ТАҒДЫР (ақын-жазушылардың өмір тарихтары) Джордано Бруно

Ермек ЗӘҢГІРОВ,
ҚР Жазушылар Одағының мүшесі, журналист

Аңызға бергісіз өмір

1600 жылы 17 ақпанда Римнің гүлдер алаңында құмырсқаның тілі күйетіндей қорқынышты алау тұтанады. Бұқара халықтың көз алдында тірі адам отқа қақталады. Сол күні ақыл мен ой азапталады. Иманын ішке үйіргендер не істерін білмей, абдырап қалады. Иманы әлсіз жандар қос қолымен жерді сабалайды.

Діни фанаттар 7 жыл түрмеде отырып, азапты өмір кешкен қайта өрлеу дәуірінің көрнекті ойшылы – итальяндық ғалым, жазушы, ақын Джордано Бруноны (лақап аты – Ноланец) билеушілер ел алдында өртейді.

Рим инквизициясы Джордано Бруноны ғаламның шексіз және әлемнің мәңгілік екендігі туралы айтқан ілімі үшін өлім жазасына кесті деген ресми пікір бар. Өзге көзқарас бойынша, Бруно шіркеу догмаларын, атап айтқанда, оның тұжырымдамаларының пәктігін жоққа шығарғаны үшін отқа қақталған. Алайда, үшінші тағы бір нұсқа бар, ол мүлдем басқа ғажайыптарға толы, сондықтан, ол шынайылыққа жақын.

Араздық жанжалы күні өткен масқаралықты қайта тірілтуден және ертедегі сасық былғаныштарды қазбалаудан қашпаған. Масқаралаудың бастаушысы болса, оған бүкіл қоғам қатысудан тыс қалмаған. Қорлау ең қолайлы әдіс болмаса да, бақталастық онымен өзінің кекшілдігін қанағаттандырып отырған. Билеуші топтың қорлау қаруын қатты шайқайтыны соншалық, бұрынғы күнәлардың ұмытылған шаңы әудем жерге жетіп отырған.

Кезінде Грек-Рим империясы да өзге дінге көз қырын салды, ол басқа тілді көкседі, деген жаламен адамзат ақыл-ойының пәрмені Сократты да тірілей өлтірген болатын.

Джордано Бруно біз сансыз әлемге толы шексіз ғаламда өмір сүретінімізге сенді. Оның байламы бойыншағалам жандыларға да,жансыздарға да, толы көрінеді. Оның бұл айтқандарынақаттыренжіген теологтар: «Басқа Христостар бола алмайтыны сияқты, басқа әлем де болуы мүмкін емес» деп мәлімдеді.

Құнды тарихи материалдармен Дэн Браун сияқты жұмыс жасаған авторлар өте сирек. Оның кітаптары түрлі көне тарихи даталармен, есім-көрсеткіштермен және жұмбақ оқиғаларға толы болған. Браунның жанкешті жұмысының арқасындаоқырмандар Бруно туралыкөптеген қызықты мәліметтерді білугеқолжеткізді. Оның ішінде Ватиканның шіркеу құпияларының негізгі қоймасы – папалық кітапхана туралы айтқандары оның зерттеуге тыңғылықты дайындалғанын көрсетеді. Бүгінде оның арнайы сақталғанкітап қоймасына шіркеу иерархиясының тар шеңберлі шенеуніктері ғана қол жеткізе алады. Ешкім он мыңдаған шиыршықтар мен фолий залдарында ежелгі өркениет мәдениеті мен құнды білім көздері қазынасының шаң басып жатқанын нақты білмейді. Қолжазбалардың едәуір бөлігі Ватиканға соңғы Рим императорларының кітапханаларынан тікелей түскені белгілі және олар өз кезегінде кітап каталогтарын әйгілі Александрия кітапханасымен толықтырған. Оның бәрі құпия. Бруна Ватикан билігімен ымыраласа жүріп, зұлымдықтың қылықтарын көре біліп, оның өз мақсатының маңында торуылдап жүргенін байқайсың.

Әр қасиеттің өз уақыты бар, сұлулықтың өзі үнемі қадірлі бола бермейді. Парасат та кейде өзіне ұқсай бермейді, ол – бірде биік, бірде төмен. Әр істің өз сәті бар.  Бір күнде сен ойлағандай оның сәті бола бермейді, ал бір күндері бәрінің сәті түседі. Сәтсіздіктен соң табыс, сәттіліктен кейін жамандық келуі мүмкін.

ХVІ ғасырда, Джордано Бруно кезінде, адасқан қолжазбаларды құпия сақтау жүйесі әлі қалыптасқан жоқ болатын. Сондықтан 20 жастағы Бруно өзін бәріне Ноланец, деп таныстырады. Ол бұл есімді Бруно Нола қаласында дүниеге келгендіктен осылай жасаған. Бруно Римге өгіз аяңмен табаны тілініп жеткен бойда, бірден Ватикан кітапханасына барады. Сол кездің өзінде өзгелерге бұл қасиетті ғимаратқа кіруге рұқсат берілмейтін. Оған кіруге оқырман билеті жазылмайтын. Сондықтан осы жағдайды әріден ойластырған Бруно оған кіруге мұқият дайындалады. Адамнан айла қалған ба, ол кітапханаға Доминикандық монах ретінде кіреді, бірақ одан ғибадатынан жаңылған жан сияқты тез шығады …Папалық кітапханаға барғаннан кейін оның канондық ілім негіздері туралы көзқарастары күрт өзгеріске түседі. Ол кенеттен квадрат мәніндегі «табынушыға» айналады. Христиандықтың негізін жоққа шығаруға міндеттенеді, атап айтқанда, ол мінсіз тұжырымдамаға күмән келтіреді және сонымен бірге шексіз ғаламдағы сансыз әлем туралы құлшыныспен айта бастайды.

IV ғасырдың басында Рим империясында христианизация процесі іс жүзінде аяқталады. Тек бір ғана «пұтқа табынушылардың цитаделі» Александрия мусейоны мызғымас күйінде қалады. Александр Македонскийдің серігі Птоломей негізін қалаған бұл керемет ғибадатхана сегіз ғасыр бойы өмір сүріп тұрған-ды. Мусейонның негізгі қазынасы Птоломей сатып алған Аристотельдің қолжазбалар жинағымен теңдесі жоқ кітапхана болатын.

Ежелгі дәстүрлер бойынша мусейонда тыйым салынған білім саласы болған жоқ, сондықтан да өз елінде еретикдеп танылған көптеген ғалымдар осы жерден пана тапты. Мұның бәрі Александрия христиандарының өсіп келе жатқан қауымдастығына ұнамады, ал II ғасырда Мусейон министрлері мен діни фанаттар арасында қақтығыстар орын алды. Соңғысы көбінесе, кітапхананың бір қатпарында сақталған «Люциферлік інжілді» өздеріне беруді немесе көпшілік алдында оны жоюды талап етеді.

Өзіңді құрметтесін десең, тіл тигізуден бастамау керек еді. Долылыққа әрқашан дайын тұратын мына типке көз салып көрген де абзал болар еді.  Кім оған тәуелді болса, соның басынан қайғы арылмасы анық. Бруно онымен үнқатысуға жолбарысқа барғандай сақтықтықпен жақындайды. Ол өз орнына жеткенше бәрінің бабын таба білсе де, кіріп алған соң, есесін қайырып, айналасына ызасын төгеді. Ал ғимарат иелері өз жұлдыздарына сене отырып, іске бар батылдықпен, табандылықпен кіріседі. Бұл жерде басқа ереже жоқ болатын.

391 жылы патриарх Феофил Александрийский император Феодосий I -ден пұтқа табынушылардың ғибадатханалары мен киелі жерлерін жою туралы Жарлық алады. Дінсіздердің құдайсыз жазбаларын іздеуге және жоюға рұқсат беріледі. Осымен мусейіннің дәуірі аяқталады. Кітапханамен де ресми түрде байланысүзіледі. Бірақ шын мәнінде баға жетпес қолжазбалардың көпшілігі тікелей, Римге баратын кемелерге тиеледі. Император Феодосий әулиепатриарх Феофилмен бірге астанаға астрономиялық кестелерді тасып апарады. Олар пасхалды құрастыру үшін аса қажетті болады. Бұл шиыршықтар мен пергаменттердің барлығы дерлік оқылмаған, сондықтан олар сол күйінде Ватиканның меншігіне айналған империялық кітапханаға түседі. Содан бері қанша су жүріп, қанша заман өтсе де, оны оқу ешкімге бұйырмаған.

Бір ақымақтықты түзеймін деп басқаларын жасайтын кез аз болмаған. Бір қателікті басқа бір үлкен қателікпен ақтау ақымақтықты жалғандыққа ұластырып жатады, өйткені жалғандық аяғына тұра алуы үшін көптеген басқа өтіріктерді көлегейлеу қажет. Мұндайда сенің бар сәттіліктерің болмаша қателіктерді түзеуге жетпейді. Сондықтан, еліктеуден, арам ниеттен сақ болған жөн еді.

Адамдардың кемшіліктері басқа кемшіліктерді тудырады, сенен жақсылық емес, тек жамандықты көреді. Ұлы императорлар да қателіктер жасап жатады, бірақ екі рет емес. Жоғарыдағы ұлы ағзамдар қателіктерін бірнеше рет қайталайды.

Егер алтын ғасырда әділдік басым болды десек, ол заманда жәдігөйлік салтанат құрып тұрған. Ол заманда атаққұмарлықты өзгенің даңқ кернейінің үнінен артық ештеңе қоздырмаған. Бір мысал, Плутархтың баяндауынша Илиондағы Ахиллестің моласына гүл шоғын қойған Александр Ахиллесті бақытты санайтынын мұңая айта отырып, оның өмірдегі – адал досы (Патрокл), өлгеннен соң – өз даңқының ұлы жыршысы (Гомер) болғанын ұмытпағанымыз абзал.

Жапырақты жасыруда қай жер жақсы? Оны орманда ғана жасыруға болады. Астрономиялық және математикалық қолжазбалардың ішінде мусейіннің соңғы кітапханашылары өз өмірлерін қатерге тігіп, метрополияға баға жетпес апокрифтерді жіберіп, христиандықтың тууына жарық түсіреді. Мүмкін олардыңарасында христиандар талап еткен әйгілі «Люцифер туралы інжіл» де болған шығар. Бірақ ол қандай кітап еді?

Белгілі жазушы және тарихшы Джозеф Атвилл өзінің Исаны ойлап табудың римдік қастандығын армандаған «Мессия кесария» деген кітабында дін ретінде христиандықтың өздігінен пайда болмағанын айтады. Оны Рим ақсүйектерінің бір тобы Рим империясының субъектілерін тыныштандыру үшін күрделі үгіт-насихат құралы ретінде ойлап тапқан деп болжанады. Олар еврейлердің белгілі бір әулиенің келуі туралы пайғамбарлықтарын пайдаланып, пацифистік идеяларды оның аузына салады. Дәл солар біз ерте христиандықта кездестік, олар бізге «басқа жақтан бұрылуды». «Құдайдың кез келген күшін» және «жауыңды жақсы көруді» яки «өзінікін өзіне беруге» үйретті. Мұның бәрі еврейлерді, кейіннен олардың «мәсіхші бауырларын» Римге үнемі салық төлеуге көндірді және құл болмауын еш наразылықсыз созуға мәжбүр етті, — деген тұжырымға келді.

Атвиллдің түсіндірмесінде «Люцифер туралы інжіл» шын мәнінде «Люция кодексі» болып табылды және мәсіх пен оның ілімін бейнелеуге тікелей қатысқан ақсүйектердің бірінің қаламынан туады. Мүмкін, жас Джордано Бруноның санасын шатастырған «Луций кодексі» осы болуы да мүмкін.

Парасатты жан іске абайлап кіріседі, оның тыңшылары болжау мен ойлау, бөгетсіз жүру үшін жолға барлау жасайды. Ал асығыстықты байсалдылық сәтсіздіктен сәттілік құтқарып қалатынын білетін Бруно ақылмен қимылдайды, әйтсе де, ақымақтардың – шетінен батыр болып шығатынын көріп, арланады.

Бірақ, Александрия кітапханасында тыныштықты бұзушылар табылады. Ол Александрия астрономия мектебі еді, ол ғаламның таңғажайып модельдерімен танымал болатын.

Дән де құнарлы топырақта өнеді. Джорданоның шығармашылық өңдеуінде көптеген әлемдердің ежелгі космогониясы жаңа ашық түстерге ие. Оған Жер мен Күннің айналасында үнемі қозғалыста ғана емес, сонымен қатар өз осінің айналасында айналады деген пікірлербар.

Ғылыми дүниетаным үшін қатыгез қудалау, тіпті сиқыршылардың арасында да ерекше көрінеді.Оқымыстыларды алдау жеңіл – олар әдеттен тыс нәрселерді білсе де, өмірдегі үйреншікті қажеттілікті білмейді. Осы білместік 1597 жылы Бруноны инквизиция сотының алдына әкелінеді.

Оның бас айыптаушысы атышулы теолог Роберто Беллармин болады. Ол «кез келген табынушыға деген өшпенділігімен, жек көрушілігімен» танымал болатын. 19 жылдан кейін ол ұлы Галилейге қарсы сотта ерекшеленген еді. Енді Ноланцқа қайта оралайық. Бізге жеткен сот хаттамаларында келесі сөздер жиі айтылады. «Олар басқа әлемдер туралы шіркеу адасуларынан бас тартуға шақырылады». Бірақ оның қандай «шіркеу бидиғаты» екенін көрсетпейді. Оның құрамында «қылмыс құрамы» болғандықтан, инквизиторлар оны егжей-тегжейлі түсіндірулері керек еді. Бруно сотына қатысты құжаттарды зерттейтін қазіргі тарихшылар сот хаттамаларының бір бөлігін жоғалтып жібереді, ал екінші бөлігіне түзету мен өшірудің түрлі амалдары қарастырылады. Осылайша олар қылмыстыңіздерінжасырады.

Осыған байланысты қайта өрлеу мәдениетінің өкілі, ағылшын тарихшысы Франсис Йейтс былай деп жазды: «Бруно сансыз әлем және Жердің қозғалысы туралы батыл ойлары үшін философ ретінде қудаланып, өртелді» деген мифке сену мүмкін емес. Келесібір тарихшы Майкл Кроу, «көп ғалам туралы миф – адасқақ ойдың көлеңкесі», ол –инквизацияжасыруға тырысып отырған«мұқабаның аңызы»деп есептейді.

Кроу тергеудің Бруномен келісім жасауға тырысып баққанын айтады. Егер олөзінің астрономиялық көзқарастарымен шектелсе, оның өмірін сақтауғадайын екенін мойындайды. Бірақ ол келіспейді. Солтүстіндегі оның соңғы сөзі: «Отқа қақталу– жоққа шығаруды білдірмейді». Демек, Ноланц ілімінде кез келген идеологиялық адасушылықтан асып түсетін ештеңе болмағанын көрсетеді. Ол христиан діні үшін өлімге қауіпті жасырын шындықты білген…

Жас Ноланецтің басқа бір жерде емес, нақ Ватиканда діни санаға қауіпті екі жат ағымды «жұқтырғанын» қалай бағалауға болады? Сірә, ол кітапханада өзінің болашақ өмірін күрт өзгерткен ежелгі апокрифті кездестірген іспетті.

Бруно – оқымыстылығымен қатар, өзін алдамайтындай, мазақ етпейтіндей тұрғыдағы өте білімді адам болған. Міне, өмірді білу – нағыз білімнің өзі деген осы болар.