ТАҒДЫР (ақын-жазушылардың өмір тарихтары) Маяковский қалай қайтыс болған?

Ермек ЗӘҢГІРОВ,
ҚР Жазушылар Одағының мүшесі, журналист

Маяковский қалай қайтыс болған?

Дүние дидарындағы жалғыз жұмбақ жаратылыс болса, ол – адам. Оның адам қолынан келмейді-ау, деген сан қатпар құпияларының қыртысы  жазылмаған күйі әлі мүлгіп тұр.  Адам санасының ашылмаған сол қыртыстары, әлі толық хатқа түсірілмеген күйі шаң басқан күйінде шіріндіге айналуда. Сондай сыры ашылмаған  адамның бірі – отты ақын Маяковский.

1930 жылы 14 сәуірде Мәскеуде ақын Владимир Мальковскийдің кеңсесі орналасқан Лубянский кіреберісіндегі №3/6 ғимараттың 12-пәтерде (4 корпус) кеуде тұсынан оқ тиген оның денесі табылады. Тергеушілер өлімнің себебін суийцид деп анықтайды. Алайда, бұл істе көп түсініксіздіктер мен сәйкессіздіктер болғаны сонша, пролетариат классикасы шынымен де өз еркімен өмірден өтті ме деген пікірталастар күні бүгінге дейін жалғасып келеді. Қандай да бір себептермен, кейінірек табылған өлім туралы хабар тағдырлы оқиғадан екі күн бұрын жазылған.

1930 жылдың басын ақын үшін өте қиын кезең деп сипаттауға болады. Көптен күткен 20 жыл еңбек көрмесі» алдымен Кеңес жазушылары қауымдастығы федерациясының клубында, кейін В.И. атындағы КСРО Мемлекеттік кітапханасында өтті. Ленин мен Красная Пресняның Орталық комсомол үйіне кеңестік номенклатураның бірде-бір өкілі келмеді (бұл уақытта барлық маңызды мемлекеттік мекемелерге, соның ішінде И.В.Сталиннің кеңсесіне билеттер жіберілді). Оның үстіне, оны жазушының көптеген шақырылған әріптестері елемеді

Владимир Владимировичтің «Монша» және «Төсек» пьесалары көпшіліктің салқынқандылығынан сәтсіздікке ұшырады. Сыншылар авторды реализм принциптерін бұзды деп айыптап, төмпештеп береді. Оның соңы  жанжалға ұласады. Осыған қарамастан, Маяковскийдің психологиялық жағдайы өте тұрақты болады. Сонымен қатар, оған полиция тарапынан Францияға бару үшін виза беруден бас тартылады, онда ол Chanel-де модель болып жұмыс істеген ресейлік эмигрант Татьяна Яковлевамен қарым-қатынасты ресімдеуді жоспарлайды. Ақын оның ақырын күтпестен,  француз әйел дипломатына үйленеді.

Ақын жүзіндегі әйелдер

Рас, 36 жастағы Маяковский Татьяна Яковлевамен ажырасқанға дейін, 21 жастағы актриса Вероника Полонскаямен, сол кездегі әйгілі кеңес суретшісі Михаил Яншиннің әйелімен қарым-қатынаста болды. Ақын оны бірге тұру үшін күйеуін тастап кетуге көндіруге тырысты. Оның үстіне, бүкілодақтық даңқына қарамастан, жеке тұрғын үй алаңы бөліске түскенде ақынға ештеңе тиесілі болмай шығады.Оның жұмыс кеңсесіне айналған Лубянский кіреберісіндегі бөлмеде  жақын достары Осип және Лили Брикпен бірге пәтерде тұра береді. Кейін осы тұра беру  соңы  Вероника үшін Яншинмен бірге қалуды қолдайтын дәлелдердің бірі болады.

Ақын жалғыздықтан қатты зардап шегеді. Осип пен Лиля Брик бірнеше ай бойы шетелге кетіп қалған қиын уақытта ақынның жанында оны рухани қолдайтын  ешкім болмайды.Тағдырлы күннің қарсаңында, ақын Цветной бульварындағы циркке барады. Сол күні циркте  «Мәскеу. 1905 жылғы оқиғалар» пьесасы бойынша спектакль дайындалып жатады. Куәгерлердің естеліктері бойынша, сол күні ақынның беті домбығып, әбден қабынған, жанып тұрған отты жанары семіп, көздері тұңғиыққа батып  кеткен кейіпте болған көрінеді.

Кешке Маяковский жазушы Валентин Катаевқа қонаққа барады. Ол жерде  Полонская, Яншин және Маяковскийге  таныс басқа да адамдар болады. Көңілді, думанды кешке жиналғандар таңғы сағат төрттер шамасында тарайды. Қоштасарда Маяковский Вероникамен түскі асқа дейін ақынның кеңсесіне  барып әңгімелесуге келіседі. Яншин мұны естиді, бірақ қарсылық білдірмейді.

Кездесу сағат 10-дар шамасында өтеді. Полонскаяның естеліктері бойынша («Советский экран» журналында 1990 жылы жарияланған сұхбат) әңгіме өте шиеленісті болған. Сол күні актрисаның бір жарымға жоспарланған режиссер Владимир Немирович-Данченкомен репетициясы болуы тиіс-тін, ол кешігіп қалудан қорқа соқтайды. Оның   бұл  асығыстығы Маяковскийді қатты тітіркендіреді.

1930 жылдың сәуір айының басында «Гослитиздат» басшылығының шешімімен «Баспасөз және революция» журналының макетінен «Ұлы пролетариат ақынына еңбек және қоғамдық қызметінің 20 жылдығына арналған құттықтауы басылып шығады. Бұл уақытта әдеби ортада Маяковский өзін-өзі есептен шығарды,- деген қауесеттің өршіп тұрған кезі еді.  Шығармашылық кездесулерде авторды төңкерістің жаршысына айналдырып, оны кәдуілгі саяхатшыға айналдырып жіберді, деген негізсіз айыптар айтыла бастаған кез болатын. Оған ақын әлекей тулап, ашуға басып, үзілді-кесілді қарсылық білдіріп жатты.

Ақынның алдында кейбір есіктер құлыпталып, оған шақырулар жіберілмей жатты. Оған налыған  ақынның өксіп  жылаған күндері молая түсті.  Өзін іздеп, телефон соғушылардың қатары азая түсті.Ақшаға да зәрулігі арта берді, қиналған сәтте қарыз берушілер де болмай қалды.  Ақынның көкірек қуысында қанды дақ барлығы анықталады.Өзіне не болғанын білмеді, ұзақ төсек тартып жатып қалады. Бірде  басын көтермек болады.Содан кейін басы айналып құлап,  бозарып кетеді. Осыдан соң жедел жәрдем  келгенше, демі таусылып кете барады…

Ашық ауыз

Тергеуді ОГПУ қызметкерлері жүргізеді, оған көптеген жазушылар мен өнер қайраткерлерімен жақын таныс болған Құпия бөлімнің бастығы Яков Агранов жетекшілік етеді. Оның Маяковскийдің жақын досы Лиля Брикпен қарым-қатынаста болғаны анықталады. 1921 жылы Агранов Петроград атындағы жауынгерлік ұйымның қызметін тергеуді басқарған, оның нәтижесінде ондаған ғылыми және шығармашылық интеллигенция өкілдері, соның ішінде ақын Николай Гумилев (Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін бұл істің болғаны анықталған) ату жазасына кесілген болатын.

Агранов  оны өзінің досы деп санаған болатын. Ресми нұсқа бойынша, ақын жеке қарым-қатынасына байланысты өз-өзіне қол жұмсаған. Тергеу тез жабылып, Маяковскийдің денесі 3 күннен кейін – 1930 жылы 17 сәуірде кремацияланады.Тергеу айғақтары мен қорытындыларында көптеген сәйкессіздіктерді атап өтуге болады. Мысалы, ақынның денесінен алынған оқ маузерден атылған, бірақ қандай да бір себептермен дәлел ретінде Браунинг оған мылтығы енгізілген. Бұл ретте ақынға маузерді берген Агранов екенін көпшілік білетін. Кім және қандай мақсатпен қару ауыстырылды? Маяковскийдің бірнеше тіркелген тапаншалары болған, бірақ атылған Браунинг қаруы құжаттарда көрсетілмеген. Кейін ол ақынның  өлі денесінің жанынан табылған, оқ пен гильза жұмбақ жағдайда жоғалып кеткен. Бұл қауіпсіздік қызметкерлерінің салғырттығының салдары ма, әлде біреулер дәлелдемелерді жоюға әрекет жасады ма, білгісіз болып қалған?

Файльда өзін-өзі өлтіру орнынан түсірілген фотосурет болған. Фотосуретте қайтыс болған ақынның аузы тым-тырыс ашық қалған. Кейбір зерттеушілердің пікірінше, ақын  өлер алдында жанұшыра айғайлап, өзіне көмекке шақырған көрінеді. Демек, ақынның өлімі кісі қолынан болды деуге негіз бар.

Жауапсыз қалған сан сұрақ

Верониканың бөлмеден шығып бара жатқаны, атыс оның көз алдында болмағаны актрисаның сөзінен ғана белгілі. Ал пәтердің қызметшісінің көрсетуінде көршілері Н.П. Скобина былай деп көрсеткен: «Маяковский Полонскаямен бірге есігі жабылған бөлмеге кірді, ас үйде 15-20 минут өткенде мен оқ атылғанын естідім, сол уақытта мен Полонскаяның жылағанын естідім. Мен Кривцовпен (қызметші әйел) бірге бөлмеге кірдім, Маяковский еденде жатыр екен…».

Бұдан шығатын қорытынды – яғни, ақынды сүйіктісі өлтіруі әбден мүмкін. Бірақ қандай да бір себептермен қауіпсіздік қызметкерлері бұл нұсқаны  тексермеген.Суретшінің әрекеті таң қалдырады. Яншина сол күнгі  кешті әйелінің ғашығымен бірге өткізіп, қызғаныш белгісін көрсетпей, сабырлы түрде ақынға таңертең қонаққа баруға рұқсат берген. Маяковский қайтыс болғаннан кейін ерлі-зайыптылар тезмедициналық сараптаманың қорытындысында патрон қандай да бір себептермен оқтың кіреберіс тесігіне қатысты траекториясы оңға қарай ығысқан болып шығады.Яғни Маяковскийге жақын қашықтықтан басқа біреу оқ атқан, немесе ақын сол қолымен шүріппені тартып қалған болып шығады. Бұл  сұрақтар  қарсылықтарға тап болған.

Шетелге жиі баратын Маяковский билік үшін  тыңшылық жасау үшін өте қолайлы адам болған.Бұл жерде құпия бір гәп бар сияқты. Бір нұсқада мәйітті шұғыл кремациялау, қорқынышты бөліммен дауласқысы келмеген Михаил Яншиннің мінез-құлқы, қаруды ауыстыру, содан кейін жоғалту түсіндіріледі.Тағы бір назар аударарлық болжам – ақын абайсыздықтан өзін атып өлтірген. Мальковскийді жақыннан білетін адамдар достарының ортасында ақынның өзіне қарата айтылған әзіл-оспақ сөзді орынсыз қабылдап, «Мен өзімді атып тастаймын» деген сөздермен тойдан шығып кеткенін айтады. Содан кейін ол компанияға қайта оралып, күлімсіреп: «Мен өзімді атып тастайтын адаммын  ба? Сіздер оны менен  күте алмайсыздар!»-деп айтқаны да бар екен. Ақын: ату, атылу туралы үнемі неге айта берген,- деп  те ойлайсыз.

Лиля Брик 1916 жылы Маяковскийдің кезекті жанжалдан кейін оны шақырып алып: «Мен өзімді атқалы жатырмын. Қош бол, Лили, – деп  сүйіктісіне асығыс барып, ашулы түрде кетіп қалыпты. Оның бөлмесіндегі үстелдің үстінде үнемі тапаншасы тұрады екен. Ақын оны былайша  түсіндіріпті: «Аттым, қате шықты, екінші рет батылым бармады, соңын күттім». Маяковский Вероникаға әсер ету үшін өз-өзіне қол жұмсауға әрекеттенуі де мүмкін-ау. Бірақ сол тағдырлы күні нақты не болғанын білу енді  екіталай…

Қандай да бір себептермен, Маяковский қауіпсіздік қызметкері Яня деп аталатын суийцид туралы жазба болғанол қарындашпен жазылған және хат өлімге екі күн қалғанда жазылған. Оның үстіне, ол жазба  Маяковскийдің кеңсесінде емес, Осип пен Лиля Брикпен бірге тұрған пәтерден табылған. Куәгерлердің айтуынша, Яков Агранов жазбаны тауып алып, дауыстап оқып, бастапқыда қасында сақтаған, кейін  бұл құжат іске қосылған.

Зерттеушілер ақынның өлімі туралы әртүрлі нұсқаларды алға тартқан. Солардың бірі: бұл өлімге Яков Аграновтың қатысы барлығы айтылады. Оның екі себебі болуы мүмкін: Ақынның Кеңес үкіметімен келіспеушілігі немесе жеке өкпесінің болуы. Маяковский қайтыс болғаннан кейін, Мәскеуде Аграновпен қарым-қатынаста болған Лиля Брик шетелге кетіп бара жатып, қауіпсіздік қызметкерінен оны ақынның үнемі шағымдарынан босатуды сұрады деген қауесет тараған. Не болғанда да  ол іс мәселені түбегейлі шеше алатын адамға тапсырылған. Ақынның көзін құрту сол Вероника Полонскаяға сеніп тапсыру арқылы болуы мүмкін. Бір нәрсе айқын осы қатын  ОГПУ-дың тыңшысы  ретінде жұмыс істеген.