ТАҒДЫР (ақын-жазушылардың өмір тарихтары)

Ермек ЗӘҢГІРОВ,
ҚР Жазушылар Одағының мүшесі, журналист

 

                                                                                                                         Депрессия тұтқыны

ФРАНЦ КАФКА

(1883-1924)

 

Альберт Энштейннің: «Ұлы тұлғалар өмірден өткеннен кейін, олар туралы жақсы сөз жазылса да, жаман сөздер жазылса да, тіпті өсек айтылса да, олар туралы айтылатын сөздер одан сайын асқақтай береді» деген сөзі бар. Дүние жаралғалы қолына қалам ұстаған жанның соңынан жағымды сөздер аз айтылған және олардың тағдыр кешті өмірлері  жарық күнді аз көрген. Соңынан бөзден гөрі сөз ерген сондай жазушының бірі – Кафка.

Кафка – әлем әдебиетіндегі ұлы есім. Достоевскийден кейін тек үш жазушы – Кафка, Джойс және Бекетт әлем әдебиетін дүр сілкіндіруімен есте қалды. Теодор Адорно: «Өз монологтарында әлемде соғып тұрған сағаттарүнемі шырылдап тұрады, сондықтан олар әлемді біз үшін әлеуметтік түрде бейнелейтін нәрседен де көбірек толқытады» деп атап өтті.

Франц Кафка – чех жазушысы, публицист, ұлы монументалист.  Кафка – ХХ ғасырдың реалисі, ол реалист аталған көптеген адамдарға қарағанда кейіпкерлері мен белгілі бір орталарда ғана емес, сонымен қатар адамдар арасындағы қарым-қатынасты және өзі өмір сүрген заманның шайтани келбетін, оның адамгершілік тұрпатын жоғалтып алғанынайта келе, оны типтеуге қабілетті болды. Ол сонымен бірге адамсыздандыруға, ашулану, ауырсыну және оның өрістеуіне қарсы наразылығында таныта білді.

Біз кейде өмірде және қарама-қарсы жыныспен қарым-қатынаста абдырап қалып жатамыз.Неге? Жазушылар – адам жанының инженерлері, не істеу керектігін нақты біледі, деп аңғалдық ауынатүсіп, сұрақтарымызға жауапты кітаптардан іздей бастаймыз. Өтірік пе, онда айтыңыз. Иә, айталмайсыз. Жалпы, әдебиеттің сүйреуімен келген пұттардың жеке өмірі қандай болды, оларжақсы көру арқылы, қаншалықты азап шекті, олардың жыныстық тәжірибелері қандай болды, дегенді де біле бермейміз.  Өткен ғасырда бүкіл шығармаларын  ағартушылыққа арнап, жұртшылық сүйсіне оқыған Франц Кафка осы тұрғыда үлкен ой толғады. Әйтсе де ол уайымшыл, бойынаүрей жинаушы және мұңлы қиялшыл, отбасын құру үшін, бір әйелге үш рет ұсыныс жасаса да, бірақ батылдық танытып, сүйіктісіне  ешқашан үйленбеген тағдыр иесі.

Франц Кафканы ХХ-ғасыр депрессиясының нүктесі деп атаушылар да бар. Оған не себеп? Жалпы, нағыз жетімдік – көңіл жетімдігі.  Оны өңмендеп келген аштық қыса қойған жоқ, бірақ көңіл аштығы  жан-жағынан алқымнан алып, буындырып қысты. Алайдаол бәріне көніп, бағуға тырысты. Оның Дания туралы әңгімелері үмітсіздік пен алаңдаушылыққа толы болып келуі көңілдің кемшіндігінен болды. Қуанышты ертеңінен айырған ол, әділ адамнан гөрі аутсайдерлердің қатарында болу құштарлығын  сау адамның іс-әрекеті деп қабылдай алмасың анық. Қалам талпынысы адамның  ерік-жігерін бұза отырып,кейіпкерін сөгіп, оны бірнеше рет үйден кетіп қалуға итермелеуін де мақұлдай алмайсың.

Жазушының әр кәсіптің жібіне жармасып, бір орнында ұзақ тұрақтай алмауы да жайшылықты білдірмесе керек. Кафка Прага университетінің заң факультетін бітіргеннен кейін, сақтандыру компаниясында таңнан кешке дейін кеңсе қызметкері болып жұмыс істейді. Кеңсеге келіп түсетін жазатайым оқиғаларды тіркеп, кеңсе планктонына айналуы оны томаға-тұйық қалуына алып барады. Күнделікті қайталанатын жұмыстан шаршаған кездері де болады. Сондай күндердің бірінде «Менің демалуым және ұйықтауым керек, әйтпесе,  адасып кеттім», — деп жазады ол күнделігіне. Күнделік, айтпақшы, оның жалғыз досына айналады. Іңір түсе өз бөлмесіне қамалып, ешкімнің өзін мазаламауын тілеп, Жаратқанға сыйынады. Бұл бір мазасы қашқан күндер болса керек. Сол сәттерде оның басы ауырып, балтыры сыздап, ұйқысы қашады.Адам төзгісіз күндер  болып, түндері қорқынышпен өтеді. Барлық  дерттің емі ұйқы болатын. Жын-шайтанға  толы ортада жалғыз екенін ойлап, түн баласын ұйқысыздықпен өткерген күндері нағыз азапқа толы болады. Жазушы өзінің қорқынышты армандарынан қорқып, кейін оларға үйреніп, содан кейін «жын-шайтандармен» де сыбайласып алудан қашпаған.

Кафка неміс гимназиясын бітіреді, содан кейін 1901-1905 жылдары заңгерлікті оқып, өнер тарихы мен немістану бойынша өз бетінше лекцияларға қатысады. 1906-1907 жылдары заң кеңсесінде және Прага округтік сотында тағылымдамадан өтті. 1907 жылы қазанда 24 жасында «Ассикурациони Герели» жеке сақтандыру компаниясында қызмет ете бастайды. 1908 жылы ол Прага Сауда академиясында өнеркәсіптік сақтандыру бойынша лекцияларға қатысты және сол жылы өндірістік жарақаттарды сақтандырумен айналысатын жартылай мемлекеттік ұйымға қосылады. Онда ол он төрт жыл жұмыс істейді.

Тегіңнен эпитеттер қалыптаса бастағанда ұлы жазушы болғаныңды білесің. Егер Кафка болмаса, біз бүгін «Кафка» сөзін қолдана алар ма едік? Рас, Прагадағы галантерлердің ұқыпты ұлының өзі бұл туралы білмеген болар да еді. Ол өзінің үрей тұмшалаған романдары мен әңгімелері дәуірдің, қоғамның рухын және үйреншікті жаттық пен үмітсіздік сезімін қаншалықты дәл түсіргенін білмей қайтыс болды.

Тіреусіз адамнан гөрі тілеусіз адам бақытсыз. Кафканың атасы да,  әкесіде өте залым, қатыгез адамдар болған. Әсіресе, мейірімсіз әке баласын жас  кезінен зұлымдықпен тәрбиелеуге көп күш жұмсайды, ол оны қорлайды, оны әлсізсің, деп жанын жеп,өзінің сәнді дүние-мүлкін мұрагерлікке тастауға оның лайық емес екенін санасына сіңіреді.Осы уақытта кішкентай Франц әкесінің ойын сауықтыру үшін бәрін жасайды. Ол мектепте жақсы оқиды, иудаизм дәстүрлерін ұстанады және заңгер дәрежесін алады, бірақ өте ерте жасынан, оның жалғыз құралы –оқу және лайықсыз деп санаған оқиғаларды ой-елегінен өткізіп тастау менәдемі жазу болады.

Кафканың адвокаттық мансабы да нәтиже бермейді, осыдан соң өзін сақтандыру саласында тағы да бағын сынап көруді ұйғарады. Ол өндірістік жазатайым оқиғалармен айналысатын сақтандыру компаниясына қатысты шағымдарды қарастырады, бірақ жұмыс жүктемесі тым ауыр және жұмыс жағдайлары көңіл аурасынажақпайды. Жұмыс уақытының көп бөлігін майда-шүйдеге жұмсайды.Қондырғылардың істен шыққанын растау үшін кесілген, тегістелген және кесілген саусақтардың суретін салуға арнайды. Сол бір күндері Кафка өзінің досы әрі әріптес жазушы Макс Бродқа былай деп жазады: «Сіз менің қаншалықты бос емес екенімді елестете алмайсыз… Адамдар орманнан құлап, бәрі мас болғандай жұмыс істейтін механизмдерге құлап кетеді, барлық едендер сынған, барлық қоршаулар құлаған, барлық баспалдақтар тайғақ,одан көтерілу керек. Көтерілген жандардың бәрі құлайды, ал құлауы керек нәрсенің бәрі біреуді аспанға сүйрейді. Ал мынау қытай фабрикаларының қыздарының бірі қолдарына бір топ фарфор алып, баспалдақтан құлап барады… Осының бәрі менің басымды айналдырады».Бұл бір амалсыздықтың шарасы іспетті. Мұнда тәкаппарлық пен тойымсыздық – әзәзіл мен әзірейілдің шақыртуы жатқан сияқты.

Қасқаның сүйіп тұрса да, оны сүйіктісіні айталмаудан қасірет бола ма? Өзінің көзіне түскен сылқымРая еврей балаларына арналған жазғы лагерьде жұмыс істейді. Ол орта  жаста болатын және поляк еврейлерінің отбасынан шыққан еді. Рая Кафканың өмірінің соңғы жылын жарқыратып, оған қамқорлық жасайды, олар Тауратты бірге зерттейді және Палестинаға қоныс аударуды жоспарлайды, онда ол аспазшы, Кафка бас даяшы болу үшін мейрамхана ашуды армандайды. Ол жерде бухгалтерлік қызмет бар-жоғын білу үшін кибутцқа өтініш жазады. Бұл жоспарлардың барлығы 1924 жылы Кафка қайтыс болғаннан кейін күйрейді.

Сол тұстағы адамдар Кафканың әбден қартайғанша өмір сүретініне сенген жоқ. Достарының арасында ол толық гипохондрия ретінде танымал болды. Кафка өмір бойы мигреньге, ұйқысыздыққа, іш қату сырқатына, ентігуге, ревматизмге, фурункулға, терідегі дақтарға, шаш түсуіне, көру қабілетінің нашарлауына, саусақтыңдеформациясына, шуға сезімталдықтың жоғарылауына, созылмалы шаршауға, қышыма және көптеген ауруларға үемі шағымданады. Біреулер оның сырқаты ойдан шығарылған, деп күмән келтіреді. Ол күнделікті жаттығулар жасап, табиғи іш жүргізетін дәрілерді қабылдауды және қатаң вегетариандық салт пен натуропатияны ұстану арқылы бір бума аурулармен күресуге тырысады.

Қытай диетасы. Белгілі болғандай, Кафканың алаңдауына осы сырқат негіз болған. 1917 жылы қайнатылмаған сүтті ішкендіктен болуы мүмкін деген өкпе кеселімен ауырады. Өмірінің соңғы жеті жылы өкпесі үшін аса қажетті, ауру меңзеген таза ауа мен тынымсыз дәрі-дәрмек ішуіне тура келеді. Өлер алдында ол өзінің досы Макс Бродқа «Үкім», «Саудагер», «Метаморфоза», «Түрмедегі колония» және «Түзету колониясында», «Метаморфозадан» басқа барлық шығармаларын өртеуді сұраған жазба қалдырады. Әрине, Брод досының соңғы тілегін орындаудан бас тартады, керісінше, «Сынақ», «Құлып» және «Америка» атты шығармаларын баспаға дайындайды, осылайша өзінің де,  досының  да  дүниежүзілік әдебиет тарихындағы орнын нығайтады.

Дулығаны шынымен Кафка ойлап тапты ма? Экономика профессоры Питер Друкер, 2002 жылы жарық көрген «Болашақ қоғамына үлес» кітабында  Кафканың өндірістегі жазатайым оқиғалармен айналысатын сақтандыру компаниясында жұмыс істеген кезінде әлемдегі алғашқы дулығаны ұсынғанын айтады. Ол қорғаныш бас киімді өзі ойлап тапты ма, әлде оны пайдалануды талап етті ме, белгісіз. Бір нәрсе анық: ол қызметтері үшін Кафка Американың еңбекті қорғау және қауіпсіздік қоғамының алтын медалімен марапатталуы, оның жаңалығы өндірістегі жарақаттардың санын азайтады.

Франц Кафка денсаулық  жағдайының нашарлауына байланысты сауықтыру орнына бірнеше рет барады. Бірақ ұзақ жатып емделуден бас тартады. Сауықтыру орнында емдеушілер оның мінез-құлқындағы ерекшеліктерді байқап, оны «Шалбар киген адам» деп атап кетеді.

Фигурасының тым сүйкімсіздігі мен сүйектерінің бітімсіздігі  және әлсіз бұлшықеттерінен ұялған Кафка, өзін-өзі теріс қабылдап, әбден  зардап шегеді. Ол күнделіктерінде сыртқы келбетін жек көретінін жиі жазады және осы тақырып оның шығармаларында үнемі жиі кездеседі. Бодибилдинг сәнге енбей тұрып, кез келген әлсізді күшті спортшыға айналдырамын, деп уәде берген, даниялық спорт нұсқаушысы Йенс Питер Мюллердің жетекшілігімен Кафка дене шынықтыру бойынша, денсаулық туралы маманнан кеңес алады.Күнделікті ашық терезенің алдында денешынықтыру гимнастикасымен айналысады. Дененің артықшылығы туралы нәсілшіл сөздермен алма-кезекөзіне-өзі соққы алады.

 

Құпияға толы өмір

 

Мюллер невротикалық чех еврейі үшін ең жақсы тәлімгер болмағаны анық. Өзін-өзі төмен бағалаудың арқасында Кафка күмәнді диеталардың барлық түріне үнемі тәуелді болған. Ол бір күні флетчеризмге, «Ұлы шайнаушы» деп аталып кеткен Викторияндық Англиядан шыққан сауықтыру эксцентриктің солақай қолайсыз іліміне құмарлық танытады. Флетчер тамақты шайнап жұтпастан бұрын,оны тура қырық алты мәрте шайнау қимылын жасау керектігін айтады. «Тағамды нашар шайнайтындарды табиғат жазалайды!» – деп шабыттандырып қояды, ал аңқау Кафка оның сөзін жүрегіне қабылдайды. Хатқа түскен күнделіктер куәландырғандай, жазушының әкесі оның үнемі бірнәрсені шайнап отыратындығына ашуланатыны сонша, түскі ас кезінде ол  өзін газетпен көлегейлеп отыруды әдетке айналдырады.

Кафка қатаң вегетариандық дәстүрді ұстанады, біріншіден, оны денсаулыққа пайдалы деп есептейді, екіншіден, этикалық себептерге байланысты деп оны санасына егіп тастайды.  Бір күні Кафка аквариумда жүзіп жүрген балыққа сүйсініп: «Енді мен оған тіке қарай аламын. Саған сабырмен қараймын, мен енді сен сияқтыларды жемеймін!» деп өзіне ант береді. Ол сонымен қатар шикі тағам диетасын ұстанып, оның алғашқы жақтаушыларының бірі болады және жануарларды сынауды тоқтатуды жақтайды.

Қараңғы кеңістікті жиі сипаттайтын адам сипатында Кафка таза ауада серуендеуді жаны құмартады. Көшеде ұзақ серуендегенді ұнататын досы Макс Бродтың компаниясында Прага азаматтарымен бос уақытын бірге өткізеді. Ол сондай-ақ, сол кездегі сәнді нудистік қозғалысқа қосылып, ең жақсы қызалар киімдерін киіп,бой көрсетуді ұнататындармен бірге «Жастар фонтаны» деп аталатын шипажайға барады. Бұл ортаға түрлі ойлы адамдар жиналатын. Сондай жиынның бірінде Кафка өзін жұрт алдында  әшкерелетіп алады. Ол басқалардың да, өзінің де рухани жалаңаштығынан қатты ұялады. Басқа демалушылар оны «суда жүзу шортындағы адам» деп атайды. Демалысқа  келушілер оның бөлме жанынан жалаңаш өтіп бара жатқанын немесе  тоғайға барар жолда кездестіргенін көргенде,  олар таң қалады.

Әдеби атақ Франц Кафканы қайтыс болғаннан кейін табады. Ол өзінің досы мен орындаушысына барлық қолжазбалар мен аяқталмаған кітаптарын жойып жіберуін сұрайды. Аллаға шүкір, ол оның айтқанына бас шұлғыса да айтқанын орындамайды. Біз болсақ, оны аманат деп, түбірімен өртеп жіберер едік.  Бақытына орай, жазушының еркіне қарсы оның кітаптары бізге соншалықты таңқаларлық және тартымдылығымен жетті. Байқұс, таңертең түсінде көргенін жадында сақтауға тырысса, түсте бәрін қағазға түсіруге асығатын. Оның көптеген армандары әлемге әйгілі жазушының әңгімесіне айналады.Оның тұрақты серігі – депрессия, оны ақылсыздарқатарына жатқызады. Ол туралы бір қиналысында:«Тым болмаса толыққанды бір жол жазуға әлім жетпеді, үш түн ұйықтамадым… — Енді жаза алмаймын-ау, деп жаны қиналады.Өз қайғысымен оңаша қалуды армандайды. Сәтін салса, қаламнан теуіп-теуіп «ақысын» алғысы келеді.

–Мен паналаған өткелек тар болатын, ұсқынсыз ұзын жертөледе, қалам, қағаз және шамға зәру болдым. Маған азық-түлік әкелетін адам болмады және  тамақтанатын да жағдай жоқ болды. Қараңғы қоймалардың тар бұрышында жасалатын тамаққа жасағанәрбір сапарым менің күнделікті серуендеуіммен ғана шектелді.Маған тіпті шоколад жеуге де тыйым салынған. Бұл жерде ешкімнің өмір сүруге батылы жетпесе де, менің әдеби ізденістеріме кедергі келтіреді-ау, деп қорқамын. Жалғыздығымен қоштасуға одан да бетер қорқамын. Жалғыздық –жаныма батты. Бұл қорқыныштар мені  диірменнің тасындай ұнтақтап тастады».

Иә, бұл – тірі адамға, оның ішінде ой еңбегімен  айналысатын жазушыға лайықты ма еді? Құдай жазалағанда да осылай жазалай ма, екен!?Байқұс-ай, ол неге үйленбегендеушілер де табылып жатты. Иә, оған тұрмысқа шығуға  ұмтылғандар сылқымдардың  кез келген әрекеті сәтсіз аяқталып жатты. 1912 жылы Берлинде Фелица Бауэр деген бикешпен әңгімені неден бастарын білмей әбден сансырайды.  Олардың қарым-қатынасы ұзақ жылға созылса да, ертеңгі күндеріне сенбейді. Себеп  – екеуі де бір-бірінен сүйеніш тілейтін сырқат жандар болатын.   Бірақ олар бұл шойын қақпаннан шығу үшін ештеңе істей алмайтын. Мәселе, күн өткен сайын тереңдей түседі.

Жас кезінде Кафка өзінің болашақтағы тағдырын болжап, одан тірі жүріп, таяқ жейді. Осылайша ол өз тағдырының зынданына қамалады. Жүзінде  қуаныштың табы да қалмайды. Құдай қуантып тұрғанда қуана да алмайды. Қуаныштан жұбаныш табатынын біле тұра оған мойынсұнбайды. Шынайы күле алмағасын, шынайы өмір сүре алмасың да анық.   Саптаяқтың сыры кетсе де, сыры кетпейтіні іспетті, оның сыртқы түрі бір қараған адамға өте жағымды көрінеді. Ол қараған жанға Құдайдың жалғыз баласындай кейіп танытады. Франц үнемі қолының сырқатына шағымданады, түн баласы қолы сырқырап, ұйқысыздық басады. Мұндайда ғашығына хат жазып, ауырған жанының мазасыздығын басады. Жазушы  өзінің алғашқы кітабы «Ойлауды» жазғаннан кейін  оны кейіпкерлеріне жіберіп, олардан бір жылылық күтеді. Бірақ, әдебиетке мүлде немқұрайлы қарайтындар оның ол ниетіне үн қатпайды.Өзі құлай сүйген аруы Фелица да оған жауапберуді қаперіне алмайды.   Ал содан кейін Кафка бұлай болуы мүмкін емес, деп үлкен қайғы арқалап, Прагадан – Берлинге  көңіл суыту үшін жол тартады. Жазушы 1913 жылы қатты қысыммен Фолиге үйленуге қолдан келген барлық амалдарды   жасайды. Франц жасырын түрде өз ойын қорқынышты санап, өз-өзіне сенбейді.  Ол осылайша талантын жоғалтып, рухын тонатады.

Шынжырға  таңылу

Прагада ол таңқаларлық жағдайға тап болады. Өмірінде оған бір мезетте қос қыз ғашықтығын ашып салады. Енді күресіп көр! Сөйтіп жүргенде ол Грета атты сылқымды сүйіп қалады. Франц Гретаны жақсы көретінін сезсе де, өз жазбаларында ол Фелицаны аузынан тастамайды. 1914 жылы ол Фелицаға ұсыныс жасайды. Үнемі қиналыста жүргенде отбасын құру қайда? Бір күні Фелица мен Грета бірге серуендеуге шығады. Кейінірек Кафка Фелициға хат жолдап: «Сіз ең жақсы досыңыздың, сонымен қатар менің жұмысымның  қандай күшке ие екенін айта алмайсыз. Сөйтіп жүргенде 1917 жылы Кафканың тамағынан қан атқылайды. Ол кеңірдек туберкулезі диагнозынан қатты зардап шегеді. Өзінің Фелицаға деген сезімі өтіп кеткенін мойындайды.

Өлім алдында

Францтың өмір жарысы шынымен азапқа толы болады. Иә, үйленетін не бар, ол Солтүстікке жол тартады. Көмекей сырқаты оны өлі төсекке атып ұрады. Өлім төсегінде жатып, Кафка жазуын жалғастыра береді. Араға уақыт салып, тілден қалады, сөзін өзіне жақын адамдарға жаздырып, онысын ыммен түсіндіреді. Осылайша өмірінің 2 жылы өткізеді. 1924 жылы 3 маусымда жазушының тағы бір көзіне түскен Милена дегенмен қарым-қатынасқа деген ұмтылысы тоқтайды.

Кафка тағдыры күрделі жазушы. Алғашында оның кітаптары шыққанға дейін Батыста социалистік реализмнің арғы жағында адам өмірінің небір беймәлім сұмдықтары мен қорқынышты армандарын суреттейтін біртүрлі жазушы бар,- деген түсініксіз әңгімелер ғана болатын. Партия идеологтары, одан үрейленіп, Кафканы сырттай бақылап, онысоциализмнің қас жауы, әдебиетінің құпия агенті ретінде қарайды. Біреулер оны«Америка империализмінің идеологы» деп немқұрайлы, бірақ әсерлі түрде бақылауға алады. Мамандығы бойынша батыстық Кафканың сойының «а» әрпімен аяқталуы тегін емес, оның бақытты өмір сүретініне және Пентагонға идеологиялық жақын екеніне сенімді болады.

1959 жылы Кафка Кеңес Одағына танымал бола бастайды. 1961 жылы «Шетел әдебиетінің» бірінші саны шығады. 1965 жылы Хрущев жылымығының соңына қарай, Франц Кафканың бір томдық «Роман. Романдар. Тақпақтар» шығармасы басылып шығады.Оны Рита Райт-Ковалева аударады. Бір қызығы, кітаптың таралымы көрсетілмей басылып шығады, бұл барлық полиграфиялық стандарттарды анық бұзу еді.Кітап басылып шығады, бірақ алғы сөзде ескерту болады. Онда мұның себебі түсіндіріледі: Кафка біздің дәуірімізге жат және оның таланты – ауру. Ол өз заманын түсінбеді, адамға сенбеді, өмірден қорықты, қысқасы, өзіндік болмысына қарсы шегініп, барған сайын өзін-өзі ойлауға сүңгіді. Бұл өмірдің толықтығын, сан алуан бояуларын көруге кедергі болды. Мұңды реңктер ғана емес, үміт пен қуаныш түстері де жарқыраған әлемнің сұлулығына тұншықты.

Кафканың «Түзету колониясында» әңгімесі оқырмандарды қатты таң- қалдырды. Сыншылар Кафканың кітабына құзғын лашын құстай шабуыл жасады. Пікір, талдау, сын қаптап кетті.  Кафка  социалистік реализм әдісіне айқын антипод, өте ерекше, ер мінезді жазушы деушілер де болды.Евгений Книпович: «Елесті реалист, қоршаған дүниенің шындығынан ішкі өмірдің басымдылығын дәлелдейтін көреген, бәрін жоққа шығаратын нигилист…» десе, Дмитрий Затонский: «Кафка  біртүрлі, жазушы», деп баға берді. Бұл – қатып қалған баға емес еді. Оны жазушының өзі де сезді. Ем қонбайтын екі дерттің барлығына сенді.  Ол – өтірік пен ұрлық еді.  Азаптың да, ажалдың да содан болатынына сенді. Құдайға құлшылық ету құлдың құзырына құлаудан құтылудың жалғыз жолы екенін сезсе де, оған тәуекелі жетпеді.

ХХ ғасырдың басындағы еуропалық әдебиеттің қайраткері, ұлты еврей, туған жері мен тұрғылықты жері бойынша Прага тұрғыны, тілі мен мәдени дәстүрі бойынша неміс жазушысы Кафка  эстетикалық, философиялық және идеологиялық тартыстардың объектісіне айналды. Бірақ ол қайтыс болғаннан кейін оған бәрібір болды.Кезінде көрнекті партия қызметкері Петр Нилович Демичев КСРО Мәдениет министрі болып тұрғанда, Кафка туралы ресми түрде: «Біз бұл мәйітті мырышқа айналдырмаймыз», деп айтқаны бар. Бірақ өмір басқаша шешті. Көп ұзамай бұрынғы кеңестік көшбасшылардың бәрі саяси мәйіттерге айналды, ал Кафка «барлық тірілерден тірі» және ешқандай гальванизациясыз болды.Әрине, Кафка өмірінде де, қайтыс болғаннан кейін де қиын болды, оның пешенесіне солай жазым жазылды.Оның еврей отбасынан шығуы және неміс тілінде жазуы да оған кедергісін келтірді. Әрине, Прагада еврейлер қауымдастықта өмір сүрді, оны немістер отарлады, чехтар халық болып қалыптасты.Кафка туралы неміс ғалымы Гюнтер Андерс: «Еврей ретінде ол христиан әлеміне жатпайды. Ал елеусіз еврей ретінде  Кафка адамзат  есінде қалады» деп баға берді.

Яһудилердің арасында ол көптің  бірі болды.  Неміс тілінде сөйлейтін еврей болса да, ол немістердің де қатарына жатпады. Богемиялық ретінде ол толығымен австриялық та емес еді. Жұмысшының сақтандыру қызметкері ретінде ол толығымен буржуазиялық топқа да жатпады. Буржуазиялық ұл ретінде де, ол жұмысшы табына да толықтай жатпады. Бірақ ол қызметкер болса да,  өзін жазушы сияқты сезінді. Бірақ ол жазушы болса да,  бар күшін отбасына арнады. Әйтсе де, ол «Мен өз отбасымда бейтаныс адамнан гөрі бейтаныс адам ретінде тұрамын», — деп мойындады.  Ол бейтаныс адам ретінде ешкімге ұнамады. Кітаптары өртеніп кетті,шығармаларының бәрі «еврей әдебиеті» деп белгіленді қалғандары «буржуазиялық» деп арнайы қоймаға қамалды. Оны қалай атаса да,  еврей сионисі еткісі келді. Бірақ ол сионизмді қатты сынады, олар оны католик немесе протестант ойшылы деп те санады, оны сюрреалистік экзистенциалист деп те  атады. Бірақ Кафка біріншісі де, екіншісі де, үшінші де емес еді. Ол – өз алдына Кафка аталды. Олжалғыз жолаушы ретінде ойшыл жәнеболмыстың абсурдтық тәжірибесінің  меңгерушісі болды. 1963 жылы мамырда Прага маңындағы Либицеде Франц Кафка шығармашылығына арналған конференция өтті. Батыста қазірдің өзінде танымал, ол социалистік лагерь елдерінде жарияланбады, сондықтан ол ортада белгісіз жазушы атанды. Ол өзі тұрып, жұмыс істеген Прагада да танымайтын. Бұл туралы Прага көктемін жасаушылардың бірі Эдуард Голдстюкер былай деп есіне алды:

«Прага Кафканы білмеді. Білімді адамдар оның шығармаларының бір жолын да оқымайтын. Ол қайтыс болғаннан кейін оның «Қалпы» жарық көрді, бірақ таралымы  сатылмады. Соғыс кезінде олардың қалдықтары еврей әдебиеті болды. Кафкаға деген назар аударушылықПрага жаулап алған жылы лаулады. Оқырманның қызығушылығы, оның кітаптарына деген абсурд әлемі соғыстан кейін ғана  шынайы өмірге көшіп, сөніп қалғандай болды. Кафка коммунистерге де ұнамады. «Кафканы өртеу» –үндеуге айналып кетті. Оны Француз коммунистеріапта сайын ақпарат беттерінде атап жатты. «Шіріген бұрғылаудың әдеттегі өкілі», «декадент», «пессимист», «жаман ықпал етуші»,«Жастарды нысанаға алушы»  идеялогиясыаталды.«Батыс агенті» ресми кеңестік жақтастың көзқарасыннасихаттаушы ретінде де аталды. Ал Ховард Фаст ол туралы былай деп жазды:«Тезек үйіндісінің басы». Одан артық қандай жеккөрушілік болушы еді? Өлген адамға бәрі бір, әрине, жазушы бұл сөздерді естімеді.  Кейін халықаралық конференциясын өткізді, оған Франциядан Роджер Гароди, Австриядан Эрнст Фишер, ГДР, Венгрия, Югославия және Польшаның көрнекті марксист ғалымдары қатысты. Екі күнге созылған қызу пікірталастардың нәтижесінде конференцияға қатысушылар нақты қорытындыға келді. Кафка – әлемдік мәдениеттің көрнекті феномені, сондықтан оның атына тыйым салуды алып тастау керек, деген ұйғарым жасалды. Ал Кафка – Шығыс Еуропа мен КСРО-да жарық көре бастады.

1965 жылы Кафканың бір томдық кітабы жарық көрді, ал 1968 жылы тамызда кеңес әскерлері Прага көктемін Кафка стильінде  жаныштау үшін Прагаға басып кірді.  Бұл – Абсурд. Ақымақтық. Жауыздық, деп бағаланды.

Сол күндері ақын Евгений Евтушенко: «Танктер Прагада жүріп жатыр, Танктер шындықпен жүріп жатыр, деп  батыл жазды. Ал, Бас хатшы Леонид Брежнев, BBC-де айтылғандай, марксизмнен тағы бір сабақ беріп, судья рөлін атқарды. «Социалистік лагерьдегі «қайта құрудың» тағы бір әрекеті 1968 жылы танктердің күшімен жойылды», — деді Андрей Сахаров.

Прага көктемінің атақты қайраткері Зденек Млинар: «Прагада танктермен  қорқыту науқаны Кеңес Одағында Кафкаға деген қызығушылықты күшейтті. Дегенмен, бұл хобби бір жағынан махаббат романы сияқты қысқа және жағымды болды.

Одақ ыдырады Кафка жолымен ыдырады.Кеңестік қорғаныс цензурасы жоғалды. Кітап дүкендерінің сөрелерінде бұрын тыйым салынған, «идеологиялық тұрғыдан зиянды» авторлардың көптеген кітаптары пайда болды. Кітап сөрелерінде  Кафка, Джойс, Миллер, Набоков, Ницше және басқа да қалам мен ойдың тамаша шеберлерінің шығармалары орын алып жатты. Көп ұзамай зерделі, интеллектуалды, философиялық әдебиеттің жанкүйерлерінің шеңбері өте көп екені белгілі болды. Оны шөлдегендер сатып алды. Кітаптар сөрелерде шаң жинап, күңгірт қара-алтын жарқырауымен партиялық билікті  қорқыта бастады.

Осыдан соң, Кафка шығармалары қызықсыз болып қалды, тіпті керек еместей жатқа жатқызылды. Күлкілі болжам орындалды. Одақтың ыдырауымен  Кафканы шындыққа айналдыру үшін дүниеге келушілер пайда болды! Ал антиертегі Ресейде жеңіске жетті. Бюрократтардың қорқынышты толық билігі орнатылды, олардың қолында Заң қарапайым халық үшін қолөнерге айналды. Билік қақпасының сыртында азшылық семіріп, байыды. Ал қақпаның арғы жағында қалған көпшілік,  күнкөріс қамын ойлап, аман қалуға тырысты. Олар дұғаларын, өтініштерін және үміттеріне сүйенді.

Франц Кафка чех тілінде «таң» дегенді білдіреді екен. 1883 жылы 3 шілдеде Прагада, Ескі қала алаңындағы галантер отбасында дүниеге келген. Әкесі өндіруші, дөрекі, намысқой, үстемшіл адам болған. Баласының оның жолын қуғысы келмейтініне ашуланған Францтың әкесі ұлының әдеби хоббиін жек көрген.Заң ғылымының докторы дәрежесіне сай, өзінің қызметтік міндеттерін ұқыпты атқарғанына қарамастан, Кафка  қарапайым және төмен жалақы алатын қызметтерді ғана атқарған. Дәлірек айтсақ, ол мансап жасаған жоқ. Әлеуметтік баспалдақтың жоғарғы сатылары оны қорқытқан. Жарақаттарды сақтандырумен айналыса отырып, Кафканың өзі жансыз және барлық жерде бар бюрократиялық машинадан ғана емес, сонымен бірге өзін қоршаған бүкіл әлемнен де жарақат алды. Одан қорқып, қашып қайда барсын, бәріне шыдап баққан.   1922 жылы зейнеткерлікке шыққан ол Берлинге «ұрланып шығуды» жоспарлаған, соңынан Чех топырағында   еркін жазушы ретінде өмір сүргісі келген, бірақ денсаулық жағдайы оны тоқтатып тастаған.

Франц Кафка 1924 жылы 3 маусымда Вена маңындағы Кирлинг шипажайында 41 жасқа толғанына бір ай қалғанда қайтыс болады.Сәтсіз шенеунік өзінің биік тағдырын сезінген ұлы жазушы еді. Шығармашылық талпыныс пен шағын қызметкердің күнделікті іс-әрекетінің үйлесімсіздігі оны қинап, күйзеліске ұшыратты. Нұсқаулар мен бұйрықтарды механикалық орындау, жоғары тұрған шенеуніктерге үнсіз бағыну, адамның емес, роботтың өміріне сәйкес келетін. Кафка өмір бойы өзін қорқынышпен сезінді. Қорқыныш оны «қауіпті жер асты гүріліндей» мазалайтын. «Егер ол үндемей қалса, мен де үнсіз қаламын, бұл менің өмірге қатысу тәсілім, бұл гуіл бітсе, мен де өмірімді аяқтаймын»,- деп жазады ол күнделігіне.

«Менің жалғыз мамандығым – әдебиет», «Мен әдебиетпін». Флобер сияқты Кафка да «сөздің азабын» бастан өткерді, бірақ оларға ешқашан мойынсұнбады және «ұйқысыздық пен ұйқысыздыққа қарамастан, кез келген жағдайда өз жұмысын жалғастыруға дайын болды.

Ол табысқа жетуді армандады. Бірақ ол өмірінде сәттілік үшін жаратылмағанын сезді. 28 жастағы Кафка 1911 жылы 22 қарашадағы күнделігінде: «Жетістікке жетудің басты кедергісі – менің физикалық жағдайым екені даусыз. Мұндай денемен сіз ештеңеге қол жеткізе алмайсыз. Оның үнемі жетімсіздігіне көнуге тура келеді… Менің денем әлсіздігіммен қатар, тым ұзын, мүбәрәк дене құру үшін онда бір тамшы май да жоқ, өйткені ішкі отты сақтау…» керек деп жазды. 2 мамыр 1912 жыл: «…сенімсіз басым, кеңседегі өлім, жазуға физикалық қабілетсіздік және оған деген ішкі қажеттілік» шынымен таусылды…

1912 жыл, 21 шілде: «Әдебиетке қатысы жоқтың бәрін жек көремін, әңгіме-дүкен құрудан (тіпті әдебиеттен де) жалықтым, қонаққа барудан жалықтым, туған-туыстарымның қайғысы мен қуанышы мен үшін өліммен жалықтырады…». Ойпырмай, осылай да тағдырға сыр ашуға бола ма?!

Кафка әкесімен күрделі және түсініксіз қарым-қатынаста болғанын жоғарыда айтқан болдық. Ол оған ұзақ шыдап, одан ештеңе сұрамаған және оған өзін түсіндіруге тырыспаған. Барлық қайғы мен барлық жанын жеген сұрақтарды ішінде, жан жүрегінде жинақтаған. Бұл қайғысын соңында: «Әкеге хатта» көл болып төгілген.Жазушы бұл хатын 1919 жылы 36 жасында жазған көрінеді.

 

«Құрметті әке!

Жақында сіз менен неге қорқасың, деп сұрадыңыз…«Менің жалғыз мамандығым – әдебиет, мен әдебиетшімін». Бұл басы. Флобер сияқты Кафка да «сөздің азабын» бастан өткерген, бірақ оларға ешқашан мойынсұнбаған және ұйқысыздық пен мазасыздыққа қарамастан, кез келген жағдайда өз жұмысын жалғастыруға дайын болған.

Әрине, ол табысқа жетуді қалады. Бірақ өмірінде сәттілік үшін жаратылған жоқ. 28 жастағы Кафка 1911 жылы 22 қарашадағы күнделігінде былай деп жазады: «Жетістікке жетудің басты кедергісі – менің физикалық жағдайым екені даусыз. Мұндай денемен сіз ештеңеге қол жеткізе алмайсыз. Оның үнемі жетімсіздігіне көнуге тура келеді…».

Жалпы, темперамент пен  қатыгез мінез – сізді мүжитін кемшіліктер мен әлсіздіктер. Кафка әкесіне оның «қорқақ бала» болғаны туралы айтқанын еске салады жәнеол оны «тек өз мінезіне сай күш-қуатпен, айқаймен және ашушаңдықпен тәрбиелегенін айтпайды. Бұл тәрбие әдісі өзін ақтамағаны анық. Әлсіз және әлжуаз бала болып өсіп келе жатқан Франц Кафка сияқты оған басқаша көзқарасты – сүйіспеншілікті, жақсы ниетті, жігерлендіруді талап еткені анық еді. Алайда оның әкесі баласына мұндайды көрсетпеген. Тек күш және тек өзіне деген сенімділік: «Креслоңда отырып, сен әлемді биледің. Одан арт ық әкеге не айтуға болады? Ал хатының соңы:«…Мәселен, чехтарды, немістерді, еврейлерді тек бір нәрсе үшін емес, бәрі үшін ұрысуға болады, ақырында сенен басқа ешкім қалмады. Сіз менің көз алдымда барлық тирандардың құпиясына ие болдыңыз, оның құқығы ақылға емес, жеке басқа негізделген. Кем дегенде, мен осылай ойладым, әке…». Күрделі отбасылық қатынастар Франц Кафкаға қара із қалдырды. Мұндай мінездер тарихта болған. Әсіресе, орыс әдебиетінде көп болған. Мысалы, Андрей Белый мен Александр Блок та әкенің қайырымсыздығынан көп  зардап шеккен. Әкенің деспотизмі ананың шексіз махаббаты сияқты жойқын болғанда ғана бала шарықтап өседі. Бәрі сен ойлағандай болған ба?

Кафка 26 жасында, 1909 жылы журналдарға шыға бастаған. 1913 жылы қаңтарда өзінің бірінші кітабы «Ой қозғау» (басқа аудармасы: Бақылау) жарық көргенде, Кафка өзінің таныстарына: «Андреден он бір кітап сатылды. Мен онды өзім сатып алдым. Мен біреуін кім сатып алғанын білгім келеді. Қарай көр, не деген, өлгешектік… «Үкім» (1913), «Стокер» (1913), «Метаморфоза» (1916) әңгімелер жинақтары жеке кітап болып шықты.

1915 жылы жазушыға Германиядағы ең маңызды әдеби сыйлықтардың бірі – Фонтан сыйлығы берілді. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Кафка «Түзу колониясында» әңгімесін (1919), «Ел дәрігері» (1919), «Ораза өнерінің шебері» (1924) жинақтарын жариялады. Дүние саларынан бұрын Кафка өзін күтушіден, барлық шығармаларын жойып жіберуді өсиет еткен. Ол туралы жоғарыда айттық. 1925 жылы, өсиет қалдырушы қайтыс болғаннан кейін бір жыл өткен соң, Франц Кафканың үш ұлы романының біріншісі «Сот процесін» жарыққа шығарған. Оған оның құрметті замандастары – Герман Гессе, Альфред Доблин және Курт Тухольский қолқабыс жасаған. Соңғысы «Сынақ» соңғы жылдардағы ең қорқынышты және ең күшті кітап деп аталған. Содан кейін «Құлып» (1926) және «Америка» (1927) жарық көрді. Томас Манн Кафканың кітаптарын «ерекше құрылымдар», «қорқынышты, елес-комикс», «өте шебер және ауыр» деп сипаттаған. Өткен ғасырдың 60-шы жылдары  Кафканың күңгірт пайғамбарлық болжамдары – толық басқару, қорқынышты автоматтандыру, бюрократияның үстемдігі дәл келген. Дүние Кафка сценарийі бойынша дамығанын көрсетіп берді.Жазушы қайтыс болғаннан кейін жоғары атақ-даңққа ие болды. Неліктен Кафка өз шығармаларын одан әрі жариялаудан бас тартты? Бірден айтайық, тіпті оның көзі тірісінде пайда болған нәрселер достарының қысымымен жарияланған болатын. Кафка өзінің жазуын «дұға ету нысаны» және тек интимдік мәселе деп есептеп, жариялылықты қаламады. Бірақ «намазды» сату жаман нәрсе. Ол қолжазбаны басып шығару арқылы оны жыртып алғанын түсіндіжәне өз жүрегінің бір бөлігін теріс қолдарға берді. Осы тұрғыдан алғанда Кафка өз суреттерін сирек сататын, ең тиімді ұсыныстардан бас тартып, үйінің картиналарын жасап, сақтайтын бөлігіне ешкімді кіргізбейтін суретші Эдвард Мункке ұқсайтын. Мунк қайтыс болғаннан кейін оның үйінен шаң мен тышқан саңырауқұлағының арасынан 10 мыңнан астам суреттер мен баспалар табылған. «Менде суреттерімнен басқа ештеңе жоқ. Оларсыз мен ештеңе емеспін», — дейді екен суретші. Мунктің әлемге әйгілі «Айқай» атты портреті Кафканың беттерінен ажал алдында сыбдырға айналған айқайы емес пе, екен?..

Кафка 1922 жылы, қайтыс болуынан екі жыл бұрын  Макс Бродқа хат жазады. Оның сыры неде?

«Шығармашылық тәтті, керемет сол түні маған, бұл – шайтанға қызмет етудің сыйы екені белгілі болды. Бұл қараңғы күштерге түсу, бұл – табиғи күйінде байланыстырылған рухтардың босатылуы, бұл күмәнді құшақтардың  төмендейтін, қоныстанатын және күн сәулесінде әңгімелеріңізді жазғанда жоғарыда көрінбейтін нәрселер. Шығармашылықтың басқа түрі бар шығар, мен осыны ғана білемін; түнде қорқыныш мені сергек еткенде, мен білетінім осы ғана. Ал мен оның бойынан шайтанды анық көремін. Бұл өзі немесе басқа біреудің бейнесінің айналасында үнемі толып жатқан және одан ләззат алатын бос әурешілік пен еріктілік, бұл OM қозғалыстары кезінде болатын бүкіл күн жүйесі».«Шығармашылық экстаз» сәтінде, көру және көріпкелдік сағаттарында Франц Кафка өзі айтқандай, өзінің теңдесі жоқ әдеби «конструкцияларын» жасады. Бұл сөз өте дәл, өйткені Кафка кейіпкерлерінің сюжеті, бейнелері мен әрекеттері ешқандай метафора немесе басқа көркемдік құралдармен мүлдем боялмаған. Бұл тек болмыстың құрылымдары. Таза философиялық ой немесе болған оқиға туралы ойлау.

 

Кафка және әйелдер

 

Әйелдер оны өзіне тартып, сонымен бірге қорқытты. Ол кездесулер мен олармен араласудан гөрі хат жазуды артық көрді. Кафка өзінің сүйіспеншілігін эпистолярлық түрде білдірді. Бір жағынан өте сезімтал, ал екінші жағынан өте қауіпсіз (қауіпсіз махаббат қауіпсіз жыныстық қатынасқа ұқсас па?).Төрт әйел. Үш келісім.

Дегенмен, Мариенбад жай ғана эпизод, олардың қиын және шатасқан қарым-қатынасындағы бақытты эпизодтары да болды. Мойынсұнғыш Фелициа ақыры бүлік шығарып, Кафканы өзімшілдік пен қарым-қатынасты ресми түрде рәсімдеуге дәрменсіздігі үшін айыптады.  Олар тіпті жиһаз сатып алып, баспана іздей бастағаны да бар. Бәлкім, неке болғанда Кафка неке байламынан арыла алмас еді, бірақ денсаулығының нашарлығы оны құтқарып қалды. Жазушыүшін романтикалық өмір қисынды болар ма еді, бірақ Милена үшін бұл мүлдем табиғи емес болды. Ол өмірге шөлдеп, қараңғы тұңғиыққа құлағысы келмеді. Кафка қайтыс болған кезде, Милена онымен «жеңіл өлімге» неге келіспейтінін ойлады …

1995 жылы Милена Есенска қайтыс болғаннан кейін ол Израильдің «Халық әділі» құрметті атағын алды. Милена Есенска өмірінің соңына дейін Кафканы ұмытқан жоқ. Бірақ Миленаның өзі ерекше әйел емес еді.

 

Өлімге дейінгі өмір

 

…Өмір сүрмеу мүмкін емес болмағанда дағдарыс атой салып, жан алқымға келіп тіріледі. Дәл осы «мүмкін емес» сенімнің ақылсыз күші жасырынып, ол теріске шығаруда  өз формасын алды.

Кафка бала кезінен өте әлжуаз бала болды. Ол үшін шешіну психологиялық жарақат десе де болады. Кафка туберкулезбен ауырған кезде, ресми медицинаға сенбей, өзін өз амалынша құтқаруға тырысты. Кофе, шай және алкогольді сусын ішуге тыйым салды. Ас-ауқатты мейлінше мұқият таңдады. Ұзақ уақытқа дейін вегетариандық қалыпты сақтады. Жүзуге, жүгіру үшін арнайы алаңдарға барды.

Жазушының шығармалары бізге қалай жетті? 1933 жылы нацистік цензуралар Кафканың кітаптарына тыйым салды. 1939 жылы Гитлер әскерлері Прагаға кірер алдында түнде Макс Брод Кафканың қолжазбаларын алып, Палестинаға қашады. Кейінірек олар Цюрих банкіне орналастырылды. Тікелей мұрагерлер – Кафканың әпкелері концлагерьлерде қайтыс болады. Олардың балалары, Кафканың жиендері қолжазбалардың көпшілігін Оксфордтағы Бодлиан кітапханасына сыйға тартады. Макс Брод «Сынақ» қолжазбасын өзіне қалдырады, бірақ ақырында ол мүлде жат қолдарға түсіп, 1989 жылы «Sotheby’s» дүкенінде 2 миллион долларға сатылады. Бұл сома Кафканың көзі тірісінде алған қарапайым қаламақысымен салыстырғанда керемет мол қаржы еді.Жазушы осылайша, өлгеннен кейін әйгілі жазушыға айналады. Бүгінгі таңда Кафка – Праганың ең басты талисманына айналған.

Сыншылар Кафканы Гогольмен жиі салыстырады, олардың өмірбаяндары мен кітаптарынан да көптеген ұқсастықтарды табады. Екеуі де балалық шағында жақсы персонаж кейпінде болмаған және студент ретінде екеуі де келекенысанына айналған жандар болған. Гоголь мен Кафка өз өмірлерін мазасыз сезінумен өткізді. Екеуі де әйелдерден қорықты. Алайда жаны таза, пәк «қыздар» екеуіне де бұйырмады. Кафка платондық ғашықтар – Фелиция мен Миленамен оңбай «жазаланды». Екі жазушының да шығармаларында адам сұмдығы, шындықтың блокадасында шаншылып езілген «кішкентай адамдардың» жан айқайы жатты.