Мумиялар тек Ежелгі Мысырда ғана емес Сақтарда да болған

Дилорам ТАУАСАРОВА,
Түркістан облыстық «Ұлы Дала Елі»
орталығының ғылыми қызметкері

Ұлы сақтар басқа әлемнің күші мен о дүниенің бар екеніне сенімді болды, бұған қазіргі Орталық Азия аумағында табылған көптеген жерлеу орындары дәлел бола алады. Олардың бірегейлігі әр түрлі тайпаларда кездеседі, алайда олардың жерлеу мәдениетінің ерекшеліктеріне тән айырмашылықтары да бар, бірақ оларды біріктіретін нәрсе — сақтардың адам жанының өлмейтіндігіне деген сенімі. Сондықтан сақтардың жерлеу рәсімінде марқұммен бірге оның жеке заттары мен оның лауазымына сәйкес мүлкі жерленді.

Ал сақ тайпасының жоғары өкілдері үшін мәйіттерді бальзамдау және мумиялау әдістері қолданылды. Ол марқұмның жылқысына да қатысты қолданылды, бұл олардың сенімдері бойынша күн Құдайына құрбандық шалу болған. Сактақтар мәйітті барынша сақтауға тырысқанына қарамастан, олардың жаны қайта адамдар арасына оралудан қорықты, сол себепті олар қорғандардың айналасында үлкен от жағып, от қорғаныс қызметін атқарады деп сенді.

Қытайдың солтүстік-батысындағы шөл далада археологтар «Тарим мумиялары» деп аталатын ерекше мумияларды тапты. Екінші мен төртінші мың жыл бұрын пайда болған бұл денелер өздерінің сақталуымен таң қалдырады. Зерттеушілердің пікірінше, олар еуропалық нәсілге жатады — Солтүстік Қара теңізден келген көшпенділер: сарматтар мен скифтер. Бұл жаңалық ежелгі сақ тайпалардың шығысқа бұрын ойлағаннан әлдеқайда алыс енгенін растайды.

Мумиялар Такла Макан шөлінің құрғақ климатының арқасында аман қалды. Олардың қызыл немесе аққұба шаштары, үлкен көздері, жұқа еріндер мен үлкен мұрындары олардың еуропалық нәсіліне тиесіл екенін растайды. Киімдері де жақсы сақталып, олардың арасында тоқылған шалбар мен жейделер, таңқаларлық оюлары бар жұқа көйлектер кездеседі. Бұл олардың жоғары шеберлігін көрсетеді. Мумияларды зерттеуге кіріскен алғашқы шетелдік зерттеуші, Беркли университетінің археологы Джанни Дэвис-Кимбэлл болды. Ол мумиялардың ауқатты жауынгерлерге, саудагерлерге және қолөнершілерге ұқсайтынын және олардың сақталуы ежелгі халықтардың өмірі туралы көп нәрсе білуге мүмкіндік беретінін атап өтті.

Тарим аумағының оңтүстік және шығысында ондаған зираттарда ерекше табиғи жағдайларға байланысты өте жақсы сақталған мумиялар табылды. Нақтырақ айтсақ, құрғақ климат пен тұзды топырақ олардың сақталуына ықпал етті. Табылған мумиялардың мысырлық мумиялардан айырмашылығы, бұл денелер жасанды түрде өңделмеген, сақтар мәйттерге ыдырауға жол бермейтін тұзды және жақсы құрғатылған топырақтарда жерлеу арқылы сақтаған. Мыңдаған жылдар өтсе де, бұл жерлеуге бір тамшы ылғал енген жоқ.

Қытайдың «Кіші Өзен» зиратынан табылған заттар әсіресе ерекше. Олардың арасында «Сяохе сұлуы» бар, оның денесі соншалықты жақсы сақталған тіпті шаштары, ұзын кірпіктері және киімінің бір бөлігі анық көрінеді. Ол ақ жүннен жасалған күртешеге оралған, киіз қалпақ, былғары етік және белдемше киген. Онымен бірге ағаш түйреуіштері мен өсімдік дорбалары анықталған. Мұнда мумиялар сыртқы келбетін сақтау үшін ерекше рәсіммен жерленген бе, әлде бұл негізінен сақтар тайпалары өмір сүрген Орталық Азияның дала аймағына тән құрғақ климаттың, қорғандар мен ауа-райының салдары ма деп болжауға болады.

1951-1952 жылдары В. Ильинская мен А. Тереножкин археологтары Солтүстік Азов облысындағы Молочная өзенінің аумағындағы қола дәуірінің қорғандарын зерттеді. Екі қабірден олар ерекше рәсімнің іздерін анықтады: мәйіттердің бас сүйектері шайыр қабатымен қапталған. Бірінші қорғаннан ер адамның қаңқасы табылды. Ол сол жағына қарай жатып, басы мен аяғы бүгілген күйде болған. Бас сүйегінің маңдайында өлім соққысының ізі болды, ал омыртқалардың арасында өз ажалымен өлмегенін растайтын кішкентай жебе ұшы табылды. Бас сүйегінің төбе жағы мен желке бөліктері қалыңдығы 2-3 мм шайырмен жабылған. Екінші жағдайда, қорғаннан екі қаңқа табылды — ересек пен жас баланың денесі. Ересек адам оң жағында жатты, ал оның бас сүйегін қалыңдығы 1-2 мм шайыр қабаты жауып тұрды. Шайырда шаштың ізі сақталған, бұл оның шашқа тікелей жағылғанын көрсетеді.

Қорытындылай келе, мәйіттердің бірі өз өлімімен қаза таппағанына қарамастан, мәйіттер жергілікті тайпаның дәстүрі бойынша жерленген деп болжауға болады, бұл рәсімге оның туыстарының қатысуын көрсетеді, яғни рәсім ойдағыдай толығымен өткізілген. Шайыр шашты немесе басына шайырсыз ұсталмайтын нәрсені бекіту үшін қолданылған. Бұл рәсім жұмбақ күйінде қалып отыр, бірақ сақтар тайпаларында о дүниеде адамның рухы өзінің сыртқы келбетін сақтауы керек деген сенім болған деп болжауға болады. Сонымен қатар, мумиялау және бальзамдау рәсімдерінде бүкіл ағзаның сақталуы мәйіттің сыртқы түрінің сақталуы сияқты маңызды болмады. Мұны мысырлықтарда да, алтай сақтарында да зерттеу барысында кездесіп, орын алған жағдайлар дәлелдеп отыр. Сондықтан, мәйіттердің шаштарындағы шайыр олардың рәсімге сай барынша сақтықпен жерлегісі келетіндігін тағы да растап отыр.

Сақтар мәйтті бар күйінде сақтап қалу үшін бальзамдау әдісінен басқа, ауа — райының ықпалынан басқа тағы бір әдісті қолданған. Бұл қорғандарды салу кезіндегі ерекше техникасы. Сақтардың қорғандары әр түрлі болды: жер қойнауы, жер үсті, қабір шұңқырлары деп бөлінді. Бальзамдалған денелер үшін мәйітті жақсы жағдайда сақтауға мүмкіндік беретін арнайы жерлеу технологиясы болды.

2004-2007 жылдары Чирик — Рабат қалашығында орналасқан екі қорған табылып, зерттелді. №6 қорғаннан жасөспірімнің қаңқасы табылды, оның бас сүйегі және қол мен аяқтың бірнеше сүйектері сақталған. Бұған арнайы жерлеу техникасы ықпал етті: шұңқырдың ортасында, 4 метр тереңдікте кірпіштен қаланған және қамыс пен ағаштың алты қабатымен жабылған жерлеу шұңқыры табылды, үсті құммен жыбылып, сонымен қатар қорғанда арнайы ойықтар болды. Бұл қорғанның салқын температурасын сақтауға мүмкіндік берді, яғни «мұздатылған қорғандар» әсерін тудырды, мұнда әрқашан 0 °C төмен температура сақталып, бұл мәйітті сақтау үшін өте маңызды болды. Уақыт өте келе сақ тайпалары мәйітті өртеу рәсімі, бальзамдау рәсімі, кремация рәсімінің орнына мәйітті салтанатсыз, жай ғана жерлеуге біртіндеп көшті. Бұл Шығыс Арал маңындағы сақтарға тән болды және ғалымдардың пікірінше, бұл құбылыс олардың діни көзқарастарының өзгеруіне немесе халық арасында жаңа этникалық топтың пайда болуына байланысты өзгерген.

Қазақстан аумағында мумияланған мәйіттердің жарқын мысалдары да кездеседі. Жақсы сақталған жерлеу орындарының ішінде Шығыс Қазақстандағы Берел қорғандарынан табылған мәйіттер мен жылқылардың қалдықтарын атап өткен жөн. Бұл қорғандар сақ мәдениетіне жатады. Қорғанның орталық бөлігінде ер адамның мумияланған қалдықтары табылды, мүмкін басшы немесе жоғары лауазым өкілі болған. Оның денесі мұздатылған герметикалық қорған құрылымының арқасында жартылай мумияланған. Ер адам ағаш табытқа жерленген, ал жанында екінші адам, мүмкін жұбайы немесе жақын туысы жерленген.

Бұл қорғанның ең ерекше бөлігі — «мәңгі мұз топырағында» (температура 0 °C-тан аспайтын топырақта) көмілген және мумияланған 13 жылқының сүйектері табылған. Жылқылардың сүйектері мен терісі ғана емес, тіпті ішкі мүшелері де сақталған. Биолог ғалымдар жылқылардың асқазанындағы қоректенген шөптерді зерттей отырып, жануарлардың әртүрлі жерлерден әкелінгенін анықтады. Жылқыларды мақсатты түрде бальзамдағанының бір дәләлі — зерттелген шөптерде өлі жылқылардың ыдырауына жол бермейтін эфир майлары табылды. Бұл дегеніміз ежелгі сақтар бальзамдау өнеріне ие болды және денелерді сақтау үшін арнайы мәйітті жасанды мұзға орналастырды. Қорған салу кезінде олар оның биіктігі мен енін мұқият есептеп, жел ағындарын суықты ұстап тұрсын деп табыт тұрған жерге бағыттап құрған. Бұл техника температураны -4°C градусқа дейін ұстап, мұзды еріп кетпес үшін жел айналымын қамтамасыз еткен.

Сақтар тайпаларында мумиялау және бальзамдау рәсімі болған және жиі кездескен. Бұған Орталық Азия даласының құрғақ климаты ғана емес, сонымен қатар мәйітті жерлеу техникасы, арнайы майдан жасалған қоспалар, қорғандардың құрылымы, жерлеу орындарында «мәңгі мұз» техникасының пайда болуы ықпал етті. Бұл қола дәуіріндегі сақтардың салттық мүдделерінен туындаған жоғары шеберлігінің дәлелі. Зерттеулер бізге қазіргі кезде сақтардың мұраларын зерттеуге және мәдени байлықтары туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

                                                                                     ӘЛЕМ  ФИЛОСОФИЯСЫ  –  АҢ СТИЛІ

Екі ғасырдан астам уақыттан бері мамандар сақ аң стилін зерттеп келеді, ол темір дәуірінде және одан кейінгі дәуірлерде Еуразия өнерінің дамуына әсер етті. Аң стилінің көптеген бейнелері  мамандарды қызықтырған, мыңдаған жинақталған материалдар зерттелген, сақ өнеріне тән мысық, бұғы, аю, грифон, қошқар, балық   сияқты бейнелер  зерттелген. Сақ кезеңіндегі Орталық Азияның темір ғасырындағы тайпалардың бейнелеу өнерінде фаунаның барлық негізгі өкілдері бейнеленген,бұл Шілікті және Аржан қорымдарының ашылуымен дәлелденді. Сақ қорғандарынан табылған артефакттар құрамында ең көп  кездесетіні тармақталған мүйізді бұғы бейнесі.Көптеген ғалымдар  «Сака» сөзі «бұғы» дегенді білдіреді, сондықтан бұл сақтардың рулық тотемі екені анық деген тұжырымды алға тартады. Сонымен қатар, бұғылардың тармақталған мүйіздері әлемдік ағашпен де байланыстырады. Василий Васильевич Радлов  орыс шығыстанушы — түркітанушы, этнограф, археолог және неміс тектес педагог, түркі тілдері мен халықтарының тарихи зерттеуінің бастаушыларының бірі,  алтайлықтар арасындағы бақсылар туралы зерттеулерінде бақсы осы ағаштың бұтақтары арқылы жоғарғы әлемге көтерілгені туралы жазады.     Тармақталған мүйіздер ғана емес, сонымен бірге оларды мезгіл-мезгіл тастап, содан кейін жаңалары өсетін өмір ағашын бейнелейді. Бұғыларға табыну түркі халықтарының мифологиясында айқын көрінеді . Олар бұл жануарлар саяхатшыларға жол табуға көмектеседі деп сенді.  Көшбасшы Бұғы және Ана Бұғы  аңызы – ата-баба туралы  дәстүрлерге тән сюжет. Еуразия халықтарында бұғы бейнесін қабылдау және түсіну әртүрлі болды. Мысалы, ежелгі кельттерде бұғы-күннің, құнарлылықтың және тіршіліктің, қадір-қасиеттің, жігіттік, жылдамдықтың символы, құдайлар әлемі мен адамдар арасындағы делдал. Қытайлардағы бұғы бақыт пен ұзақ өмірді білдірді, ал славяндарда бұғы ата-бабалардың бейнесі болып саналды. Ол еуропалықтар және жапон поэзиясында жалғыздық пен адалдықты білдірді. Сондай-ақ, бұғы Еуразия халықтарының көпшілігінің тарихы мен мәдениетімен тығыз байланысты болды. Самойлықтарда бірде-бір жануар бұғы сияқты құрметке ие болған жоқ. Бұл самой тайпаларының өміріндегі бұғылардың ерекше рөлімен түсіндіріледі. Нганасандар үшін жабайы бұғы аң аулаудың негізгі нысаны болды. Әсіресе ненец халықтарында бұғы тотемі ерекше дамыған,өйткені аталмыш халық ежелден бұғы өсірумен  айналысып, ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тапқан мұра. Ежелгі түркі тайпаларының негізгі тотемдерінің бірі болған.Қазақ халқы да оған құрметпен қарады, аштық кезінде  ғана өлтіруге мәжбүр болды. Қырғыздар бугу тайпасының ұрпағы аталық бұғы немесе марал деп санайды. Бугу тайпасының тотемдік ата-бабасының бейнесі Саян-Алтай халықтарының тотемдері туралы идеяларымен тығыз байланысты болған. Шығыс Қазақстан Облысы Күршім ауданының археологиялық ескерткіштерінің ішінде бұғылардан тарайтын мүйізі бар әйел, бұғылардың, тау қошқарларының, ешкілердің, еліктердің  қорғаушысының қызы болған деген  аңыздар да кең тарқалған. Бұғы бейнесін алғашқы зерттеушілердің бірі М. П. Грязнов Саян-Алтай аймағының материалдары бойынша оларды екі стилистикалық топқа бөлді: ерте және кейінгі. Олардың біріншісі б.з. д. VII-V ғасырларды қамтиды, ал екіншісі б. з. д. V ғасырға жатады. Бұғы бейнелері жоғарыда аталған аймақтардың ерте темір дәуірінің тұрғындарының өнерінде өте танымал болды. Бұл кескіннің көбеюі жануарлар күресінің көріністерінде де, жалғыз бейнелерде де кездеседі. Зерттеушілер арасында бұғы бейнесі басқа да тұяқты жануарлардың бейнесін бейнелейді, тіпті атқа табынумен тығыз байланысты болған, оған Шығыс Қазақстанның Берел қорымының материалдары мысал бола алады, онда жерленген жылқылар бұғы ретінде ресімделген, жасанды мүйіздер мен осы жануардың бейнесімен тығыз байланысты басқа да салтанатты атрибуттар салынған. Аң стиліндегі көптеген заттардың ішінде әсем бұғы бейнелері де табылды,әсіресе бұғы жыртқыш аңмен күрес көріністері. Байгетөбе қорғаны, Шілікті қорымында , Есік қорғаны, Талды-2 қорымынан бұғының алтын бейнесі табылды. Қазақстанның орасан зор аумағы бойынша темір дәуірінің басқа объектілерінде (Жетісудағы Жалаулы көмбесі және т.б.) бұғы, арқар және тау ешкілері бейнеленген ондаған артефактілер табылды.Еуразияның көптеген халықтары бұл жануардың бейнесіне әр түрлі қабылдады, бірақ көпшілігі үшін бұғы «нәзіктік пен тыныштықты» білдірді. Жануардың әр бейнесі белгілі бір мәдени шеңбердің бейнелеу дәстүрлері мен композициялық ерекшеліктерін қамтиды. Бұғылардың кейбір бейнелері зергерлік әшекейлер түрінде ғана емес, сондай-ақ Қазақстан мен оған іргелес аумақтардағы жартастағы суреттерде де кездеседі. Орталық Азия халықтарындағы осы жерде өмір сүрген әртүрлі этникалық топтарға қарамастан, осы үлкен аумақта осы жануардың бейнесімен байланысты діни идеялар бір-біріне өте жақын екенін көрсетеді. Бұғылармен байланысты фольклор мен бейнелеу өнері ерекше,этнографиялық деректер қазақ халқы бұғы бейнесін кесте тігуде, кілем безендіруде, зергерлік әшекейлерде пайдаланған деп мәлімдейді. Аң стилі, соның ішінде бұғы мен басқа да жануарлардың бейнесі тіпті полихромдық стильге әсер етті, бұл алтын зергерлік бұйымдарды жасауда  айқын көрінеді. Мысалы, бирюза тастарды көз орындарына, саңылауларға, жануардың мұрындары мен құлағына орнату және зергерлік бұйымдарды жасаудың басқа әдістері кейінгі уақытта, соның ішінде полихромдық стильде кеңінен қолданылды. Бұғы бейнесі бақыт,береке, әл-ауқат,адасқан адамға жол  нұсқаушы болады деп сенген. Ежелгі шеберлердің алтын әшекейлерінде бұғы бейнеленуі кездейсоқ емес. Бұл сенім қазақ халқында  бүгінгі күнге дейін сақталған. Бұғы-жұмсақ, табиғаты нәзік, әдемі және әсем, сезімтал, жанқиярлыққа бейім жануар. Ол өз мақсатын түсінуге көмектеседі, жол көрсетеді. Бұғы өте байсалды және ұсақ-түйектерге мұқият. Оның үлкен көздері-бұл жанның айнасы.Осы уақытқа дейін Орталық Азияның және оған іргелес Солтүстік аумақтардың көптеген халықтар бұғы өсірумен айналысады, сондықтан бұғы тотемі қай жерде пайда болды деген сұраққа әлі де осы жерлерден жауап іздеу керек.