ЖАЛҒАН АҚПАРАТ ПЕН ИНТЕРНЕТТІК АЛАЯҚТЫҚ ЖАРҒА ЖЫҒАДЫ

Жанна Иманқұл,

«Жалын» журналының қызметкері, «Ақпарат саласының үздігі» иегері

Қазіргі ақпараттық қоғамда жалған ақпараттың таралуы үлкен мәселеге айналды. Әлеуметтік желілер мен ғаламтордың дамуы кез келген адамға ақпарат таратуға мүмкіндік берді. Алайда бұл еркіндікпен қатар, қоғамда жалған жаңалықтардың, манипуляциялардың, қауесеттердің көбеюіне әкелді. Мұндай ақпарат қоғамдық пікірге, адамдардың шешім қабылдауына және тіпті мемлекеттік қауіпсіздікке әсер етуі мүмкін. Сондықтан жалған ақпаратқа қарсы тұру – әрбір азаматтың маңызды міндеті.
Жалған ақпарат бірнеше себептен таралады:
Сенсация қуалау – кейбір БАҚ немесе блогерлер оқырмандардың назарын аудару үшін шындыққа жанаспайтын мәліметтерді жариялайды.
Манипуляция және пропаганда – кейбір топтар немесе жеке тұлғалар белгілі бір мақсатты көздеп, ақпаратты бұрмалайды.
Ақпаратты дұрыс түсінбеу – кейде адамдар нақты деректерді дұрыс түсінбей, оны өзгертіп таратады.
Жылдам тарату мүмкіндігі – әлеуметтік желілердегі «лайк» пен «бөлісу» функциялары ақпараттың лезде мыңдаған адамға жетуіне мүмкіндік береді.
Жалған ақпараттың ықпалына түс-пеу үшін әрбір адам мына қағидаларды есте сақтауы қажет:
Ақпарат көзін тексеру – жаңалықты белгілі бір сайттан оқысаңыз, оның сенімділігін тексеріңіз. Ресми БАҚ-тың немесе беделді сарапшылардың пікірі бар ма?
Бірнеше дереккөзбен салыстыру – егер бір ақпарат бірнеше сенімді басылымдарда жарияланса, оның шынайы болуы ықтимал.
Мәтіннің эмоционалды бояуын бағалау – егер мақала тым сенсациялық, қорқынышты немесе ашу-ызаны қоздыратын болса, оның жалған болуы мүмкін.
Фактчекинг құралдарын пайдала-ну – көптеген фактчекинг сайттары бар (мысалы, Snopes, FactCheck.org). Қазақстанда да осындай ұйымдар жұмыс істейді.
Сурет пен видеоны тексеру – кейде жалған ақпарат белгілі бір оқиғаға қатысы жоқ фотолар мен видеоларды қолдану арқылы таралады. Google Image Search немесе TinEye арқылы суреттің түпнұсқасын тексеруге болады.
Жалған ақпараттың алдын алу үшін келесі шараларды жүзеге асыру қажет:
Ақпараттық сауаттылықты арттыру – мектептерде, университеттерде және жұмыс орындарында ақпаратты талдау дағдыларын үйрету.
Медиа ұйымдарының жауапкершілігін арттыру – БАҚ өз жариялаған ақпараттың шынайылығына жауап беруі тиіс.
Құқықтық реттеу – кейбір елдерде жалған ақпарат тарату заң жүзінде қудаланады.
Әлеуметтік желілердің рөлі – Facebook, Instagram, TikTok сияқты платформалар жалған ақпаратты анықтайтын алгоритмдерді жетілдіруі керек.
Жалған ақпарат – бүгінгі қоғамның басты мәселелерінің бірі. Онымен күресу үшін әрбір адам ақпаратты талдай білуді үйренуі тиіс. Егер біз тексерілмеген ақпаратқа сенбей, сауатты ақпарат тұтынушысына айнал-сақ, қоғамда жалған ақпараттың ықпалы әлсірейді. Әркім ақпараттық тазалықты сақтауға үлес қоса алады.
Жалған ақпараттың таралуын шектеу тек мемлекет пен медиа ұйымдарының міндеті ғана емес, сонымен қатар әрбір азаматтың жауап-кершілігіне де байланысты. Кез келген адам ақпарат таратушы бола алады, сондықтан оның шынайылығын тексеру, жалған мәліметті бөліспеу – қоғамның ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің маңызды бөлігі.
Әлеуметтік желілерде немесе мессенджерлерде қандай да бір ақпаратты көргенде, оны бірден бөліспес бұрын, төмендегі сұрақтарға жауап берген жөн:
Бұл ақпараттың дереккөзі қандай? Ол сенімді ме? Ақпарат нақты фактілерге сүйене ме, әлде эмоцияға құрылған ба?
Бұл жаңалық басқа беделді ақпарат құралдарында жарияланды ма? Егер ақпарат күмәнді болса, оны тарату орнына қосымша тексеру жүргізген дұрыс.

Дұрыс ақпараттаратуға үлес қосу

Жалған ақпараттың таралуына тосқауыл қоюдың бір жолы – тексе-рілген, нақты ақпаратты насихаттау. Егер қандай да бір тақырыпта жалған мәліметтер тарап жатса, оған жауап ретінде шынайы ақпаратты тарату арқылы жалғандықтың алдын алуға болады.

Сыни ойлауды, таразылай білуді дамыту

Ақпараттық сауаттылықтың басты құралы – сыни ойлау. Адам кез келген ақпаратты қабылдағанда оны күмәнмен қарап, объективті түрде сараптауы керек. Әсіресе, егер ақпарат эмоцияға қатты әсер ететіндей етіп жазылса, оны қосымша тексеру қажет.

Басқаларды ақпараттық сауаттылыққа үйрету
Қоғамдағы ақпараттық сауаттылық деңгейін арттыру үшін өз жақындары-ңызға, достарыңызға, әріптестеріңізге жалған ақпараттың қаупін түсіндіріп, ақпаратты тексеру әдістерін үйретуге болады.
Жалған ақпаратпен күрес – тек үкіметтің немесе медиа ұйымдарының міндеті емес, бұл бүкіл қоғамның жауапкершілігі. Әр адам ақпаратты саналы түрде қабылдап, оны тарату-да сақ болуы қажет. Ақпараттық са-уаттылықты арттыру, фактчекинг құралдарын пайдалану және сыни ойлау дағдыларын дамыту – жалған ақпаратқа қарсы тұрудың ең тиімді жолдары. Егер әрбір азамат осы қағидаларды ұстанса, қоғамдағы ақпарат-тық қауіпсіздік деңгейі артып, жалған жаңалықтардың ықпалы әлсірейді.
Жалған ақпарат тек жекелеген адамдарға ғана емес, тұтас қоғамға да елеулі зиян келтіруі мүмкін. Ол адамдардың көзқарасын бұрмалап, қоғам-дық пікірге ықпал етеді, дағдарыс жағдайында үрей мен дүрбелең тудыруы мүмкін. Сондықтан жалған ақпараттың алдын алу тек жеке азамат-тардың емес, бүкіл қоғамның міндеті.
Жалған ақпараттың таралуы бірнеше деңгейде зиян тигізеді: Қоғамдық пікірді бұрмалау – әсіре-се саясат, экономика немесе денсаулық сақтау саласындағы жалған ақпарат адамдардың шешім қабылдауына кері әсерін тигізуі мүмкін.
Сенімсіздік тудыру – қоғамда ресми ақпарат көздеріне деген сенімсіздік қалыптасып, мемлекеттік органдар мен БАҚ-қа күмән күшейеді.
Қоғамдық тұрақсыздық – әсіресе дағдарыс немесе төтенше жағдайлар кезінде жалған ақпарат халық арасында үрей тудырып, қоғамдық тәртіпті бұзуы мүмкін.
Ақпараттың бірінші дереккөзіне назар аударған соң, елітіп еліктіріп, жазылған ақпараттың күшімен эмоция-ға беріліп, ақпаратты бірден бөліспеу керек.
Ақпараттың дереккөзін анықтау басты мақсатында бірнеше дереккөзден өзіңіз оқыған мәліметті тексеру – алда болатын келеңсіздіктің алдын алады.
Мәтіндегі манипуляциялық сөздер мен сенсациялық айдарларға назар аударып, медиасауаттылықты арт-тырудың маңызы өте зор.
Білімді, ақпараттық сауатты қоғам жалған ақпаратқа төтеп бере алады. Сондықтан мектептерде, университеттерде және жұмыс орындарында ақпаратты дұрыс қабылдау және сараптау дағдыларын үйрету маңызды.
Жалған ақпаратқа қарсы күресте әр азаматтың рөлі зор. Егер әркім өз жауапкершілігін сезініп, ақпаратпен саналы түрде жұмыс істейтін болса, жалған мәліметтердің қоғамға тигізетін зияны азаяды. Ақпараттық қауіпсіздік – тек мемлекеттік емес, бүкіл қоғамның ортақ міндеті екенін қайталау артық етпейді.

Қаржы пирамидалары: қоғамға қауіпті құбылыс және оған қарсы күрес жолдары

Қаржы пирамидалары – азаматтарды алдау арқылы заңсыз баюдың өте кең тараған түрі. Олар халықтың қаржылық сауатсыздығын пайдаланып, қыс-қа мерзімде тез пайда табуды уәде етеді. Бірақ мұндай схемалар соңында қатысушылардың көпшілігінің қаржылық шығынға ұшырауына әкеле-
ді. Бұл мақалада қаржы пирамида-ларының қалай жұмыс істейтіні, олардың негізгі белгілері және оларға қарсы күресу жолдары талқыланады.
Қаржы пирамидасы – жаңа қатысу-шылардың салымдары арқылы бұрынғы қатысушыларға төлем жасайтын заңсыз жүйе. Оның негізгі жұмыс істеу принципі:
Жоғары табысқа уәде беру – ұйымдастырушылар адамдарды «жылдам баю» мүмкіндігімен қызықтырады.
Жаңа қатысушыларды тарту – жүйенің тұрақты жұмыс істеуі үшін жаңа салымшылардың келуі қажет.
Сенімділік орнату – алғашқы салымшыларға уәде етілген табыс-ты төлеп, жүйенің сенімді екенін көрсетуге тырысады.
Құлау сәті – жаңа қатысушылар азайғанда төлемдер тоқтап, көп адам ақшасынан айырылады.

Негізгі белгілері:
Өнімсіз немесе жалған бизнес-модель (ешқандай нақты өнім немесе қызмет жоқ);
Қысқа мерзімде жоғары табысқа уәде беру;
Жаңа қатысушылар тартуға ерекше көңіл бөлу;
Кепілдендірілген табыс туралы сөздер (инвестицияда ешқандай ке-пілдендірілген пайда болмайды);
Қаржы реттеушілерімен лицензияланбауы.
Қаржы пирамидалары әртүрлі формада көрініс табуы мүмкін:
Классикалық қаржы пирамидалары – қатысушыларды тарту арқылы ақша жинап, соңында күйреп кететін схемалар. Жалған инвестициялық жобалар – криптовалюта, форекс немесе стартаптар арқылы халықты алдау.
Көпдеңгейлі маркетинг негізіндегі пирамидалар – заңды желілік маркетингтен айырмашылығы, өнім сатудан емес, жаңа адамдарды тартудан пайда көреді.
Қайырымдылық немесе әлеуметтік қаржы пирамидалары – «жәрдемдесу», «жеке қорлар» деген атпен таралады.

Қаржы пирамидаларына қарсы күрес жолдары:
Көптеген елдерде қаржы пирамидалары заңмен тыйым салынған. Қазақстанда да заңсыз қаржылық қызметті жүзеге асырған адамдарға қылмыстық жауапкершілік қарастырылған. ҚР Қылмыстық кодексінің 217-бабы қаржы пирамидаларын құру және басқару үшін қылмыстық жаза қарастырады.

Қаржылық сауаттылықты арттыру:
Халықтың қаржылық сауатын көтеру – қаржы пирамидаларына қар-сы күрестің ең тиімді жолы. Адамдар алаяқтық схемалардың қалай жұмыс істейтінін білсе, оларды айналып өтеді.

Ақпараттық қауіпсіздікті күшейту:
Мемлекеттік органдар, БАҚ және сарапшылар халыққа қаржы пирамидалары туралы ақпарат таратуы қажет. Әсіресе, әлеуметтік желілердегі жар-намаларға сақ болу керек.

Мониторинг және бақылау:
Мемлекеттік органдар күмәнді қаржы ұйымдарын анықтап, оларды тез арада жауапқа тартуы қажет. Қаржы нарығын бақылау агенттіктері халықты күмәнді ұйымдар туралы хабардар етуі керек.

Азаматтардың белсенділігі:
Егер адам қаржы пирамидасының құрбаны болса, құқық қорғау органдарына хабарлауы керек. Бұл басқа азаматтарды қорғауға көмектеседі.
Қаржы пирамидалары – қоғамға үлкен қауіп төндіретін алаяқтық схемалар. Оларды түбегейлі жою үшін заңнаманы күшейту, халықтың қар-
жылық сауатын арттыру және ақпараттық қауіпсіздікті күшейту қажет.
Әр азамат қаржы пирамидасының белгілерін біліп, кез келген инвестициялық ұсынысты мұқият талдауы тиіс. Қаржы пирамидасына ұрынып қалмаудың ең тиімді жолы – жылдам байлыққа уәде берген ұйымдардан сақтану.
Жалпы қаржы пирамидалары – адамзат тарихында жиі қайталанатын алаяқтықтың бір түрі. Олардың мақ-саты – халықтың сеніміне кіріп, тез әрі оңай пайда табуды уәде етіп, жаңа қатысушылардың ақшасымен ескі салымшылардың «табысын» жабу. Алайда мұндай жүйе ұзаққа бармайды, себебі нақты экономикалық негізі жоқ. Соңында көптеген адамдар бар ақшасынан айырылып, сан соғып қалады.
Қаржы пирамидаларының негізгі жұмыс істеу принципі – «жаңа салымшылардың ақшасына ескі салымшылардың пайдасын төлеу». Мұндай схемада алғашқы қатысушылар шынымен де ақша табуы мүмкін, бірақ жүйеге кіргендердің көпшілігі ақырында алданады.
Пирамида үздіксіз жарнама және жалған уәделердің арқасында дамиды: Аз уақытта үлкен пайда, төмен тәуекел, кепілдендірілген табыс уәде етіледі.
Танымал адамдардың немесе жалған инвесторлардың жалған пікірлері пайдаланылады. Ешқандай өндіріссіз, ешқандай өнімсіз, қызмет ету түрі жоқ, тек жаңа салымшылардың ақшасы арқылы алғашқы қатысушыларға төлемдер жасалады.
«Бұл шындық пайда табуға болады» деп көзі жеткен, сенген алғаш-қы қатысушылар өз таныстарын тарта бастайды.
Көп адам тартылған кезде ақша ағыны күшейіп, ұйымдастырушылар пайда табады. Қаржы пирамидасы танымал болып, оған сенушілер саны артады.
Жаңа қатысушылар саны азайғанда, жүйеде ақша азая бастайды. Осы кезде ұйымдастырушылар қашып ке-теді немесе жүйе құлайды. Көптеген салымшылар ақшасынан айырылады.

Адамдар неге қаржы пирамидаларына алданады?

Қаржы пирамидаларына әртүрлі әлеуметтік топтағы адамдар түсіп жатады. Кейбіреулері оңай ақша табуға ұмтылса, кейбіреулері қаржылық сауатсыздықтың кесірінен алданып қалады.
Негізгі себептері:
Қаржылық сауатсыздық – адамдар инвестиция мен табыстың нақты жолдарын түсінбейді.
Тез байып кетуге деген ұмтылыс – көпшілік аз уақытта мол табысқа кенелгісі келеді.
Таныстардың ықпалы – «досым салды, туысым салды, танысым салды, мен де саламын» деген оймен көпшілік кірісіп кетеді.
Әлеуметтік қысым – кейбір пирамидалар адамдарды өз ортасынан ақша салуға итермелейді.
Теріс экономикалық жағдай – тұрақсыздық кезінде адамдар қосымша табыс көзін іздейді.
Қаржы пирамидаларына алданғандардың басым бөлігі өз жинақтарын жоғалтып қана қоймай, кей-біреулері қарызға белшесінен батып, психологиялық күйзеліс кешеді.
Мысалы: «Гарант24 Ломбард»-қа қаншама мыңдаған адам өз жинақтарын салып, ақырында қаражатсыз қалды.
«OneCoin», «Questra World», сияқ-ты халықаралық пирамидалар – әлем-нің әр түкпіріндегі миллиондаған адамдарға зиян келтірген.
Кейбір жәбірленушілер тіпті өз-өзіне қол жұмсау, отбасынан айырылу, психологиялық күйзеліс сияқты ауыр жағдайларды бастан өткереді.

Ғаламтор алаяқтарынан туындайтын қауіп-қатерлер және қорғану жолдары

Ғаламтордың дамуы адамдарға ақпарат алмасу, сауда жасау, қаржылық операциялар жүргізу сияқты көптеген мүмкіндіктер ашты. Алайда бұл тех-нологиялық жетістіктермен бірге интернеттік алаяқтық (киберқылмыс) та қарқынды дамып келеді. Интернет алаяқтары жеке мәліметтерді ұрлап, қаржы операцияларын бақылап, адамдарды алдап, заңсыз әрекеттер жасайды. Бұл мақалада интернеттік алаяқтықтың негізгі түрлері, олардың жұмыс істеу әдістері және олардан қорғану жолдары қарастырылады.

Қаржы пирамидаларынан қалай сақтануға болады?

Ешқашан кепілдендірілген, аз уақыттағы жоғары табысқа сенбеңіз – заңды инвестициялардың тәуекелі де, кірісі де әрқашан шынайы есептеледі.
Қаржылық сауаттылықты арттырыңыз – инвестиция туралы білім алу керек.
Лицензияланған ұйымдарға ғана сеніңіз – заңды инвестициялық компаниялар мен банктерді таңдаңыз.
Күмәнді схемалардан аулақ болыңыз – сізді белсенді түрде шақырса және басқаларды тартуға көндірсе, күдіктеніңіз.
Қаржы пирамидаларының белгілерін біліңіз – мүшелердің кірісі тек жаңа қатысушылардың ақшасына негізделсе, бұл – алаяқтықтың белгісі.
Қаржы пирамидалары – қоғамның қаржылық сауатсыздығын және адамдардың оңай пайда табуға деген сенімін пайдаланып, алаяқтыққа баратын жүйе. Оның құрбаны болмау үшін әр адам қаржылық білімін арттырып, ақшаны қайда және қалай салатынын мұқият зерттеуі қажет. «Ақымақтардан ақша жасау – ең оңай кәсіп» деген қағида қаржы пирами-даларының негізгі ұстанымы. Сон-дықтан ең басты қорғаныс – қаржылық білім мен саналы таңдау жасау.

Интернеттік алаяқтықтың негізгі түрлері:

Фишинг (Phishing) – алаяқтықтың ең кең тараған түрлерінің бірі. Бұл әдісте қылмыскерлер адамдардың жеке мәліметтерін (парольдер, банк карта-
сының нөмірі, жеке сәйкестендіру нөмірлері) алдап алу үшін жалған веб-сайттар, электрондық хаттар немесе мессенджерлерді пайдаланады.
Алаяқтар қалай да электронды пошта немесе мәтіндік хабарламалар арқылы қолданушының жеке ақпараттарын (логиндер, парольдер, банк карталарының нөмірлері және т.б.) алдауға барын салады. Мысалы, алаяқтар банкке немесе басқа сенімді қызметке ұқсас веб-сайттар жасап, қолданушыны сол сайтқа кіріп, өз мәліметтерін енгізуге үгіттейді.
Немесе, банк немесе танымал онлайн-сервис атынан жалған хат жіберіп, пайдаланушыдан жеке мәлі-меттерін енгізуді сұрайды.
Әлеуметтік желіде достарыңыздан келгендей көрінетін сілтеме арқылы фишингтік сайтқа бағыттайды.

Смишинг (Smishing) және Вишинг (Vishing)
Смишинг (Smishing) – SMS-хабарламалар арқылы жасалатын алаяқтық, мұнда пайдаланушыға кү-мәнді сілтемелер мен кодтарды басуға итермелейді. Бұл әдіс мобильді құрылғыларды пайдаланушыларға бағытталған. Алаяқтар қолданушыларға ұтыс ойыны, сылтау іздеп немесе төлем жасау туралы жалған хабарламалар жібереді. Көп жағдайда мұндай хабарламаларда жәбірленушіге SMS арқылы кодты жіберу немесе белгі-ленген сілтемеге өту сұралады.
Вишинг (Vishing) – телефон арқылы жасалатын алаяқтық, мұнда қылмыскерлер өздерін банк қызметкерлері немесе құқық қорғау органдарының өкілдері ретінде таныстырып, жеке мәліметтерді сұрайды.

Қаржы пирамидалары – адамдардан ақша жинап, оларды жаңа қатысушылардың салымдары есебінен төлеу арқылы жұмыс істейтін алаяқ-тық жүйе. Мұндай схемалар белгілі бір уақыт өткеннен кейін құлдырайды және көпшілік салымшылар өз ақшасын қайтара алмай қалады.
Кепілдендірілген жоғары табыс уәде етіледі, жаңа мүшелерді тарту талап етіледі, жүйенің нақты табыс көзі белгісіз немесе түсініксіз.

Онлайн саудадағы алаяқтық:
Бұл әдіс онлайн дүкендер арқылы жүзеге асырылады. Алаяқтар жалған интернет-дүкендер құрып, арзан баға ұсыныстары арқылы тұтынушыларды қызықтырады. Құрбандар тауарды сатып алып, ақша төлегеннен кейін ешқандай өнім алмайды. Бұған қоса, олар көбінесе тауардың «ақшасына» қатысты жалған жарнамаларды пайдаланады.
Осылайша жалған интернет-дүкендер, әлеуметтік желілердегі күмәнді сатушылар мен алаяқтық жарнамалар арқылы адамдардың ақшасын ұрлау кең таралған.
Көбінесе, тауарға алдын ала төлем талап етеді, бірақ оны жібермейді. Тауар сапасыз немесе жалған болып шығады. Жеткізу уақыты ұзаққа созылады, ал сатушымен байланыс үзіледі.

Рансомвэр
Компьютерлік вирустардың бір түрі (Ransomware). Олар құрылғыға кіріп, ақпаратты шифрлайды немесе мәліметтерді бұғаттайды. Кейін алаяқтар мәліметтерді қайта алу үшін қомақты қаржы талап етеді.

Кредиттік алаяқтықтар:
Интернет алаяқтары көбінесе жалған банк қызметтерін, несие алуға көмектесетін сылтауларды қолданады. Олар әдетте төмен пайыздар немесе жеңілдіктер ұсыну арқылы жәбірленушілерді алдайды. Алайда, мұндай қызметтер әдетте жалған болады және ақшаны алу сәтінде алаяқ-тар жоғалады.
Интернет алаяқтыққа ұшыраған адамдар көп жағдайда бірнеше маңызды проблемаларға тап болады.
Біріншіден, олар қаржылық шығындарға ұшырайды. Бұл шығындар кейде айтарлықтай жоғары болуы мүмкін, себебі алаяқтар көбінесе үлкен
сомаларды алып кетеді.
Екіншіден, жеке мәліметтердің ұрлануы да қауіпті: алаяқтар олардың көмегімен адамдардың банк шоттарын бұзып, жеке ақпараттарды жамылған алаяқтық әрекеттер жасай алады.
Құрбандардың көбісі уақытында хабарлама алмай, алаяқтықтың құрбаны болып қалып жатады. Олар көбі-несе алаяқтың алғашқы әрекетіне сеніп, кідіріссіз әрекет етеді, мысалы, өздерінің жеке мәліметтерін бөліседі немесе сомасын төлейді. Әрине, соңында олар зардап шегіп, құқық қорғау органдарына жүгінеді.

Криптовалюта нарығындағы алаяқтықтар
Жалған инвестициялық жобалар, жалған криптовалюта әмияндары мен алдау схемалары арқылы жүзеге асады.
Криптоалаяқтық түрлері: Құрғақ уәде беретін ICO жобалары.Жалған криптоәмияндар мен платформалар. «Pump and Dump» схемасы – белгілі бір криптовалютаның бағасын жасанды түрде көтеріп, кейін бағасы төмендеген кезде сатушылардан ақша жинау.

Интернет алаяқтарының жұмыс әдістері
Интернеттік алаяқтар әртүрлі психологиялық және техникалық әдістерді пайдаланады:
Манипуляция: қорқыту, шұғыл әрекет етуге итермелеу, сыйақы уәде ету.
Техникалық шабуылдар: вирус, зиянды бағдарламалар, хакерлік шабуылдар.
Әлеуметтік инженерия: пайдала-нушының сеніміне кіріп, жеке мәліметтерін алу.

Интернет алаяқтарынан қалай қорғануға болады?
1. Жеке мәліметтерді қорғау.
Жеке мәліметтерді ешкімге (тіпті банк қызметкеріне) бермеңіз.
Белгісіз сайттарға кіргенде мәлі-меттеріңізді енгізбес бұрын олардың сенімділігін тексеріңіз.
Электрондық пошта мен әлеуметтік желілерге екі факторлы аутентификация (2FA) орнатыңыз.
2. Фишингтен сақтану
Банктер немесе ресми ұйымдар жіберген хаттардың мекенжайын мұқият тексеріңіз.
Күмәнді сілтемелерге өтпеңіз және файлдарды жүктемеңіз.
Егер сізден төлем картасының деректерін сұраса, алдымен банкпен тікелей байланысыңыз.
3. Онлайн төлемдерде сақ болу
Тек сенімді интернет-дүкендерден тауар сатып алыңыз.
HTTPS протоколы бар сайттарды ғана пайдаланыңыз. Картаңызда интернет төлемдер үшін бөлек шектеулі баланс орнатыңыз.
4. Банк картасын қорғау
SMS хабарламалар арқылы барлық транзакцияларды бақылаңыз.
Картаңыз жоғалған немесе күмәнді әрекеттер байқалған жағдайда дереу банкке хабарласыңыз.
5. Антивирус пен қауіпсіздік бағдарламаларын қолдану
Компьютеріңізде және телефоныңызда сенімді антивирус бағдарламаларын пайдаланыңыз. Бағдарламаларды тек ресми дүкендерден жүктеңіз.
Жүйелі түрде құрылғыларыңыздың бағдарламалық жасақтамасын жаңартыңыз.
Интернеттік алаяқтық заманауи қоғамның өзекті мәселесіне айналды. Қауіпсіздік ережелерін сақтамаса, кез келген адам алаяқтардың құрбаны болуы мүмкін. Сондықтан жеке мәліметтерді мұқият қорғап, күмәнді әрекеттерден сақтану қажет. Интернеттегі қауіпсіздік – әр адамның жауапкершілігі. Егер әркім өз мәліметтеріне мұқият болса, алаяқтарға алдану ықтималдығы айтарлықтай төмендейді.
Қазіргі уақытта интернет біздің өміріміздің ажырамас бөлігіне айналды. Әлеуметтік желілер, онлайн сауда, банктік қызметтер мен ақпараттық алаңдардың бәрі күнделікті тірші-лігіміздің маңызды бөліктері болып табылады. Бірақ бұл ұтымды мүмкіндіктер мен жеңілдіктерді қатар алаяқтар да өз пайдаларына айналдыруда. Интернет алаяқтарының әдіс-тері жыл сайын күрделеніп, олардың құрбандарының саны артып келеді. Интернет алаяқтықтары өздерінің әдістері бойынша әртүрлі болуы мүмкін, бірақ олардың бәрінің бір мақсаты бар – құрбанды алдап, оның қаржысын немесе жеке мәліметтерін ұрлау.

Интернет алаяқтыққа қарсы күресу жолдары:
1. Ақпараттық қауіпсіздік туралы білім алу.
Интернетте алаяқтықтың әртүрлі әдістері мен қаупі туралы біліп, өзіңізді қорғай алу үшін онлайн қауіпсіздік шаралары мен ережелерін түсіну маңызды. Фишинг немесе жалған сайттардан қалай сақтану керек, түрлі алаяқтықтың түрлерін тану жолдары туралы ақпараттарды зерделеу өте пайдалы.
2. Қауіпсіз парольдер мен екі факторлы аутентификация.
Жеке мәліметтерді қорғау үшін күшті және қиын паролдер жасау керек. Сонымен қатар, екі факторлы аутентификацияны (2FA) қосу ұсынылады. Бұл тәсіл сіздің онлайн аккаунттарыңызды қосымша қорғайды.
3. Тек сенімді сайттарда онлайн төлемдер жасау.
Сатып алу немесе банктік операцияларды тек қауіпсіз сайттарда жасау керек. Сенімділігі күмәнді сайттарда өз ақшаңызды немесе жеке деректеріңізді енгізбеуге тырысыңыз. HTTPS хаттамасы мен қауіпсіздік сертификаттарын тексеріңіз.
4. Жүйелі түрде антивирус пен брандмауэрді жаңартып отыру.
Компьютер мен мобильді құрылғыны қорғау үшін антивирус бағдарлама-ларын пайдалану және оларды жүйелі түрде жаңартып отыру өте маңызды. Бұған қоса, брандмауэрлердің қосылып тұрғанын тексеріңіз.
5. Құқық қорғау органдарына хабарлау.
Егер сіз интернет алаяқтықтың құрбаны болсаңыз, тез арада құқық қорғау органдарына немесе арнайы интернет алаяқтықпен күресетін ұйым-
дарға хабарласыңыз. Бұл сіздің жағдайыңызды зерттеп, алаяқтарды анықтауға көмектеседі.
Интернет алаяқтық қазіргі әлемде үлкен мәселе болып отыр. Бұл құбылыс тек қаржылық шығындармен ғана шектелмей, адамзаттың жеке мәліметтері мен қауіпсіздігіне қауіп төндіреді. Дегенмен, дұрыс білім мен сақтық шаралары арқылы интернет алаяқтықтан қорғануға болады. Қоғамдық түсінік пен ақпаратты тарату арқылы біз алаяқтықтың алдын алып, оның салдарынан сақтану жолдарын үйренуіміз қажет.

Лудомания: қоғамдық дерт және оның алдын алу жолдары

Қазіргі заманғы қоғамда лудомания, яғни құмар ойындарға тәуелділік, жаһандық проблемаға айналып отыр. Бұл дерт жеке адамның өмірін ғана емес, оның отбасын, әлеуметтік ортасын да күйретіп, экономикалық және моральдық тұрғыдан үлкен шығын-дарға әкеледі. Қазақстанда да құмар ойындар кең таралып, оларға тәуелді азаматтардың саны артып келеді. Сондықтан бұл мәселеге ерекше назар аударып, алдын алу шараларын күшейту – уақыт талабы.

Лудомания дегеніміз не?
Лудомания – адамның құмар ойын-дарға патологиялық тәуелділігі, яғни өз-өзін бақылай алмай, қайта-қайта бәс тігуге, казиноға баруға немесе онлайн ойындарға ақша салуға мәжбүр болуы. Бұл тәуелділік психологиялық аурулар қатарына жатады және оны емдеу оңай емес.
Лудомания белгілері:
Ойынға деген шектен тыс қызығушылық;
Ақша жоғалтқан соң ұту мақсатын-да қайта ойнау;
Қаржылық қиындықтарға тап болу, қарызға кіру;
Жақындарынан, отбасы мүшелері-нен жасырынып ойнау;
Ойынды тоқтатуға тырысқанда мазасыздану, күйзеліске түсу.

Лудоманияның әлеуметтік және экономикалық зияны.

Құмар ойындарға тәуелділік жеке адамның ғана емес, бүкіл қоғамның проблемасына айналады.
Әлеуметтік зияны:
Отбасылық жанжалдар мен ажырасулар санының көбеюі;
Қылмыс деңгейінің артуы (ұрлық, алаяқтық, қарыз үшін күш көрсету);
Психологиялық мәселелер (депрессия, суицидтік ойлар);
Еңбек өнімділігінің төмендеуі, жұмыссыздықтың өсуі.
Экономикалық зияны:
Жеке қаржылық жағдайдың құлды-рауы, қарызға батуы;
Жұмысынан айырылған азаматтар санының көбеюі;
Мемлекеттік бюджетке қосымша жүктеме (емдеу, әлеуметтік көмек көрсету).

Лудоманияның себептері.
Лудоманияның пайда болуына бір-неше фактор әсер етеді:
Психологиялық факторлар:
Адамның күйзеліске түсуі, жалғыздық, өзін-өзі бағалаудың төмен болуы.
Қаржылық қиындықтар: Көпшілік құмар ойындарды жеңіл табыс көзі ретінде қарастырады.
Әлеуметтік орта: Достарының немесе отбасы мүшелерінің құмар ойындарға әуес болуы.
Онлайн ойындардың қолжетімділігі: Смартфон, компьютер арқылы кез келген уақытта ойнау мүмкіндігі.
Жарнама мен маркетинг: Құмар ойындарды насихаттайтын жарнамалардың көптігі.

Лудоманиямен күресу жолдары.
Құмар ойындарға тәуелділікке қарсы күресу үшін мемлекет, қоғам және жеке адамдар тарапынан кешенді шаралар жүзеге асуы қажет.
1) Мемлекеттік деңгейде:
Құмар ойындарды заңнамалық тұрғыдан шектеу (казино, букмекерлік кеңселердің санын азайту);
Ойын бизнесіне салынатын салықты арттыру;
Ойынқұмарлықпен күреске бағытталған бағдарламаларды қаржыландыру;
Құмар ойындар жарнамасына тыйым салу;
Онлайн құмар ойындарды заңмен реттеу және шектеу.
2) Қоғамдық деңгейде:
Құмар ойындардың зияны туралы ақпараттық науқандар өткізу;
Әлеуметтік желілер мен БАҚ арқылы лудоманияның қауіптілігі жө-нінде хабар тарату;
Қоғамда салауатты өмір салтын насихаттау;
Құмар ойындарға тәуелді адамдарға арналған қолдау орталықтарын ашу.
3) Жеке деңгейде:
Қаржыны дұрыс басқару дағдыларын дамыту;
Құмар ойындардың зардаптарын түсініп, өзіңді бақылауды үйрену;
Отбасымен, жақындармен көбірек уақыт өткізу, жаңа хоббилер табу;
Қиындықтарға тап болған жағдайда психолог немесе арнайы мамандар көмегіне жүгіну.
Лудомания – жеңіл табысқа ұмтылған адамның үлкен шығынға ұшы-райтын, қоғамға және жеке өміріне зиянын тигізетін қауіпті дерт. Онымен күресу үшін әр азамат, әр отбасы және мемлекет деңгейінде нақты шаралар қолға алынуы керек. Егер құмар ойындардың алдын алу мен шектеу жұмыстарын күшейтсек, бұл дерттің таралуын тоқтатып, қоғамдағы әлеу-меттік тұрақтылықты сақтай аламыз.
Лудомания – кездейсоқ құбылыс емес, ол адамның өмірін өзгертетін ауыр тәуелділік. Сондықтан әрбір адам өзінің және жақындарының өмі-ріне бей-жай қарамай, бұл мәселеге үлкен жауапкершілікпен қарауы тиіс.
Құмар ойындарға тәуелділік – адамды терең шыңырауға батыратын, өмірінің бағытын түбегейлі өзгертетін қауіпті дерт. Лудоманияға шалдыққан адам ақшасын ғана емес, отбасын, достарын, жұмысын, абыройын да жоғалтып, өмірінің күл-талқанын шығарады. Құмар ойындарға беріліп, алданып қалған талай адамның тағдыры – бұл мәселенің қаншалықты өзекті екенін көрсетеді.

Құмар ойынның құрбаны болған адамдардың шынайы оқиғалары:
1) Жас кәсіпкердің банкротқа ұшырауы.
Алматы қаласында тұратын Тоқтар (аты өзгертілген) шағын бизнестің иесі еді. Бірнеше жыл бойы еңбектеніп, кафесін ашып, тұрақты клиенттер жинап үлгерді. Бірақ достарының айтуымен букмекерлік кеңсеге барып, футбол матчтарына бәстесе бастады. Алғашында аз мөлшерде ақша тігіп жүрді, бірақ ұтқан сайын тәуелділігі күшейе түсті. Бір күні ол өзінің бизнесін кепілге қойып, банк несиесін алып, бәрін бір ойында жоғалтты. Қарызға белшесінен батып, ақыр соңында бизнесін банк тартып алды. Бүгінде Тоқтар өзін кінәлап, бәрін басынан бастауға тырысуда.

2) Қарызға батып, отбасынан айырылған әке.
Сабыржан есімді азамат көп жылдан бері бір компанияда жұмыс істеп, отбасын асырап жүрген. Бірақ әріптестерінің құмар ойын туралы
әңгімелерінен кейін ол да қызығу-шылық танытып, ойнап көруге бел буды. Алғашқы ұтысы оны одан әрі ынталандырды, бірақ көп ұзамай үлкен сомада ұтылып қалды. Ұтқанын қайтару үшін ол несие алды, кейін қарызын жабу үшін қайта-қайта несие рәсімдей бастады. Ақыр соңында, қарыздарын төлей алмағандықтан, отбасы бұдан хабардар болып, әйелі ажырасуға арыз берді. Бүгінде Сабыржан жалғыз өмір сүреді, балалары анасымен тұрады, ал өзі жұмысынан айырылып, қарызын төлеумен әлек.

3) Онлайн ойындардың құрбаны болған студент.
Ермек университетте оқып жүріп, онлайн казино ойнауға әуестенді. Ол жеңіл ақша табамын деп ойлап, ата-анасының жіберген оқу ақшасын ойынға салып жіберді. Бірнеше рет ұтылған соң, қарызға кіруге мәжбүр болды. Ақыры оқу ақысын төлей алмай, университеттен шығарылды. Қазір ол қара жұмыс істеп жүр, бірақ қарыздарын толық жаба алмай жүр.

2. Лудоманияның адам өміріне тигізетін әсері.
Құмар ойынға алданған адамның өмірі бірнеше кезеңнен өтеді:
Алғашқы қызығушылық – ойынға қызығу, алғашқы ұтыс.
Тәуелділік қалыптасуы – жеңілген сайын қайта ойнау, көбірек ақша тігу.
Қаржылық және әлеуметтік құлды-рау – қарызға бату, отбасы мен достарынан айырылу.
Психологиялық күйзеліс – депрессия, үмітсіздік, тіпті суицидтік ойлар.
Құмар ойынның ең қауіпті тұсы – адам қанша ұтылғанына қарамастан, ойнауды жалғастыра береді. Ол ұтқа-нын қайтарғысы келеді, бірақ ойын әрқашан казино мен букмекерлік кең-селердің пайдасына жұмыс істейді.

3. Лудоманияға қарсы күрес жолдары.

1) Мемлекеттік деңгейде:
Букмекерлік кеңселер мен казино санын шектеу;
Онлайн құмар ойындарды бақылауға алу, заңмен тыйым салу;
Құмар ойын жарнамаларын тоқтату;
Қарызға батқан ойыншыларға психологиялық және қаржылық көмек көрсету.

2) Қоғамдық деңгейде:
Құмар ойынның зияны туралы ақпарат тарату;
Лудоманияға шалдыққан адамдарға арналған қолдау топтарын ұйым-дастыру;
Балалар мен жастарға дұрыс қаржылық сауаттылықты үйрету.

3) Жеке деңгейде:
Құмар ойынның қауіпті екенін түсіну, өзіңді бақылау;
Қаржылық жоспар құрып, ақшаны дұрыс басқару;
Құмар ойындарға деген тәуелділігі бар адамдарға психолог мамандардың көмегіне жүгіну.
Лудомания – адамның өмірін ойрандайтын қауіпті дерт. Ойынның қызығына алданып, ақыры барынан айырылған қаншама адамның тағдыры осыған дәлел. Бұл дертке шалдықпау үшін әр адам қаржысын дұрыс басқаруды үйренуі, жеңіл ақшаға сенбеуі және кез келген құмар ойынның өзіне қарсы жұмыс істейтінін түсінуі керек.
Лудоманияға шалдыққан адамның өмірін қайтару қиын, бірақ мүмкін емес. Ең бастысы – бұл дертті жеңуге деген ниет пен қолдау көрсету. Құмар ойынның тұзағына түскендерге көмектесу – бүкіл қоғамның міндеті.