ҒАЛАМТОРДАН ТӨНГЕН ҚАТЕР жалған ақпарат арқылы жүзеге асады

Жанна Иманқұл,

«Жалын» журналының қызметкері, «Ақпарат саласының үздігі» иегері

Қазіргі заманда ғаламторсыз адамзат қоғамын елестете алмаймыз. Ғаламтордағы түрлі әлеуметтік желілерден ажырай алмайтын халге келдік. Әрине бұл технологиялардың дамуы арқылы біз көптеген мүмкіндіктерге ие болдық. Ғаламтор адамның рухани дамуында, білім алуында, тіпті күнделікті тұрмысында үлкен рөл атқарады. Көркем фильмдер мен аудиокітаптар, ойындар мен әлеуметтік желілер, та-нымдық платформалар арқылы адам баласы санасын дамытуға және жаңа ақпарат алуға үлкен мүмкіндік алады. Дегенмен, ғаламтордың осындай жағымды тұстарымен қатар, оның артында тұрған қауіп-қатерлер де бар. Осы себепті, жалған ақпарат, интернет-алаяқтық, қаржы пирамидалары мен лудомания секілді мәселелер қоғамда үлкен алаңдаушылық тудырып отыр.
Ғаламтордың кеңеюімен бірге, жалған ақпараттың таралуы да белең алып отыр. Әлеуметтік желілер мен түрлі платформалар арқылы күн сайын мыңдаған жаңалықтар мен ақпараттар жарияланады. Бірақ бұл ақпараттардың бәрі шынайы әрі дәл бола бермейді. Жалған ақпараттың таралуы адам санасына теріс әсер етуі мүмкін, әсіресе жастардың ақиқат пен өтірікті ажырата алмай, манипуляцияға ұшырауы өте қауіпті.
Жалған ақпараттар түрлі мақсаттарға арналған болуы мүмкін: саяси манипуляция, әлеуметтік жікке бөліну, экономикаға әсер ету немесе жеке бас пайдасына қолдану. Бұл мәселеге қарсы тұру үшін, интернет пайдаланушыларына ақпаратты тексеру дағдыларын үйрету қажет. Оған қоса, арнайы бақылау органдары мен ақпараттық қауіпсіздік саласындағы мамандар жалған ақпаратпен күрес жолында түрлі шаралар ұйымдастырып, осы мәселеге жауапты заңнамалар қабылдауы тиіс.
Қаржы пирамидалары мен интер-нет алаяқтық та соңғы жылдары жиі кездесетін құбылысқа айналды. Көпте-ген адамдар ғаламторда оңай ақша табуды аңсап, түрлі алаяқтардың құрбаны болып жатады. Қаржы пирамидалары адамдарды өздерінің іс-әрекеттеріне тарту үшін «жоғары табыс» деген жалған уәде береді. Мұндай схемаларда адамдардың қаражатын жинап, оны басқаларға тарату арқылы пайда табуды көздейтін топтар қызмет етеді. Бұл жүйе тек уақытша ғана жұмыс істейді, бірақ көп адам осы жалған үмітке сеніп, ақшасынан айрылады.
Интернет алаяқтары да осыған ұқсас әдістерді қолданады. Олар түрлі танысу сайттарынан бастап, онлайн дүкендер мен сауда алаңдарына дейін әртүрлі алаяқтық тәсілдерді жүзеге асырады. Интернет-алаяқтар өз құрбандарын құпия түрде алдап, қаржылық зиян келтіреді. Сондықтан әрбір интернет пайдаланушы, әсіресе қаржы операцияларын жүргізгенде, аса сақ болу керек.
Сондай-ақ интернет ойындары да қазіргі кезде үлкен танымалдыққа ие. Бірақ бұл ойындардың тым ұзақ уақытқа созылуы немесе артық пайдаланылуы лудомания деп аталатын психологиялық жағдайға әкеп соғуы мүмкін. Лудомания, яғни құмар ойындарға тәуелділік, адамның психоэмоциялық жағдайына теріс әсер етеді. Бұл құбылыс әсіресе жастар арасында жиі кездеседі. Олар интернет ойындарына тым көп уақыт арнап, шынайы өмірден алыстап кетеді, ал кейбіреулері нақты өмірдегі проблемаларын шешудің орнына, ойындарға үнемі қайта оралып отырады.
Бұл мәселені шешу үшін, алдымен лудомания туралы қоғамда түсінік қалыптастыру керек. Ата-аналар мен педагогтер жасөспірімдердің интернет ойындарына деген тәуелділігін бақылап, оларды осы құмарлықтан сақтандыру жолдарын үйретуі қажет.

Жалған ақпарат пен интернет алаяқтықтан қалай қорғануға болады?

Жалған ақпарат пен интернет алаяқтықтан қорғанудың бірнеше маңызды жолы бар. Ең бастысы, ақпаратты тексеру дағдыларын дамыту. Әлеуметтік желілер мен жаңалық сайттарынан алған мәліметтердің шынайылығын әрқашан тексеру керек. Әрбір ақпаратты үш немесе төрт дереккөзден тексеріп, шындыққа сай келетінін анықтау қажет. Сонымен қатар, қаржылық операциялар мен онлайн сауда кезінде жеке мәліметтерді қорғап, құпия ақпаратты ешкімге жарияламау өте маңызды.
Интернет алаяқтарынан қорғану үшін, танымал алаяқтық схемаларды білу және олардан қалай аулақ болу керек екенін түсіну қажет. Кез келген күмәнді қаржылық ұсыныс немесе белгісіз адамдардан келген сұрауларға жауап бермеу керек. Қаржы пирамидалары мен басқа да алаяқтық әрекеттерге қарсы заңнамалық тұрғыда шаралар қабылдануы тиіс, ал азаматтар мұндай жағдайлардан сақтану үшін білімді және сауатты болуы керек.
Жалпы ғаламтордың мүмкіндіктері ұшан-теңіз, бірақ оның қарама-қайшы тұстары да бар. Жалған ақпарат, қаржы пирамидалары, интернет алаяқтық және лудомания сияқты мәселелерді шешу үшін қоғам болып күресу қажет. Бұл күреске тек мемлекеттік құрылымдар ғана емес, әрбір интернет пайдаланушы да қатысуы тиіс. Әрбір адам интернетте өз қауіпсіздігін қамтамасыз етуі үшін сауатты болуға, ақпаратты тексеруге және алаяқтық схемалардан аулақ болуға тиіс. Тек сол жағдайда ғана ғаламтордың адам өміріне тигізер пайдасын толықтай пайдалана аламыз.
Бір сөзбен айтқанда, интернет алаяқтық – бұл соңғы жылдары көп тарап, қоғамға қауіп төндіретін қылмыс-тық әрекет түрі. Бұл алаяқтық түрінде қылмыскерлер интернетті, әлеуметтік желілерді және басқа да цифрлық платформаларды пайдаланып, адамдарды алдап, олардың жеке ақпаратын немесе қаржысын заңсыз жолмен иемденеді. Интернет алаяқтығы әр түрлі формада
кездеседі, бірақ оның негізгі мақсаты – адамдардың сенімін пайдаланып, мате-
риалдық немесе басқа да артықшылықтарды алу.

Интернет алаяқтықтың негізгі түрлері:
Фишинг (Phishing) – бұл алаяқтықтың ең кең таралған түрлерінің бірі. Мұнда алаяқтар жалған веб-сайттар немесе электрондық пошта арқылы адамдардың жеке мәліметтерін жинайды. Алаяқтар өздерін ресми мекемелердің немесе қызметтердің өкілдері ретінде таныстырып, қолданушыларды өздерінің жеке мәліметтерін (карта нөмірі, құпиясөздер, әлеуметтік сақтандыру нөмірлері және т.б.) беруге мәжбүр етеді.
Скэм (Scam) – алаяқтардың әдейі өтірік айту арқылы адамды алдап, қар-жысын немесе басқа да материалдық заттарды алу әрекеті. Бұл жағдайда алаяқтар жеңіл табыс немесе үлкен сы-йақы уәде етіп, адамдарды қулықпен қаржы салуға немесе белгілі бір қыз-метке төлем жасауға итермелейді.
Жалған онлайн дүкендер. Бұл алаяқтық түрінде адамдарды жалған онлайн дүкендер арқылы алдайды. Олар тартымды бағалар ұсынып, адамдарды сатып алуға шақырады, бірақ төлем алғаннан кейін тауарды жібермейді немесе сапасыз өнім жібереді.
Ақша аудару алаяқтығы. Алаяқтар әлеуметтік желілер арқылы немесе таныстарының атынан басқа адамдарға ақша аударуды сұрайды. Олар өзін қиын жағдайда қалған немесе шұғыл көмек қажет еткен адам ретінде көрсетеді. Жиі бұл алаяқтықтар сенімділік тудыру үшін туыстардың немесе достардың атынан жасалады.
Кредит карталарын ұрлау. Бұл алаяқтықтың түрі интернетте түрлі тәсілдермен жүзеге асады. Алаяқтар қолданушының кредит картасының мәліметтерін ұрлап, оны интернет-дүкендерде сатып алу үшін пайдаланады.
Инвестициялық алаяқтық. Интернет алаяқтары адамдарды белгілі бір инвестициялық схемаларға қатысуға шақы-рып, болашақта үлкен пайда табатынын уәде етеді. Олар көбінесе криптовалюта, акциялар немесе басқа да инвес-тициялық құралдар арқылы табыс табуды ұсынады, бірақ соңында ақша алданады.

Интернет алаяқтықтан қорғанудың жолдары
Құпия ақпаратты қорғау. Өз құпия сөздеріңізді ешқашан үшінші тұлғаларға айтпаңыз және әртүрлі аккаунттар үшін
әртүрлі құпиясөздер қолданыңыз. Құпиясөздеріңізді өзгертіп, қосымша қа-уіпсіздік шараларын (мысалы, екі факторлы аутентификация) қосыңыз.
Интернетте сатып алу кезінде тек сенімді және қауіпсіз сайттарды таңдаңыз. Құпия ақпараттарды енгізер алдында сайттың адресін тексеріп, «https://» және құлып белгісін іздеңіз.
Бейтаныс адамдардан келген хаттарды тексеру. Белгісіз жіберушілерден келген хаттар мен сілтемелерге абай болыңыз. Бұл хаттар көбінесе фишинг шабуылдары болуы мүмкін. Хаттың шынайылығын тексеріңіз, ресми мекемелер әрқашан өз хабарламаларын дұрыс форматта жібереді.
Интернет алаяқтарының көпшілігі зиянды бағдарламаларды қолданады, сол себепті антивирус бағдарламасын үнемі жаңартып отыру қажет.
Интернетте кез келген ұсыныс немесе сұрау туралы қосымша ақпарат алы-ңыз. Егер ұсыныс тым жақсы көрінсе, онда ол күдік тудыруы мүмкін. Интернет алаяқтық – бұл қауіпсіздік мәселесі, оған әр адам жауапкершілікпен қарауы тиіс. Адамдар өздерінің жеке мәліметтерін қорғап, интернет алаяқтарынан сақтануы үшін ақпараттық қауіпсіздік жөніндегі білімін арттыруы қажет. Осылайша, интернет алаяқтарынан қорғанып, өзіңізді және өз жақындарыңызды қорғауға мүмкіндік туғызасыз.
Қаржы пирамидалары – бұл қаржы нарығында заңсыз әрекет етіп, адамдардың ақшасын алаяқтық жолмен жинайтын жүйелер. Олар өздерінің жұмы-сын инвестицияларды тарту арқылы жүргізеді, алайда осы қаражатты тікелей немесе жанама түрде басқа инвес-торларға төлеп шығарады. Бұл жүйе, әдетте, ұзақ уақыт бойы тұрақты табыс немесе пайда ұсынып, адамдарды тартуға тырысады, бірақ оның түбінде қаржылық тұрақтылық болмайды. Қар-жы пирамидаларының жұмыс істеу принципі өте қарапайым, бірақ тереңдігі мен заңсыздығы оны көпшілікке біліксіз етіп көрсетеді.

Қаржы пирамидасының негізгі белгілері:
Инвестициялардың бастапқы құнды-лығы: Қаржы пирамидалары өздерінің жұмысын «инвестициялық жобалар» немесе «құнды қағаздар» сынды жалған ұсыныстармен бастайды. Адамдар өз ақшасын осы жобаларға «инвестиция» етеді, бірақ іс жүзінде олар тек басқа мүшелердің ақшасына негізделген төлемдер алады.
Жоғары табысқа уәде беру: қаржы пирамидасы өзінің қатысушыларына тұрақты түрде үлкен табыстар немесе қайтарымдар уәде етеді. Бұл уәделер көбінесе шындыққа жанаспайды және тек жаңа қатысушыларды тарту мақсатында беріледі.
Жүйенің ұзақ мерзімділігіне сендіру: әдетте, қаржы пирамидалары алғашқы кезеңде сәтті көрінеді, себебі жүйе жаңа
мүшелердің ақшасын жинап, ескі мүше-лерге төлемдер жасау арқылы жұмыс істейді. Бірақ уақыт өте келе, жаңа мүшелердің саны азаяды және жүйе құлайды.
Ашық қаржылық есептер болмауы: Қаржы пирамидасы қатысушыларының ақшаларын қайда және қалай жұмсалып жатқаны туралы нақты ақпарат ұсынбайды. Бұл жобалар әдетте қаржылық ашықтықтан аулақ болады.
Жұмсалған қаражатты қайтару мүмкіндігі жоқ: қаржы пирамидасының құлағаннан кейін, алғашқы қатысушы-ларға тек қысқа уақытқа ғана пайда түсуі мүмкін. Ал соңында қалған қатысушылар өз ақшаларын қайтара алмайды.

Қаржы пирамидасының жұмыс істеу механизмі
Қаржы пирамидасы белгілі бір құрылымда жұмыс істейді: жаңа мүше-лер ескі мүшелерге ақша төлейді, осылайша алғашқы қатысушылар табыс табады. Бірақ жүйе тек жаңа мүшелерді тартуға негізделген болғандықтан, оның
жұмысын қамтамасыз ету үшін үнемі жаңа қатысушылар қажет болады. Қаржы пирамидасы өзінің өмір сүруін қамтамасыз ету үшін көбінесе өз жарнамаларын жалған түрде жүргізіп, көр-некті адамдар мен әлеуметтік медиа арқылы тартымды көрінуге тырысады.
Қаржы пирамидалары осы алаяқтық жүйемен жұмыс істейді.

Қаржы пирамидаларының түрлері:
Классикалық қаржы пирамидасы:
бұл пирамидаға қатысушылар өз ақша-ларын жүйеге енгізіп, жаңа мүшелерді тарту үшін белгілі бір сыйақы алады. Олардың мақсаттары – басқалардан ақша алу, бірақ жүйе ұзақ уақыт бойы жұмыс істемейді.
Кейде желілік маркетинг жүйелері де қаржы пирамидаларына ұқсас болады. Олар өнімді сатудан түсетін пайдадан бөлек, қатысушылардың басқа адамдарды тартуы арқылы ақша табуды ұсынады. Дегенмен, мұндай жүйелерде өнімдер сатылатындықтан, олар көбіне қаржы пирамидасына қарағанда заңды болып табылады.
Кейде қаржы пирамидалары, құжат-тық түрде немесе белгілі бір заңды құрылымдар арқылы жасалады, бірақ олар әлі де заңсыз әрекеттерге қатысты болуы мүмкін.
Қаржы пирамидасы құлаған кезде
ең көп зардап шегетіндер – жаңа қатысу-шылар мен оның соңғы мүшелері. Олар
өз ақша қаражаттарын қайтарып алу
мүмкіндігіне ие болмайды.
Қаржы пирамидасына қатысушылар заңсыз жүйеге қатысқан болып санала-тындықтан, заң алдында жауап беруге мәжбүр болуы мүмкін. Қаржы пирамидасына қатысушылар көптеген эмоциялық және әлеуметтік қиын жағдайларға ұшырауы мүмкін. Бұл жүйелер көбінесе адамдарды басқа адамдарға қарсы қойып, олардың қатысуын мәж-бүрлеу жолдарын пайдаланады.

Қаржы пирамидасынан қалай сақтануға болады?
Ең әуелі қаржылық ұйымдардың лицензиясын және олардың жұмыс істейтін заңды мәртебесін тексеру қажет. Заңды компаниялар өз жұмыстарында ашық болады.
Егер біреу сізге өте жоғары табыс уәде етсе немесе көп уақыт өтпей-ақ үлкен табыс алуға болатынын айтса, бұл қаржы пирамидасының белгісі болуы мүмкін.
Қаржылық мәселелер бойынша мамандардан кеңес алу арқылы сіз қауіпті жағдайлардан сақтана аласыз. Қаржы пирамидасының белгілері мен олардың жұмыс істеу әдістері туралы ақпаратты оқу және кеңестер алу маңызды.
Қаржы пирамидалары – өте қауіпті жүйелер, олар көптеген адамдардың қар-жылық жағдайын нашарлатып, қоғамға үлкен зиян келтіруі мүмкін. Сондықтан да осындай жүйелерге кірмеу және қар-жылық шешімдер қабылдағанда абай болу қажет.

Лудомания
Тағы бір өзекті мәселенің бірі – лудомания. Лудомания, яғни құмар ойындарға тәуелділік – бұл қазіргі заманның өткір әлеуметтік мәселелерінің бірі. Оның әсері тек жеке адамдарға ғана емес, тұтас қоғамға, экономикаға және отбасыларға да зиян тигізеді. Құмар ойындарға тәуелділік адамның психикалық және әлеуметтік жағдайын ауырлатады, ал ең бастысы, оның материалдық жағдайына үлкен зиян келтіреді. Бұл мәселенің өзектілігі күннен күнге артып, оның шешімдері қоғамда маңызды болуда.
Лудомания – адамның құмар ойындарға деген шамадан тыс қызығушы-лығы мен қажеттілігі, бұл өз кезегінде тәуелділікке әкеледі. Бұл аурумен ауыратын адамдар құмар ойындарға уақытын өткізіп, ақшасын жұмсап, көбінесе отбасылық және әлеуметтік қарым-қатынастарын жоғалтады. Құмар ойындарға уақыт жұмсау – адам ойнау үшін жұмысын, оқуын немесе басқа
да міндеттерін шегереді.
Қаржылық қиындықтар – ойындарға ақша жұмсаудың салдарынан қарыздар пайда болады. Адам өз ойындарына тәуелді бола бастайды, бұл күнделікті өмірінің қиындауына әкеледі. Құмар ойындарға әуестенген адамдар қоғамнан, отбасынан шеттейді, тек өз ойындарына назар аударады. Лудома-нияның психологиялық және әлеуметтік әсерлері айтарлықтай терең. Ойынға тәуелді адам үнемі жеңіске жетуді армандайды, бірақ көбінесе керісінше жағдай болады: олар жеңіске жету үшін көбірек ақша жұмсайды, бірақ ақша жоғалтуға да ұшырайды. Бұл жағдайды түзеу мүмкіндігі тым аз.

Құмар ойындар адамның эмоциялық күйін өзгертіп, депрессия, күйзеліс, алаңдаушылық сияқты күйзелістерге әкелуі мүмкін.
Мазасыздық, өкініш, өзін-өзі бағалау ды жоғалту сияқты психикалық қиын-дықтар да кездеседі.
Лудомания жұмыссыздық, отбасылық проблемалар, әлеуметтік оқшаулану және жеке қаржылық дағдарыстарға себеп болады.
Құмар ойындардан алған қарыздар адамды әлеуметтік тұрғыдан әлсіретіп, оның өмір сапасын айтарлықтай төмендетеді. Лудоманияның алдын алу және емдеу жолдары қоғам тарапынан бірқатар шараларды қажет етеді.
1. Құмар ойындардың зияны туралы қоғамды ақпараттандыру маңызды. Мектептерде, жоғары оқу орындарында, жұмыс орындарында және қоғамның барлық деңгейлерінде адамдарға лудо-манияның салдары туралы түсіндірме жұмыстары жүргізілуі тиіс. Мәселен, бұл тақырыпты жиі көтеріп, қоғамда оң көзқарас қалыптастыруға болады.
2. Құмар ойындарға тәуелділерді емдеу. Емдеу процесі психотерапия, когнитивті мінез-құлық терапиясы, топтық және жеке кеңес беру арқылы жүзеге асырылады. Мұндай бағдарламалар адамның тәуелділігін жеңуге көмектеседі. Сонымен қатар, жеке тұлғаның әлеуметтік ортада қайта қалып-тасуына бағытталған әдістер маңызды.
3. Құмар ойындарға қатысты заңна-маларды қатайту. Құмар ойындарға қатысты мемлекеттік реттеу жүйесін жақсарту қажет. Заңсыз ойын орындары мен интернет алаяқтарымен күресу, оларды тек заңды және бақылаудағы орындарға ауыстыру өте маңызды. Сонымен қатар, ойыншылардың жасына, әлеуметтік жағдайына қарай ойындарда шектеулер қою да нәтиже береді.
4. Қаржылық сауаттылықты арттыру. Құмар ойындардың бір себебі – адамдардың қаржылық сауатсыздығы. Осыған байланысты, адамдарға қаржылық сауаттылықты арттыру бойынша курстар мен тренингтер өткізу маңызды. Олар құмар ойындардан өздерін қор-ғауға және қаржылық тәуелсіздікке қол жеткізуге көмектеседі.
5. Отбасылық қолдау. Лудомания-мен күресуде отбасының рөлі ерекше.
Тәуелділік торына түскен адамды жақындары қолдап, түсіністікпен қарауы қажет. Отбасы мүшелері психологиялық қолдау көрсетіп, адамның ойындардан бас тартуына көмектеседі.
Жалпы лудоманияға қарсы күрес тек бір адамның немесе бір ұйымның міндеті емес. Бұл жалпы қоғамның, мемлекеттік органдардың, білім беру мекемелерінің және медициналық ұйымдардың бірлескен жұмысы болуы тиіс. Құмар ойындарға тәуелділіктің алдын алу және емдеу – бұл кешенді, ұзақ
мерзімді жұмыс. Сондықтан әрқайсымыз осы күресте өз үлесімізді қосып, қоғамды жақсарту жолында аянбай еңбек етуіміз қажет.
Бір сөзбен айтқанда, жалған ақпаратқа қарсы тұру, қаржы пирамидаларына, интернет-алаяқтыққа, лудоманияға қар-сы күрес – қоғамдағы басты мәселе. Себебі, ақпарат кеңістігі бұрын-соңды болмаған қарқынмен дамып, әлемнің әр түкпірінен деректер мен жаңалықтар жылдам әрі еркін таралуда. Бірақ бұл процестердің теріс әсері де бар. Атап айтқанда, жалған ақпараттың таралуы, қаржы пирамидаларының кең таралуы, интернет-алаяқтықтың артуы және лудомания (ойынға тәуелділік) мәселелері қоғамда үлкен алаңдаушылық туғызып отыр. Бұл мәселелердің бәрі адамның психологиясына, қоғамның әлеуметтік құрылымына, экономикасына үлкен әсер етеді. Оларды шешу үшін тек заң-намалық шаралар емес, ақпараттық және әлеуметтік қолдау, азаматтық қо-ғамның белсенділігі қажет.
Жалған ақпарат, фейк жаңалықтар немесе ақпараттық манипуляциялар қоғамда кеңінен таралып жатыр. Олардың басты мақсаты – адамдарды адастыру, оларға жалған сенімдер мен көзқарастарды қалыптастыру, саяси немесе әлеуметтік пайда табу. Бұндай ақпараттың таралуы, әсіресе, әлеуметтік желілерде жиі орын алады. Адамдар
әртүрлі жалған ақпаратқа сеніп, оның негізсіз екендігін тексермей, оны басқаларға таратып жібереді. Бұл әлеуметтік дағдарыстарға, дау-дамайларға, тіпті зорлық-зомбылыққа себеп болуы мүмкін.
Қазіргі заманда ақпараттың шынайы-лығын тексеру үшін арнайы фактчекинг қызметтері, ақпараттық тұрғыдан сауаттылықты арттыру курстары мен шаралары қажет. Жалған ақпараттың алдын алу үшін медиа сауаттылықты жоғарылатуды, әлеуметтік желілерде ақпаратты тексеруге бағытталған арна-йы құралдарды дамыту маңызды. Сонымен қатар, әлеуметтік желілердің жауапкершілігі мен бақылауын арттыру, қылмыстық жауапкершілікті күшейту қажет.
Сондай-ақ қаржы пирамидалары мен интернет-алаяқтық қазіргі қоғамдағы тағы бір үлкен мәселе болып отыр.
Интернеттің дамуы алаяқтардың жаңа тәсілдер мен әдістерді қолдануына мүмкіндік берді. Адамдар әлеуметтік желі-лер, арнайы сайттар мен қосымшалар арқылы олардың құрбанына айналады. Қаржы пирамидасы, әсіресе, халықтың қаржылық сауаттылығы төмен аймақ-тарында және қиын экономикалық жағдайдағы адамдар арасында кең тараған. Алаяқтар адамдарды жоғары та-бысқа уәде беріп, олардың қаражатын өз пайдасына жымқырып кетеді.
Қаржы пирамидаларын болдырмау үшін қаржылық білімділік деңгейін арттыру керек. Мемлекеттік органдар мен құқық қорғау органдары тарапынан осы мәселеге қатысты түсіндірме жұмыстарын күшейту қажет. Сонымен қатар, азаматтар қаржылық қауіпсіздік пен заңды ұйымдар туралы ақпаратты жинақтап, алаяқтардан сақ болуға тиіс.Лудоманияға қарсы күрес те осы тәрізді.
Лудомания немесе ойынға тәуелді жандар әсіресе құмар ойындар, казино мен онлайн-казиноға бару арқылы бірден материалдық тұрмыс жағдайын түзетіп, байып шыға келем деген қиялмен барып, қалай тұсалып қалғандарын білмей қалады. Бұл мәселе әлеуметтік және психологиялық тұрғыдан өте қауіпті, себебі ол адамдардың өмірін бұзып, қаржылық қиындықтарды шешудің орнына үдетіп, отбасында түрлі кикілжің, ұрыс-керіс туғызады. Ойынға тәуелділік көбіне жастар арасында кездеседі, бірақ соңғы кезде бұл мәселе барлық жастағы адамдарды қамтитынына көзіміз жетіп жатыр.
Лудоманияға қарсы күресудің бір жолы – алдын алу және психологиялық қолдау көрсету. Ойындарға тәуелділіктің алдын алу үшін арнайы орталықтар мен қызметтер құру, жастарды сауатты ақпараттандыру, құмар ойындарға байланысты заңдарды күшейту керек. Құ-мар ойындардың жарнамасына шектеулер қойып, жауапты ойын мәдениетін қалыптастыру маңызды.
Қорыта айтқанда, жалған ақпараттың таралуы, қаржы пирамидалары, интернет-алаяқтық және лудомания – бүгінгі қоғамда ең өзекті мәселелердің бірі. Бұл проблемаларды шешу үшін тек құқық қорғау органдарының күшжігері жеткіліксіз. Әлеуметтік қолдау, ақпараттық білім, азаматтық қоғамның белсенділігі мен медиа сауатты-лықты арттыру қажет. Тек осылайша
біз қоғамды қауіптерден қорғап, адам-дардың өмір сүру сапасын жақсарта аламыз.