелер орналасқан.
Бірінші және екінші қабаттар: Намаз оқитын залдардан бөлек, оқу сыныптары, мәжіліс залы, неке қию залы, Құран оқу бөлмесі, телестудия, кеңселер, дүкендер, мұражай және басқа да қызметтік бөлмелер бар.
Мешіт бір мезгілде 235 000 адамды қабылдай алады, оның ішінде 30 000 ер адам және 5 000 әйел адам намаз залдарында, ал ашық алаңда шамамен 200 000 адам құлшылық ете алады. Бұл көрсеткіштер мешітті әлемдегі ең үлкен 10 мешіттің қатарына енгізеді.
Мешіт ЭКСПО аумағына жақын, Қабанбай батыр мен Мәңгілік Ел даңғылдарының арасында орналасқан. Оның айналасындағы саябақ аймағы заманауи инфрақұрылыммен жабдықталған, бұл оны қала тұрғындары мен қонақтары үшін тартымды орынға айналдырады. Сонымен қатар, мұнаралардың бірінде туристерге арналған шолу алаңы бар, ол қаланың көркем панорамасын тамашалауға мүмкіндік береді.
Астанадағы жаңа Бас мешіт – еліміздің рухани өміріндегі маңызды нысан ғана емес, сонымен қатар сәулет өнерінің бірегей туындысы ретінде Қазақстанның мәдени байлығын әлемге танытады.
