ОТБАСЫЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ САҚТАУ

Әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық университеті, шығыстану факультеті қытайтану

кафедрасының аға оқытушысы PhD доктор, жазушы

Нұрхалық Абдырақынмен сұхбат.

– Нұрхалық аға сіз талай жылдан бері ұрпақ тәбиелеп келе жатқан ағартушы ұстазсыз, адамның қалыптасуындағы отбасының рөліне қалай қарайсыз?

– Отбасы – барша қоғамның негізі. Отбасықұрмет пен қамқорлықтың, өзара түсіністік пен сүйіспеншіліктің, өзара қолдау көрсетудің биік шыңы көрініс беретін бірегей орта. Отбасы – бұл адамның алғашқы тәрбие алатын және өмірлік негіздерін қалыптасатын мекені.Отбасы мүшелерінің арасында қалыптасқан қарым-қатынастар мен құндылықтар балалардың мінез-құлқына, дүниетанымына және өмірлік ұстанымдарына ықпал етеді.Демек,адамның қалптасуындағы отбасының рөльі өте үлкен.Отбасы қоғамның тұрақтылығы мен дамуына да өз әсерін тигізеді.

– Сіздің ойыңызша отбасылық құндылықтар деген не?

– Отбасы құндылықтары – бұл ұрпақтан-ұрпаққа берілетін, адамдарды біріктіретін моральдық принциптер мен нормалар.

Әр отбасының өз құндылықтары бар, себебі әрбір отбасы мүшелерінің жеке қасиеттері, өмірлік тәжірибесі мен дүние танымдары бір-бірінен ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер отбасылық құрылым, мәдениет, дәстүрлер, қарым-қатынастардың сипаты мен күнделікті өмірде көрініс табады. Әр отбасының өзіндік ерекшеліктеріне байланысты бірнеше маңызды аспектілер қалыптасады:

Мәдениет пен дәстүрлер;

Әр отбасы өзінің мәдени ерекшеліктерін, дәстүрлерін және әдет-ғұрыптарын ұстанады. Мысалы, әр отбасы өздерінің наным-сенімдеріне байланысты атап өтетін мереке-мейрамдары ұқсамайды. Әрбір отбасының салт-дәстүрі оның мүшелерінің өмір сүру тәсілі мен дүниетанымына тікелей әсер етеді.

Қарым-қатынастардың түрлері;

Отбасындағы қарым-қатынастар әр отбасының ерекшелігіне байланысты әртүрлі болады. Кейбір отбасыларда барлық мүшелер арасындағы қарым-қатынас өте ашық және еркін, ал басқа отбасыларда бұл байланыстар дәстүрлі түрде ресми және жинақы болуы мүмкін. Мысалы, кейбір отбасы мүшелері күнделікті өмірде жиі пікір алмасып, бір-біріне қолдау көрсетсе, басқа отбасы мүшелері өз сезімдерін сыртқа шығармай, өз бетімен шешім қабылдауды ұнатуы мүмкін.

Отбасылық рөлдер мен міндеттер;

Әр отбасы мүшесінің рөлі мен міндеті әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы, бір отбасы үшін әке отбасының қамқоршысы әрі жетекшісі болса, басқа отбасы үшін бұл рөлдер ана мен балалар арасында тең бөлінеді. Сонымен қатар, кейбір отбасыларда әйел мен еркек арасындағы рөлдер теңдестірілген болса, басқаларында бұл рөлдер айқынырақ бөлінуі мүмкін.

Балалар тәрбиелеу әдістері;

Отбасының балаларына деген көзқарас әр түрлі болады. Бір отбасы баланы көбінесе авторитарлық тәсілмен тәрбиелесе, екінші отбасы баламен достық қарым-қатынасты қалыптастырып, еркіндік береді. Кейбір отбасы либеральды әдістерді ұстанып баланың жеке өміріне көп араласпайды, оның өзіндік шешімдер қабылдауына мүмкіндік береді. Әр отбасының өз бала тәрбиелеу әдістері оның мәдениеті, діни сенімдері мен өмірлік құндылықтарына байланысты өзгеріп отырады.

Қаржылық жағдай мен тұрмыс жағдайы;

Әр отбасының қаржылық жағдайы мен тұрмыс деңгейі оның өмір сүру салтына айтарлықтай әсер етеді.

Отбасылық дәстүрлер мен мерекелер;

Әр отбасының өзіне тән мейрамдары мен дәстүрлері болуы мүмкін. Бұл – белгілі бір мерекелерді бірге атап өту, арнайы тағамдар әзірлеу, немесе белгілі бір уақыттарда бірге сапарға шығу сияқты әдеттер. Осындай отбасылық дәстүрлер отбасының бірлігін нығайтып, ұрпақтан-ұрпаққа беріледі.

Жеке өмір мен құндылықтар;

Әр отбасы мүшесінің жеке құндылықтары мен өмірлік көзқарастары отбасы ішінде қалай бірігетінін анықтайды. Кейбір отбасылар үшін жеке бастың еркіндігі маңызды болса, басқалар үшін отбасының бірлігі мен дәстүрлердің сақталуы бірінші орында тұрады.

Қиындықтарға деген көзқарас;

Әр отбасының қиындықтарға деген көзқарасы әртүрлі болуы мүмкін. Бір отбасы үшін қиындықтар – бұл тек қиындықтар емес, оларды бірге еңсеру мен бірге өсу мүмкіндігі ретінде қабылданса, басқа отбасы үшін олар дағдарысқа алып келетін жағдай ретінде қарастырылуы мүмкін.

Әр отбасының өз ерекшеліктері оның мүшелерінің арасындағы қарым-қатынасқа, олардың дүниетанымына, бала тәрбиелеу әдістеріне, өмір сүру стиліне және мәдени дәстүрлеріне байланысты қалыптасады. Бұл ерекшеліктер отбасы ішіндегі бірлік пен үйлесімділікті сақтауға септігін тигізеді. Әр отбасының өзіне тән мәдениеті мен құндылықтары оны өзгелерден ерекшелендіреді, ал бұл әрбір отбасының ерекше болуына әкеледі.

– Қазақ айтады: «ыдыс-аяқ сылдырламай тұрмайды» деп, осы кезде не істеу керек деп ойлайсыз?

– Бөлек-бөлек отбасында ұқсамайтын құндылықтар мен өскен қызбен жігіт ортақ отбасы құрған алғашқы жылдар дүние танымдарының, өмір салттарының өзгешелігіне қарай, немесе өмір болған соң әр түрлі қиындықтар салдарынан кикілжіңдер болуы мүмкін, алайда осы кезде төзімділік пен сабырлылық көрсету маңызды. Гуманист отбасы мен гуманист отбасы, прагматикәулетпен прагматикәулеттіңұл-қыздары үйленсе, ой ортақтығы мен көзқарас тұтастығыболғандықтан тез тіл табысуы мүмкін.

– Отбасын берік сақтаудың құпиясы неде деп ойлайсыз?

– Алдымен, сүйіспеншілік (махаббат) пен құрмет. Қыз бен жігіттің алғашқы тән қалауы негізінде сезімдік таныммен басталған махаббат біртіндеп ақылдық танымға өтіп сүйіспеншілік пен құрметке ұласады. Әрбір отбасы мүшесі бір-біріне деген сүйіспеншілігін, құрметін білдіруі тиіс. Бұл қатынастарды нығайтады, қиын жағдайларда бір-біріне көмектесуге мүмкіндік береді. Сүйіспеншілік пен құрметтің негізінде байланыс және ынтымақтастық жатыр. Ежелгі дүние танымдағы «ерді зор, әйелді қор санауды» толығымен құрметке, сыйластыққа ауыстыру керек.

Содан соң, жауапкершілік пен міндеттерді бөлісу. Отбасында әрбір адамның өз міндеті мен жауапкершілігі болуы маңызды. Әке мен ана, ата-әже, бала арасындағы рөлдерді дұрыс бөлу отбасы ішіндегі тепе-теңдікті сақтауға көмектеседі. Үй шаруасын бірге атқару, қаржылық мәселелерді бірігіп шешу – бұл отбасылық тұрақтылықты сақтау үшін қажет.

Қарым-қатынаста ашықтық та маңызды рөл атқарады. Отбасындағы әрбір мүшенің өз ойлары мен сезімдерін ашық айтуы өте маңызды. Ашық қарым-қатынас кез келген қиындықтарды, түсініспеушіліктерді ертерек шешуге көмектеседі. Адамдар өз проблемалары мен алаңдаушылықтарын бөлісу арқылы бір-біріне жақындасады. Баланың да кез-келген уақытта отбасындағы үлкен-кіші істерде пікірін тыңдау, дұрыс болса қабылдап, дұрыс болмаса түсіндіріп отыруы керек.

Сенім мен адалдық болмаса да отбасы беріктігі әлсірейді. Отбасында сенім мен адалдықтың болуы өте маңызды. Бір-біріне сену және бір-бірінің адалдығын бағалау – бұл отбасының әл-ауқаты мен ынтымақтастығының негізі. Сенімнің бұзылуы көп қиындықтарға әкеледі, ал адалдық отбасы мүшелерінің арасындағы берік қарым-қатынасты сақтайды.

Төзімділік пен кешірімділік отбасын сақтаудағы маңызды талаптар. Отбасының барлық мүшесі адам болған соң кейде қателіктер жасайды, көп кикілжіңдер кіші істерден бастап туындайды, сол кезде көрсе де көрмеске салыну. Сабырлы, асықпайтын, төзімді, кешірімді болуға тырысу қажет. Әр адам өзінің қателіктерін түсініп, бір-біріне кешіріммен қарауы керек. Осылайша, отбасы мүшелері арасындағы қатынастардағы қиындықтар жеңілдетіледі.

Ортақ мақсаттар мен жоспарлар болуы маңызды. Бірігіп жоспар құру, ортақ мақсатқа жетуге ұмтылу отбасы мүшелерін біріктіреді. Бұл балалар мен ересектер үшін де маңызды, себебі ортақ мақсат барлық отбасы мүшелерінің күш-жігерін біріктіреді.

Таза ниет және қолдау көрсету арқылы өмірдің қиын сәттерінде бірлесіп әрекет етуі керек. Өзара қолдау көрсеткен кезде отбасы мүшелері өмірдің қиындықтарын жеңілдетеді. Жақсы отбасы – бұл бір-бірін түсінетін, қиын сәттерде көмек көрсететін орта.

Уақытты мәнді өткізу де өте маңызды. Бірге табиғатқа шығу, кино көру немесе отбасылық кешкі ас ішу сияқты қарапайым іс-әрекеттер отбасы мүшелерінің арасындағы байланыстарды нығайтады. Бұл отбасының байланысын тереңдетіп, эмоционалдық жақындықты қамтамасыз етеді.

Өзара келісім және компромиске бару қажеттігі. Отбасындағы мәселелерді шешу үшін келісім мен компромиске бару қажет. Бір адамның ғана пікірін тыңдау емес, барлық отбасы мүшелерінің мүдделерін ескеру өте маңызды. Тек осылайша әрқайсысының қажеттіліктері ескеріліп, дұрыс шешімдер қабылданады.

Отбасын сақтау мен оның берік болуына көп факторлар әсер етеді. Сүйіспеншілік, махаббат, сенім, жауапкершілік, ашықтық, төзімділік, бұл отбасының ұзақ мерзімділігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ететін маңызды құндылықтар. Егер отбасы мүшелері өзара құрмет пен махаббатқа негізделген қарым-қатынас орнатса, отбасын сақтау мүмкіндігі әлдеқайда жоғары болады.

– Сіздің ойыңызша отбасындағы әкенің орны қандай болуы керек?

– Әке отбасының тірегі әрі балаларына үлгі болатын маңызды тұлға. Әкенің отбасы мен балалар үшін рөлі өте үлкен және оның орны ерекше. Әке тек физикалық тұрғыдан ғана емес, моральдық, рухани және әлеуметтік тұрғыдан да отбасының дамуына маңызды әсер етеді.

Әке негізі отбасындағы көшбасшы болып табылады. Ол отбасының қаржылық жағдайын қамтамасыз етіп, отбасын материалдық тұрғыдан қамтамасыз етуге жауапты болады. Әкенің міндеті — отбасын сыртқы қауіп-қатерлерден қорғау, отбасының амандығы мен тұрақтылығын сақтау. Сонымен қатар, әке отбасындағы басқа мүшелеріне үлгі боларлықтай өзінің әрекеттерімен, шешімдерімен бағыт беріп отырады.

Әкенің тәрбие мәселесіндегі орны да ерекше. Әке балаларды қорғап қана қоймай, оларға өмірлік қағидаларды, дұрыс құндылықтарды, еңбекқорлықты және ерік-жігерді үйретеді. Әке көбінесе ұлдар үшін үлгі бола отырып, оларды еркектік қасиеттерге тәрбиелейді, ал қыздар үшін отбасы мен қоғамдағы ер адамның рөлін түсінуге көмектеседі.

Әкенің балаларына деген қатынасы олардың өмірдегі өз орнын табуына, өзін сенімді сезінуіне және қиындықтарды жеңуіне көмектеседі. Әке балаларымен уақыт өткізіп, оларға жақсы тәрбие беру арқылы олардың мінез-құлқы мен дамуына үлкен әсер етеді.

Әке балалардың өмірінде эмоционалды қолдаудың маңызды көзі болуы тиіс. Балалар қиындықтарға тап болғанда, әкенің қолдауы мен түсінігі олардың өзін-өзі бағалауы мен психологиялық тұрақтылығын нығайтады. Әкенің сүйіспеншілігі мен қолдауы балалардың өмірде жақсы шешімдер қабылдауына ықпал етеді.

Әке отбасының рухани және моральдық бағыттаушысы болып табылады. Оның пайымдаулары мен өмірлік ұстанымдары балалардың дүниетанымына үлкен ықпал етеді. Әке балаға адал мен арамды, ар мен ұятты, обал мен саупты, дұрыс пен бұрысты айыра білуге, адалдық пен әділеттілік, қайырымдылық пен төзімділік сияқты құндылықтарды үйретуге тиіс.

Әке отбасының басқа мүшелерімен жақсы қарым-қатынас орнатуы маңызды. Әсіресе, ана мен балаға деген сыйластық, ынтымақтастық пен сүйіспеншілік әкенің көрнекі үлгісі бола алады. Отбасында жақсы қарым-қатынас орнату арқылы әке балаларға адами қарым-қатынастардың маңыздылығын түсіндіреді. Бала әкеден ата-аналар арасындағы сыйластық пен өзара түсіністіктің не екенін үйренеді.

Әкенің отбасы үшін маңызы тек өз үйінде ғана емес, сонымен қатар қоғамдағы рөлінде де көрінеді. Әкенің жауапкершілікті сезінуі, қоғамдағы өзінің орнын білуі балаларға да осы құндылықтарды үйретеді. Әке балаларға қоғамға жауапты, құқықтық нормаларды сақтайтын және тәртіпті азамат болуды үйретеді. Отбасындағы әкенің орны ерекше және оның рөлі кең ауқымды. Әке — отбасының тірегі, балаларына үлгі болып, олардың дамуына бағыт-бағдар береді. Әкенің тәрбиелік, эмоционалды және қаржылық қолдауы балалардың дамуына және отбасының тұрақтылығына үлкен әсер етеді. Әке тек өз отбасының қамқоршысы емес, сонымен қатар, қоғамның болашағын қалыптастырушы маңызды тұлға болып табылады.

– Отбасындағы шешенің орны қандай?

– Отбасы – бұл қоғамның іргетасы, ал шеше (ана) — отбасының жүрегі, оның рухани тірегі. Отбасындағы шешенің орны ерекше, себебі ол тек балаларға тәрбие беріп қана қоймай, отбасындағы эмоционалдық, психологиялық және моральдық атмосфераның қалыптасуына үлкен әсер етеді. Әсіресе, ананың рөлі оның балаларымен байланыс жасаудағы терең әсерінен көрінеді.

Шеше – баланың алғашқы тәрбиешісі. Әсіресе, алғашқы жылдардағы тәрбие ананың қолында болады. Ана балаларға дұрыс құндылықтарды, адамгершілік нормаларын, мінез-құлықтың жақсы үлгілерін ұсынады. Әке мен шеше баланың дамуына әртүрлі ықпал етеді, бірақ ананың нәзік әрі мейірімді қарым-қатынасы баланың психоэмоционалды дамуына ерекше әсер етеді.

Шеше баласының өміріндегі ең жақын досы әрі сенімді серігі бола алады. Ананың махаббаты мен қамқорлығы баланың өмірінде үлкен эмоционалды қолдау көрсетеді. Адам баласы үшін анасының жылы сөздері мен қолдауы қиын кезеңдерде маңызды. Балалар ата-аналарынан мейірім мен сүйіспеншілік алып өседі, бұл олардың өзін-өзі бағалауы мен өзара қарым-қатынастарда сенімді болуына ықпал етеді.

Шеше отбасының ішкі қатынастарын нығайтуда маңызды рөл атқарады. Ол отбасында үйлесімділік, келісім және сүйіспеншілік атмосферасын қалыптастыру үшін өз үлесін қосады. Ананың төзімділігі мен ақылдылығы отбасындағы қиындықтарды шешуге, кикілжіңдерді бітімгершілікпен аяқтауға көмектеседі. Сонымен қатар, шешей отбасының дәстүрлері мен құндылықтарын сақтау үшін күш салады.

Шеше отбасы мүшелері арасындағы қарым-қатынас пен түсіністікті қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Балалар мен ата-аналар арасындағы пікірталастар, түсініспеушіліктер мен кикілжіңдер кезінде шеше, әдетте, жағдайды сабырлы түрде реттеп, үйлесімді қарым-қатынас орнатуға тырысады. Ол отбасы мүшелерінің қажеттіліктерін түсініп, оларға дұрыс шешімдер табуға бағыт береді.

Шеше отбасында тек балалар үшін ғана емес, сонымен бірге күйеуі үшін де үлгі бола алады. Ол еңбекқор, сүйіспеншілікті және қамқорлықты көрсетіп, өзінің өмірлік ұстанымдарын көрсету арқылы барлық отбасы мүшелеріне дұрыс жолды таңдауға ықпал етеді. Ананың күнделікті тұрмысында көрсететін табандылығы мен жанашырлығы отбасының жалпы атмосферасына әсер етеді.

Отбасында үлкен шешімдер мен маңызды таңдау жасауда шеше де үлкен рөл атқарады. Шеше, әсіресе балаларға қатысты мәселелерде жауапкершілікті мойнына алып, олардың болашағы мен дамуы үшін қажет болатын шешімдер қабылдайды. Сонымен қатар, ол үй шаруашылығының ұйымдастырылуына, балалардың оқу мен дамуына қатысты да маңызды шешімдер қабылдайды.

Шеше балаларына тек күнделікті өмірдің қажеттіліктерін ғана емес, сонымен бірге жалпы өмірге деген көзқарасын да көрсетеді. Ол өз балаларына білім алудың, еңбекқорлықтың, табандылықтың маңыздылығын түсіндіріп, оларды жан-жақты дамуға жетелейді. Шешей өз ісімен, өзінің тәртібімен балаларға өмірдің қиындықтарына қалай төтеп беруге болатынын көрсетеді.

Отбасындағы шешенің орны өте ерекше және оның рөлі өте маңызды. Ана – ол отбасының рухани ұстазы, балалардың алғашқы тәрбиешісі, жанашыры және эмоционалды қолдаушысы. Ол отбасындағы барлық мүшелердің арасында үйлесімділік пен сүйіспеншілік атмосферасын сақтап, балаларға өмірлік құндылықтарды үйрету арқылы олардың дұрыс жолда өсуіне ықпал етеді. Шешейдің отбасы үшін жасаған еңбегі мен маңызы сөзсіз үлкен.

– Отбасындағы баланың орны мен міндеттері не тоқталсаңыз?

– Баланың отбасы ішіндегі орны өте ерекше және маңызды. Әрбір бала – отбасының болашағы, оның үміті мен арманы, әрі отбасының өміріндегі басты тұлға. Баланың отбасындағы орны оның дамуында, тәрбие алуында, оның тұлға ретінде қалыптасуында маңызды рөл атқарады. Отбасы баланың ең алғашқы әлеуметтік ортасы болып табылады, және оның мінез-құлқы, дүниетанымы мен құндылықтары осы ортада қалыптасады.

Бала – отбасының болашағы. Балаларсыз отбасы толыққанды болмайды, себебі олар отбасының ұрпақ сабақтастығының жалғасы болып табылады. Отбасында бала өскен сайын, ол өзінің ұрпағын тәрбиелеу, оны өз дәстүрлері мен мәдениетін сақтау арқылы отбасының келешегін қалыптастырады.

Бала – отбасының мәдениеті мен дәстүрлерінің мұрагері. Әрбір отбасы өздерінің ұлттық, дәстүрлік, діни және отбасылық құндылықтарын балаларына үйретеді. Бала осы құндылықтарды қабылдай отырып, оларды болашақта өз өмірінде пайдаланып, келесі ұрпаққа жеткізеді. Сондықтан бала отбасының мәдениетінің, дәстүрлерінің әрі құндылықтарының сақтаушысы бола алады.

Бала отбасы мүшелерінің арасындағы байланысты нығайтуға ықпал етеді. Әке мен шешей арасындағы қарым-қатынас балаларды тәрбиелеу барысында ерекше маңызды болып табылады. Бала ата-анасының бірлескен күш-жігерінің нәтижесі ретінде отбасы мүшелерінің ынтымақтастығын қалыптастырады. Сонымен қатар, бала туылған сәттен бастап отбасында бірлікті, сүйіспеншілікті және өзара түсіністікті нығайтуға себепші болады.

– Отбасы тәрбиесінің балаға әсері туралы тоқталып өтсеңіз…

– Отбасы тәрбиесі – бұл баланың тұлғасын қалыптастырудағы ең маңызды фактор. Баланың алғашқы әлеуметтік тәжірибесін алатын ортасы болып табылатын отбасы оның мінез-құлқы, дүниетанымы мен өмірлік құндылықтарының қалыптасуына әсер етеді. Отбасында берілген тәрбие баланың болашағына зор ықпал етеді, себебі ол адамды өмір бойы сүйемелдейтін құндылықтар мен дағдыларды үйретеді.

Баланың болашақта жақсы азамат, ата-ана, адамгершілігі мол тұлға болуы үшін бірінші кезекте дұрыс тәрбие алу өте маңызды.

Отбасы тәрбиесінің негізгі мақсаты – баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуына және оның қоғамда өз орнын табуына көмектесу. Отбасындағы тәрбие баланың физикалық, моральдық, интеллектуалды және рухани дамуына ықпал етеді. Тәрбиенің басты мақсаттары мыналар:

Баланың адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру. Дұрыс бағыт-бағдар беру. Баланың дүниетанымын кеңейту. Әлеуметтік және моральдық жауапкершілігін қалыптастыру.

Отбасында балаға ең бірінші үйретілетін құндылықтар – бұл адалдық, әділдік, жауапкершілік, еңбекқорлық және сыпайылық. Әрбір отбасы өз құндылықтарын ұстанып, оларды балаларына үйретеді. Бала осы құндылықтарды үйреніп, оларды өз өмірінде қолданады. Отбасы тәрбиесінде балаға жақсы үлгі көрсетіп, оны қолдау өте маңызды. Бала тек айтылған сөздерден емес, ата-ананың іс-әрекеттерінен де тәрбие алады.

– Әулет абыройын сақтау немен байланысты деп ойлайсыз?

– Әулет абыройы оның тарихымен, ата-бабаларымен, өткен жетістіктерімен және дәстүрлерімен тығыз байланысты. Әрбір әулет өзінің өткенімен мақтана алады, әрі оның ұрпақтары осы абыройды сақтап, жалғастыруға тырысады. Тарихы мен дәстүрлерін білу, құрметтеу және сақтау арқылы әулет өзінің абыройын жоғалтпайды. Бұл ұрпақтар арасындағы байланыс пен өзара құрметтің нығаюына әсер етеді.

Әулет абыройы тек отбасының ішінде ғана емес, сонымен қатар қоғамда да маңызға ие. Әрбір әулет қоғамда белгілі бір беделге ие болуы мүмкін, оның ұрпақтары әлеуметтік тұрғыда танымал, білімді және қоғамға пайдалы қызмет атқаруға ұмтылады. Әулет абыройы отбасының мәртебесіне, оның қоғамдағы ықпалына, басқа адамдармен қарым-қатынасында жоғары этикалық нормаларды сақтауына байланысты қалыптасады.

Әулет абыройын сақтау үшін отбасы мүшелері өздерінің іс-әрекеттерінде жоғары моральдық стандарттарды ұстануы керек. Бұл өз ісіне адал болу, қоғамда өз орнын табу, отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынастарды нығайту, және де балаларды дұрыс тәрбиелеу арқылы жүзеге асады. Әулет абыройын сақтау, сондай-ақ қоғамның алдындағы жауапкершілікті сезіну және бір-біріне көмектесу арқылы да мүмкін болады.

Әулет абыройы көбінесе ұрпақтар сабақтастығымен байланысты. Әрбір жаңа ұрпақ өз ата-бабаларынан алған білім, дағдылар мен құндылықтарды сақтап, әрі қарай дамытуы керек. Әулет абыройы уақыт өте келе ұрпақтар арқылы сақталады, бірақ оны жоғалту оңай. Сондықтан әрбір отбасы мүшесі өз ісімен, сөздерінен тәртіптілігімен және адамгершілігімен әулет абыройын жоғалтпай, оны кейінгі ұрпаққа жеткізуге міндетті.

Әулет абыройы — бұл тек отбасы ішіндегі емес, сонымен қатар қоғамдағы бедел мен құрметтің белгісі. Ол жоғары адамгершілік құндылықтарға негізделеді және отбасындағы әрбір мүшенің іс-әрекеттері арқылы сақталады. Әулет абыройы, ең алдымен, тәрбие мен дәстүрлерді ұстанудан, отбасы мүшелерінің арасында сыйластық пен адалдықты сақтаудан тұрады. Әрбір отбасы өзінің абыройын жоғалтпай, оны ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу үшін барын салып еңбек етуі керек.

– Ұлттық мәдениет пен дәстүрді сақтаудағы отбасының рөліне тоқталсаңыз?

– Отбасы – ұлттық мәдениет пен дәстүрлерді ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу мен сақтаудың ең алғашқы мектебі. Бала адамгершілік, адалдық, еңбекқорлық, жауапкершілік сияқты қасиеттерден соң ұлттық құндылықтарды қастерлеуі тиіс. Балалар отбасында алған тәрбиесіне қарай елін, жерін, тілін, дінін құрметтеуге үйренеді.

Отбасында баланың ата-анасына деген құрметі мен сүйіспеншілігі аса маңызды. Отанға деген құрмет баланың ұлттық бірегейлігін сақтап, мемлекетке, қоғамға, оның дамуына үлес қосуға ынталандырады.

Ата-аналар өз елінің тарихын, мәдениетін және салт-дәстүрлерін сыйлап, оларды балаларына үйретсе, осы құндылықтар баланың санасында терең қалыптасып, ол елін жақсы көруге, қорғауға және оның дамуына үлес қосуға дайын болады.

Отаншылдық баланың өз елінің тарихы мен мәдениетін танып, оның болашағына жауапкершілікпен қарауын талап етеді. Отбасында қалыптасқан азаматтық жауапкершілік пен ұлттық сананың жоғары деңгейі балаға өзін қоғамның бір бөлшегі ретінде сезінуге көмектеседі.

– Отбасында отаншылдық сананы қалптастудың жолдарына тоқталсаңыз?

– Отаншылдық — бұл тек патриотизм мен елге деген сүйіспеншіліктің көрінісі ғана емес, сонымен қатар өз елінің мәдениеті мен дәстүрлеріне деген терең құрмет. Отбасы — осы құндылықтардың бастау көзі. Отанға деген сүйіспеншілік, құрмет және адалдық отбасында қалыптасады, бұл өз кезегінде қоғам мен мемлекеттің нығаюына ықпал етеді. Сондықтан, отаншылдық тәрбиесі отбасында басталып, баланың тұлғалық және азаматтық қалыптасуына үлкен әсер етеді.

Адамның тұлғалық дамуына, ұлттық бірегейлігін түсінуіне, ұлттық дәстүрлерді сақтауына отбасы зор ықпал етеді. Отбасындағы отаншылдық сана келесі аспектілер арқылы қалыптасады:

Ұлттық құндылықтарды үйрету: Отбасы балаларға ұлттық дәстүрлер, тіл, салт-дәстүрлер мен тарихты түсіндіру арқылы отаншылдық сезімін қалыптастырады. Ата-аналар ұлттық мерекелер мен оқиғаларды атап өтіп, балаға туған жерінің тарихын, мәдениетін таныстыруы маңызды.

Тіл мен мәдениет: Өз тілінде сөйлесу және ұлттық мәдениетті ұстану баланың отаншылдық санасының негізін құрайды. Ата-аналар ұлттық тіл мен мәдениетке деген құрметті үйретіп, оларды балаға сіңдіре отырып, оның жеке тұлғасының ұлттық негіздерін қалыптастырады.

Әрине, тарихты ұғындыру: Туған жердің тарихи оқиғалары мен батырлары туралы айтып, баланың отанға деген мақтаныш сезімін арттыру отаншылдық сананың қалыптасуына әсер етеді. Баланы өткенге құрметпен қарауға тәрбиелеу, сол арқылы өз тарихын бағалауға мүмкіндік береді.

Патриоттық тәрбие: Отбасы патриоттық сезімдерді баланың жүрегінде отты күйде сақтауға ықпал етуі керек. Бұл – ұлттық таңбалар, елдің мақтанышы мен жетістіктері туралы әңгімелер, сондай-ақ туған елдің игілігі үшін еңбектенуге баулу арқылы жүзеге асады.

Үлгі көрсету: Отбасы мүшелерінің ұлттық патриоттық сезімдері мен әрекеттері балаға үлгі болып табылады. Егер ата-аналар өздері ел үшін, қоғам үшін еңбек етіп, ұлттық мүдделерді қорғайтын болса, бала да осыған ұқсас құндылықтарды өз бойына сіңіреді.

Қоғамдық жауапкершілік: Отбасында баланы қоғамға деген жауапкершілікке үйрету, өз елінің өркендеуіне атсалысу қажеттілігін түсіндіру отаншылдық сананың бір бөлігі болып табылады.

Отбасындағы отаншылдық сана баланың туған жері мен елін сүйіп, ұлттық және азаматтық міндеттерін орындауға дайын болуына негіз қалайды. Бұл процесс ата-аналар мен отбасы мүшелерінің белсенді қатысуымен жүзеге асады, әрі ол баланың қоғамдағы жауапкершілікті сезінуін қалыптастырады.

– Балаға өз ата дінін үйретуге сіздің көзқарасыңыз қалай?

– Баланың дінге деген көзқарасын қалыптастыру — бұл өте нәзік әрі жауапты процесс, ол отбасы мен тәрбиенің маңызды аспектісі болып табылады. Дінін үйрету балаға тек діни ережелер мен рәсімдерді ғана емес, сонымен қатар, адамгершілік құндылықтарды, рухани тұрғыда үйлесімді өмір сүруді де білдіреді. Бұл процесс отбасы мен қоғамның ықпалымен жүзеге асырылады.

Баланың дініне деген дұрыс түсінігін қалыптастыру үшін оларға діни негіздер мен қағидаттарды үйрету қажет. Бұл — діннің негіздері, құдайға деген сенім, намаз, ораза және басқа да діни рәсімдер жайында балаларға түсінікті тілмен түсіндіру. Діни әдебиеттер, қасиетті кітаптар (Құран, Інжіл, Торат) және діни әңгімелер баланың діни білімін тереңдетуге көмектеседі.

Діни мерекелер мен салт-жораларды бірге атап өту — баланың дінге деген құрметін қалыптастыруда маңызды. Мұндай іс-шаралар баланың дінмен танысуына, діни рәсімдер мен мерекелердің маңызын түсінуіне көмектеседі. Отбасында намаз оқу, ораза ұстау сияқты дәстүрлерді орындау баланың өз дініне деген сүйіспеншілігін арттырады. Баланың сұрақтары мен қызығушылықтарына жауап беру кезінде ата-аналар түсіністікпен қарап, баланың ішкі рухани дүниесіне құрметпен қарауы тиіс. Бала өзінің діни сенімін қалыптастыру барысында сұрақтар қоя алады, сондықтан ата-аналар оның сұрақтарына сенімді әрі қарапайым түрде жауап беруге тырысуы керек. Бұл балаға дұрыс бағыт-бағдар беруге, діни құндылықтар мен сенімдерді түсінуге көмек береді.

Балаға діни сенімдер мен көзқарастарға құрмет көрсету керек екенін үйрету де маңызды. Өзге діндерді, мәдениеттерді және сенімдерді құрметтеу адамгершілік пен үйлесімділікті нығайтады. Баланы басқа адамдардың дінге деген көзқарасын түсінуге және осы айырмашылықтарға құрметпен қарауға үйрету — оның рухани дамуына әсер етеді.

Дін деген мәдениет, балаға діні арқылы адамгершілік құндылықтарды сіңіру тиіс. Дін, әдетте, адамгершілік принциптерді ұстануға бағыттайды, мысалы, шыншылдық, мейірімділік, әділеттілік, кешірім және т.б. Балаға осы құндылықтарды үйрету, олардың өмірінде дұрыс шешімдер қабылдауға көмектесу.

– Бүгінгі нарық заманында отбасындағы қаржылық басқару маңызы қандай?

– Бүгінгі нарық заманында отбасындағы қаржылық басқару маңызды рөл атқарады, себебі отбасылық табыс пен шығындарды тиімді басқару отбасылық әл-ауқаттың негізі болып табылады. Қаржылық басқару барысында бірнеше негізгі аспектілерді ескеру қажет:

Бюджет жасау: Отбасылық табыстар мен шығындарды бақылау үшін бюджетті дұрыс құру маңызды. Бұл отбасыларға қаржылық мақсаттарына жетуге, ай сайынғы шығындарын реттеуге және келешекте сақтандыру мен инвестиция жасауға мүмкіндік береді.

Жинақтар мен инвестициялар: Отбасылардың болашаққа деген қаржылық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін жинақ жасау мен инвестициялау маңызды. Әр түрлі инвестициялық құралдар (акциялар, облигациялар, жылжымайтын мүлік және т.б.) арқылы қаржылық өсімге қол жеткізуге болады.

Қаржылық жоспарлау: Отбасылық қаржылық жоспар құру — болашақ қажеттіліктерді (балалардың білім алуына, зейнетке шығу сияқты) ескере отырып, қаржылық мақсаттар мен стратегияларды анықтауды қамтиды.

Қаржылық білім: Отбасылардың қаржылық сауаттылығы да маңызды рөл атқарады. Адамдар қаржылық терминология, инвестициялар, салық жүйесі және басқа да аспектілер туралы білген кезде, олар өздерінің қаржылық жағдайын жақсырақ басқаруға мүмкіндік алады. Қаржылық басқару — бұл отбасылық әл-ауқатты арттыру үшін қажетті дағды мен білімді талап ететін процесс.

– Қазіргі заманғы отбасындағы ер-әйел қаржысының екі бөлек болуының артықшылықтары мен кемшіліктеріне тоқталсаңыз?

– Қазіргі заманғы отбасындағы қаржылық басқарудың маңызды аспектілерінің бірі. Бұл екі адамның қаржылық тәуелсіздігін сақтауы мен өз міндеттерін атқару үшін маңызды. Мұндай қаржылық құрылымның артықшылықтары мен кемшіліктері бар.

Артықшылықтары: Қаржылық тәуелсіздік: Отағасы мен отананың жеке қаржылық ресурстары өздерінің қаржылық еркіндігін сақтауға мүмкіндік береді. Бұл, әсіресе, әйелдер үшін маңызды, себебі олар өз қаржысын басқару арқылы жеке дербестігін арттырады.

Қаржылық жауапкершілік: Әрқайсысы өз қаржысын бақылап, басқару арқылы өзіне тиісті міндеттерді орындайды. Бұл отбасында жауапкершілік пен ынтымақтастықты нығайтады.

Шығындарды бақылау: Отағасы мен отананың жеке қаржылары болуы мүмкін болатын артық шығындарды бақылауға мүмкіндік береді. Егер біреудің қаржысы дағдарысқа ұшыраса, екіншісі әлі де өз қаржысын пайдаланып, отбасының қажеттіліктерін қамтамасыз ете алады.

Мақсаттар қою және жоспарлау: Әр адам өзінің қаржылық мақсаттарын анықтап, оларға жету үшін жеке жоспарлар құра алады. Бұл отбасылық мақсаттармен үйлесімді түрде жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

Кемшіліктері: Қаржылық қақтығыстар: Егер отағасы мен отананың қаржылары бөлек болса, кейде бұл қаржылық қақтығыстарға әкелуі мүмкін. Әрқайсысы өз шығындарын басқарып, тұтыну әдеттері мен бюджеттерінің айырмашылығы да проблемалар тудыруы мүмкін.

Қаржылық үйлесімсіздік: Әркім жеке қаржысын басқарған кезде, егер қаржылық жоспарлар бір-бірімен үйлеспесе, отбасы үшін кейбір міндеттерді орындау қиын болуы мүмкін. Бұл қаржылық мақсаттардың орындалуына кедергі жасайды.

Шектеулі ресурстар: Бірнеше жеке есепшотты басқару кейде қиын болуы мүмкін. Отбасындағы барлық қаржыны біріктіру әлдеқайда тиімді болуы мүмкін, себебі ресурстарды ортақ пайдалану кейде отбасылық бюджетті оңай басқаруға көмектеседі. Отағасы мен отананың өз қаржылары болуы — бұл қаржылық тәуелсіздік пен жауапкершілікті арттыруға мүмкіндік береді, бірақ оны тиімді басқару үшін қаржылық коммуникация мен келісім қажет. Отбасылық қаржылық басқару бірлесе отырып жоспарланған және ортақ мақсаттарға негізделген жағдайда ғана тиімді болады.

– Бүгінгі таңда отбасында салт-дәстүр жалғастығын сақтаудың маңызын атап өтсеңіз?

– Салт-дәстүр жалғастығын сақтау — ұлттық мәдениеттің, тарихтың және рухани құндылықтардың ұрпақтан ұрпаққа беріліп, дамуын қамтамасыз ететін маңызды үрдіс. Әсіресе отбасында салт-дәстүрлерді үйрету баланың тұлға ретінде қалыптасуына және ұлттық бірегейлікті сақтауға ықпал етеді. Отбасы салт-дәстүрлердің негіздерін, олардың мәнін балаға түсіндіруде маңызды рөл атқарады. Мысалы, үйлену тойлары, ұлттық мейрамдар, түрлі мерекелер (Наурыз, Рамазан, Курбан айт және т.б.) сияқты салт-дәстүрлер баланың рухани тәрбиесінде үлкен орын алады. Бұл дәстүрлерді отбасында атап өту және оларды балаға түсіндіру, ұлттық құндылықтарды, әдет-ғұрыптарды сақтау мен дамытуға мүмкіндік береді.

Ұлттық өнер, музыка, би және қолөнер түрлерін үйрету — салт-дәстүр жалғастығының тағы бір маңызды бағыты. Қазақ халқының дәстүрлі музыкасы, күй-ырғақтары, ұлттық билері және қолданбалы өнер туындылары балаларды мәдениеттің байлығын бағалауға тәрбиелейді. Бұл ұлттық бірегейлікті сақтауға ықпал етеді.

Ұлттық тіл мен әдебиет дәстүрді сақтауда маңызды рөл атқарады. Балаға ата-бабаларымыздың әдеби шығармаларын оқыту, халық ертегілері мен аңыздарын баяндау, ұлттық тілде сөйлеу — бұл ұлттық құндылықтарды сақтаудың негізгі құралдары. Қазақ тілін білмей, ұлттық дәстүрлерді толық меңгеру мүмкін емес, сондықтан ата-аналар мен ұстаздар балаларға тіл мен әдебиетті үйретудің маңыздылығын түсіндіріп, оларға рухани байлықты сыйлай алады.

Ұлттық салт-дәстүрлер тек сыртқы рәсімдермен шектелмейді, олар ұлттық дүниетаным мен рухани құндылықтарды да қамтиды. Ұлттық ізгілік, адамгершілік, қонақжайлылық, құрмет көрсету және жанашырлық сияқты қасиеттерді балаға отбасында үйрету маңызды. Бұл балалардың жеке тұлғалық дамуында терең із қалдырады және оларды ұлттық мәдениетке жақын етеді.

Ұлттық мерекелер мен қоғамдық шараларға қатысу, туыстарымен етене араласу, сондай-ақ халықтық рәсімдерді ұйымдастыруға қатысу баланың қоғаммен байланысын нығайтады және дәстүрлердің сақталуына әсер етеді. Мұндай шаралар балаға ұлттық бірлік пен сол бірлікке қосқан үлестің маңыздылығын түсінуге мүмкіндік береді.

Қазақ халқының ежелден келе жатқан дәстүрі — бата беру. Бұл — адамға өмірдегі жақсы жолды таңдауға, бақыт, денсаулық, табыс тілеу сияқты ізгі тілектер айту дәстүрі. Балаға батаны сыйлау, оны беру және алу әдебін үйрету — бұл салт-дәстүр жалғастығын сақтауға ықпал етеді.

Ұрпақтар арасында ұлттық тарихты, батырлар мен тұлғаларды құрметтеу де маңызды. Балаларға өз ата-бабаларының ерліктері, ұлттық тарихы мен мәдениеті туралы айтып, олардың бойында патриотизм мен ұлттық мақтаныш сезімін ояту — салт-дәстүр жалғастығын сақтаудың маңызды бөлігі.

Салт-дәстүрлерді сақтай отырып, қазіргі заман талаптарына сай жаңа тәсілдерді қолдану да маңызды. Мысалы, ұлттық мерекелер мен салт-дәстүрлерді заманауи әдістер арқылы (мысалы, интернет пен әлеуметтік желілер арқылы) насихаттау және оларды жаңашыл көзқараспен қайта жаңғырту арқылы баланы осы дәстүрлерге қызықтыруға болады.

Салт-дәстүр жалғастығын сақтау ұрпақтар арасындағы байланыс пен ұлттық бірлікті нығайтады, мәдениеттің терең тамырларына сүйеніп, ұлттық сананы қалыптастыруға мүмкіндік береді.

– Жаңадан отау құрып жатқан жас отбасыларға қандай тілек айтар едіңіз?

– «Отан – отбасыдан басталады» деген ұлағатты сөзді тұғыр ететін, өмірдің қандай сынағынан болсын шаңырақтарын шайқалтпай өтетін, босағасы берік отбасыларымыз көп болсын. Жоғарыда санамалап өткен берік отбасы қағидаттарын көңілге тоқып, түсіністікпен өмір сүрсе, барлығы дұрыс болады.

– Келелі сұхбатыңызға рахмет!

Сұхбаттасқан – Еркінбек СЕРІКБАЙ