ЗАҢНЫҢ ҮСТЕМДІГІ ЖӘНЕ ӘДІЛЕТТІЛІК: ҚОҒАМДЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҚТЫҢ НЕГІЗІ

Қайрат БИТЕМІРОВ,

Заң ғылымдарының кандидаты, (PhD),

М. Əуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан

университетінің «Азаматтық құқық жəне

азаматтық іс жүргізу» кафедрасының

профессоры

 

Қоғамның тұрақтылығы мен дамуы заң үстемдігі мен әділеттілік қағидаларына тікелей байланысты. Заң үстемдігі – бұл қоғамда құқықтың басым болуы, барлық азаматтар мен билік органдары заңға бағынуы тиіс деген ұстаным. Ал әділеттілік – әрбір адамның құқықтарының сақталуы, заң алдында тең болуы және қоғамдағы әлеуметтік теңгерімнің орнауы. Бұл екі ұғым бір-бірімен тығыз байланысты және кез келген өркениетті мемлекеттің негізін қалайды.

Заң үстемдігі – қоғамдағы тәртіп пен тұрақтылықтың кепілі. Оның негізгі қағидалары мыналар:

Заңның барлығына ортақ болуы – мемлекеттік билік, азаматтар, ұйымдар мен компаниялар заң талаптарын сақтауы тиіс. Ешбір адам немесе ұйым заңнан жоғары болмауы керек.

Тәуелсіз және әділ сот жүйесі – сот билігінің тәуелсіздігі заң үстемдігінің маңызды шарты.   Соттардың әділ және бейтарап шешім шығаруы азаматтардың құқықтарын қорғайды.

Азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтарын қорғау – заң үстемдігі адам құқықтарының сақталуын қамтамасыз етеді. Әрбір азамат заңды түрде өз мүдделерін қорғай алады.

Құқықтық айқындық және тұрақтылық – заңдардың түсінікті, айқын әрі тұрақты болуы қажет. Құқықтық жүйенің жиі өзгеруі азаматтар мен бизнестің сеніміне нұқсан келтіреді.

Жауапкершілік пен есептілік – билік өкілдері мен мемлекеттік органдар өз әрекеттері үшін заң алдында жауап беруі тиіс. Қоғамның билікке сенімі осыған байланысты қалыптасады.

Әділеттілік – адамзат өркениетінің басты құндылықтарының бірі. Ол адамның ар-ожданына, құқықтық жүйеге және қоғамдағы теңдік қағидаларына негізделеді. Әділеттілік бірнеше негізгі өлшемдер арқылы көрініс табады:

Заң алдындағы теңдік – әрбір адам нәсіліне, ұлтына, жынысына немесе әлеуметтік мәртебесіне қарамастан заң алдында тең болуы тиіс. Бұл азаматтардың өз құқықтарын еркін пайдалануына мүмкіндік береді.

Әлеуметтік әділеттілік – қоғамдағы байлықтың әділетті бөлінуі, халықтың әлеуметтік қорғалуы және мүмкіндіктердің теңдігі әділетті қоғам құруға көмектеседі.

Жазаның әділетті болуы – қылмыс жасаған адамдар заң бойынша жазалануы керек, бірақ жаза әділетті әрі адамның құқықтарын ескеретіндей болуы тиіс.

Моральдық және құқықтық әділеттілік – заңдар тек құқықтық нормаларға ғана емес, адамгершілік қағидаларға да негізделуі керек. Егер заң әділетсіз болса, ол қоғамның сенімінен айырылады.

Заң үстемдігі мен әділеттілік – бір-бірін толықтыратын ұғымдар. Заң үстемдігі жоқ жерде әділеттілік те орнамайды. Керісінше, заң үстемдігі әділетсіздікке негізделсе, қоғамда теңсіздік пен наразылық пайда болады. Сондықтан кез келген мемлекеттің басты мақсаты – заң үстемдігі арқылы әділетті қоғам құру.

Тарихта заң үстемдігі сақталмаған елдерде тұрақсыздық пен дағдарыс орын алғанын көреміз. Ал құқықтық мемлекеттерде, керісінше, экономикалық даму, азаматтардың әл-ауқатының артуы және қоғамдық келісім орнайды.

Заңның үстемдігі мен әділеттілік – кез келген қоғамның дамуындағы басты құндылықтар. Олар азаматтардың құқықтарын қорғап қана қоймай, елдің өркендеуіне, тұрақтылық пен бейбітшіліктің сақталуына ықпал етеді. Осы ұстанымдар мықты болған жағдайда ғана мемлекет пен халықтың болашағы жарқын болмақ. Әрбір азамат заңды сыйлап, әділеттілік қағидаттарын ұстанғанда ғана өркениетті, құқықтық қоғам қалыптастыруға болады.

Құқық бұзушылық – кез келген қоғамның тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне қатер төндіретін құбылыс. Оған қарсы күресудің түрлі әдістері бар, соның ішінде “нөлдік төзімділік” (zero tolerance) саясаты ерекше орын алады. Бұл саясаттың негізгі мәні – кез келген құқық бұзушылыққа қатаң жауап қайтару, оның алдын алу және құқықтық тәртіпті нығайту.

“Нөлдік төзімділік” – бұл құқық бұзушылықтың кез келген түріне жол бермеу және заң бұзушыларды ешбір ескертусіз жауапқа тарту қағидасы. Бұл саясаттың негізгі мақсаттары:

Құқық бұзушылықтың алдын алу – тіпті ең ұсақ заң бұзушылықтың өзі қатаң жазаланса, адамдар заңға құрметпен қарай бастайды.

Қоғамдық тәртіпті нығайту – ұсақ құқық бұзушылықтарға жол бермеу арқылы ірі қылмыстардың алдын алу мүмкіндігі артады.

Азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету – заң талаптарын қатаң сақтау арқылы қоғамдағы тұрақтылықты арттыру.

Заңның үстемдігін орнату – заң барлығына бірдей қолданылатынын дәлелдеу.

“Нөлдік төзімділік” саясаты алғаш рет 1980-1990 жылдары АҚШ-та кеңінен қолданылды. Әсіресе, Нью-Йорк қаласында енгізілген реформалар оның тиімділігін көрсетті. Сол кездегі полиция басшысы Уильям Браттон және қала мэрі Рудольф Джулиани қоғамдық тәртіпті күшейту үшін ұсақ құқық бұзушылықтармен күресті бастап, нәтижесінде қылмыс деңгейі айтарлықтай төмендеді.

Кейін бұл тәсіл басқа елдерде де қолданыла бастады. Мысалы:

Сингапур – елде қатаң заңдар мен нөлдік төзімділік саясатының арқасында қылмыс деңгейі өте төмен.

Жапония – қоғамдық тәртіп пен заңға бағынушылықтың жоғары болуы осы саясаттың тиімділігін дәлелдейді.

Еуропа елдері – кейбір мемлекеттер көлік тәртібі мен қоғамдық орындардағы бұзақылыққа қарсы “нөлдік төзімділік” қағидасын ұстанады.

Бұл саясаттың тиімділігі келесі артықшылықтарымен түсіндіріледі:

Құқық бұзушылық деңгейінің төмендеуі – адамдар заңды бұзудың салдары ауыр болатынын түсініп, сақтық танытады.

Қоғамдық қауіпсіздіктің артуы – көшелердегі тәртіп сақталады, адамдар өздерін еркін сезінеді.

Заңның әділ әрі бірдей орындалуы – бұл саясат әлеуметтік теңдікті қамтамасыз етеді, өйткені заң бәріне ортақ.

Тәрбиелік мәні жоғары – әсіресе жастар арасында құқық бұзушылыққа жол бермеу мәдениеті қалыптасады.

Дегенмен, “нөлдік төзімділік” саясатына қатысты сын-пікірлер де аз емес. Олардың кейбіреуі:

Тым қатаңдықтың болуы – заңды бұзған адамның жағдайы ескерілмейді, тіпті кішігірім құқық бұзушылық үшін де қатаң жаза қолданылуы мүмкін.

Әлеуметтік әділетсіздік қаупі – кейбір жағдайларда бұл саясат әлеуметтік жағдайы төмен азаматтарға көбірек әсер етуі мүмкін.

Құқық қорғау органдарына түсетін ауыртпалық – полиция мен сот жүйесіне қосымша жүктеме түседі, өйткені кез келген ұсақ құқық бұзушылық қаралуы тиіс.

Жеке бостандыққа шектеу қою қаупі – кейбір мемлекеттерде бұл саясат адам құқықтарын шектеуге алып келеді.

Қазақстанда құқықтық тәртіпті нығайту бағытында түрлі шаралар қолға алынған.   Соңғы жылдары сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту

сияқты реформалар жүзеге асырылды. Бұл шаралар белгілі бір деңгейде “нөлдік төзімділік” қағидасына негізделген.

Құқық бұзушылыққа “нөлдік төзімділік” саясаты – тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамасыз етудің тиімді құралдарының бірі. Ол азаматтардың заңға құрметін арттырып, қылмыс деңгейін төмендетуге көмектеседі. Алайда, оны жүзеге асыру кезінде тепе-теңдікті сақтау маңызды. Әділеттілік пен адам құқықтарын қорғау қағидалары сақталмаса, бұл саясат қоғамда наразылық тудыруы мүмкін. Сондықтан, кез келген мемлекет бұл тәсілді өзінің құқықтық жүйесі мен мәдени ерекшеліктеріне сай бейімдеуі қажет.

Жалпы қауіпсіз қоғам – әрбір азаматтың бостандықта, бейбіт өмір сүруіне кепілдік беретін құқықтық жүйе мен тәртіптің үйлесімділігі. Мұндай қоғамды қалыптастыруда құқық қорғау және арнайы органдардың рөлі ерекше. Олар заңның үстемдігін қамтамасыз етіп, азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғайды. Алайда, қоғамда құқық қорғау органдарына деген сенімнің деңгейі әртүрлі болуы мүмкін. Сондықтан құқық қорғау органдарының беделін арттыру, олардың қызметін ашық, әділ және тиімді ету маңызды мәселелердің бірі болып қала береді.

“Қауіпсіз қоғам» – бұл азаматтардың құқықтық мәдениетін арттыруға, қылмыс деңгейін төмендетуге және құқық қорғау органдарының тиімділігін күшейтуге бағытталған ауқымды жоба. Оның негізгі міндеттері:

Құқық бұзушылықтың алдын алу – азаматтарды заңды сақтауға ынталандыру, құқықтық сауаттылықты арттыру.

Қоғамдық тәртіпті нығайту – көшелерде, қоғамдық орындарда қауіпсіздікті қамтамасыз ету.

Құқық қорғау органдарының ашықтығын арттыру – олардың қызметін халыққа жақын ету, қоғаммен тығыз байланыс орнату.

Технологиялық жаңғырту – заманауи цифрлық жүйелерді енгізу арқылы құқық қорғау саласының тиімділігін арттыру.

Азаматтардың құқық қорғау органдарына сенімін арттыру – полиция, сот және арнайы қызметтердің беделін нығайту.

Бұл жобаның басты мақсаты – құқықтық тәртіпті нығайту арқылы елдегі тұрақтылық пен қауіпсіздікті сақтау.

Құқық қорғау органдары кез келген мемлекеттің тірегі саналады. Олар:

Полиция – қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етеді, қылмыстың алдын алады, азаматтардың қауіпсіздігін қорғайды.

Сот жүйесі – заңның әділдігін қамтамасыз етіп, қылмыстық және азаматтық істерді қарайды.

Прокуратура – заңдылықтың сақталуын қадағалайды, қылмыстық істер бойынша айыптаушы тарап ретінде әрекет етеді.

Ұлттық қауіпсіздік органдары – елдің ішкі және сыртқы қауіпсіздігін қамтамасыз етеді, терроризм мен экстремизмге қарсы күрес жүргізеді.

Төтенше жағдайлар қызметі – азаматтардың өмірін табиғи және техногендік апаттардан қорғауға жауапты.

Бұл құрылымдардың әрқайсысы қоғамдағы тұрақтылықты сақтауға үлес қосады. Олардың үйлесімді жұмысы қауіпсіздіктің кепілі болмақ.

Құқық қорғау органдарының қоғамдағы беделін көтеру үшін келесі шаралар маңызды:

1. Халықпен ашық диалог орнату.

Құқық қорғау органдарының қызметі ашық болуы керек.

Әр азамат өз сұрақтарына нақты жауап ала алуы тиіс.

«Азаматтық қабылдау күндері» ұйымдастырылып, халықтың құқық қорғау саласындағы сұраныстарын тыңдау қажет.

2. Тиімді реформалар жүргізу.

Құқық қорғау органдарының қызметі халықтың сұранысына сай жетілдірілуі керек.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес күшейтілуі тиіс.

Кәсіби біліктілікті арттыру шаралары ұйымдастырылуы керек.

3. Құқық қорғау қызметкерлерінің имиджін көтеру.

Полиция мен арнайы қызмет өкілдерінің қызметін халыққа таныстыратын әлеуметтік роликтер, деректі фильмдер жасау.

Азаматтарға көмек көрсеткен, ерлік жасаған қызметкерлерді марапаттау және қоғамда үлгі ретінде көрсету.

Қызметкерлердің мәдениеті мен этикасын арттыруға бағытталған тренингтер өткізу.

4. Жасөспірімдер мен жастар арасында құқықтық тәрбие беру.

Мектептер мен университеттерде құқықтық білім беруді күшейту.

«Менің қауіпсіз елім» секілді патриоттық акциялар өткізу.

Жастарды ерікті түрде құқық қорғау саласына тарту.

5. Технологияларды қолдану.

Полицияның қызметін тиімді ету үшін бейнебақылау жүйелерін дамыту.

Цифрлық құқық қорғау платформаларын енгізу.

Азаматтардың шағымдары мен өтініштерін жедел қабылдайтын онлайн сервистерді жетілдіру.

Құқық қорғау органдары мен азаматтардың бірлесе әрекет етуі – қауіпсіз қоғам қалыптастырудың басты шарты. Бұл үшін:

Қоғамдық кеңестер құру – азаматтар құқық қорғау органдарының қызметіне баға беріп, ұсыныстар жасай алуы керек.

«Халық сақшысы» бастамасы – құқық бұзушылықтың алдын алу үшін еріктілерді тарту.

Құқық қорғау қызметкерлеріне қолдау көрсету – олардың қызметін қоғам әділ бағалап, қажет болған жағдайда моральдық, материалдық қолдау көрсетуі маңызды.

“Қауіпсіз қоғам» – бұл құқық қорғау органдары мен халықтың өзара сеніміне негізделген, заң үстемдігі орнаған жүйе. Құқық қорғау органдары қоғамның тыныштығын қамтамасыз етуші негізгі күш болғандықтан, оларға деген құрметті арттыру – әрбір азаматтың міндеті. Бұл үшін құқық қорғау жүйесі ашықтық, әділдік және кәсібилік қағидаттарына сүйенуі тиіс.

Егер халық пен құқық қорғау органдары бірлесе әрекет етсе, қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайтуға болады. Қоғамдағы әрбір адам заңға құрметпен қарап, тәртіпті сақтауға үлес қосқанда ғана, біз нағыз қауіпсіз қоғамды қалыптастыра аламыз.