ТАҒДЫР (ақын-жазушылардың өмір тарихтары)

Ермек ЗӘҢГІРОВ,
ҚР Жазушылар Одағының мүшесі, журналист

КӨЛЕҢКЕДЕГІ  КІРЕУКЕ  «БАҚЫТ»

Үлкен террор көптеген әдебиет пен өнер қайраткерлерінің өмірін қиып  кетті. Қуғындау, азаптау, тергеуге алынудың алғашқы торына ақын Н. Клюев, В.Наседкин және О. Мандельштам, режиссер В. Мейерхольд түсті.  Олармен қатар мәдениет саласының қайраткерлері де аяусыз репрессияға ұшырады. Олар кеңестік идеологияның рупоры болғысы келмеді. Зардап шеккендердің тізіміүлкен біркітапты толтырды. Шығармашылық интеллигенцияның қуғын-сүргінін Сталиннің оларға деген жеккөрушілігімен туғанымен түсіндіруге де болады. Жазушылар мен суретшілер НКВД-ның тас қабырғаларына «халық жаулары»деген жаламен малша тоғытылды.  Тіпті «Көтерілген тыңның» әкесі М.А. Шолохов та ОГПУ-дің Кубан бөлімінің тергеуіне түсті.  Жеке қарым-қатынас факторы да құрдымға кетті.Мысалы, М. Кольцов репрессияның  жазалау  пышағына түсуі  оның Н.И. Ежовпен жеке  достығы себеп  болса, ал И. Бабель Ежовтың әйелімен  сәлемі  түзу  болған-мыс жәнежақын қарым-қатынаста көңіл біріктірген деген қауесеттің  себебі  ықпал  еткен.

1930 жылдардың екінші жартысында 2000-ға жуық  ақын-жазушы қуғын-сүргінге ұшырап, олардың жартысы тергеу-тексерусіз, атылып  кеткен.  Біршамасы  итжеккенге,  қайтпас  ауыр  жұмыстарға     айдалған.  Қуғынға  түскен  жазушылардың  бір тобы  Қазақстанға  да  жер  аударылып жатты. Солардың  бірі – жазушы-драматург,  сатирик – Михаил  Зощенко  еді.    Сонымен бірге, Үлкен террордың қорқынышты жылдарында басқа типтегі оқиғалар   да  аз  болмады.

Михаил Зощенконың  Алматыдағы күйбің  өмірі

Өз  тағдырына  наразылар  өзгенің  бақытын  күндейді.  Ол өзінің  июі  қанып  әбден   иленген  күн жеп тастаған  тағдырына  көңілі  толмаса да,  өзінің   қарабайыр  өміріне   риза болды. Жан-жүрегі, жұлын-жүйесімен туған  даласына  айналып кеткен Қазақстанға  деген  өкпесі  болмағаны анық. Бірақ үнемі  туған  тоғайына  қарап  ұлыған ол бір  күні  өз ортасына  оралатынын  күн ілгері  пішіп қойған көрінеді.

Өз Отанын сүйетін кез келген патриот өз топырағында өлім құшуды армандайды, оған күнә артуға болмас.Сондықтан ол үнемі өз топырағына етпеттеп жетсем деген ауыр ойды арқалап жүреді.Кейбіреулер істерін істеп алып ойланады ол сәттілік емес, ақталуды іздегендей болады, ал кейбіреулер мүлде ойланбайды. Дұрыс  жолдан таймау үшін өмір бойы ойланатындар да бар. Олар ойлана жүріп, алдындағы өмірін болжай алады. Ол болашақ өмір жолын күнілгері болжап отырған.

Біз жазушының Алматыда өмір сүрген уақыты туралы іліп алар естелік те, жазылған күнделігін де таба алмадық. Өмірде ащылықтың дәмінсіз ешқандай рахат жоқ. Мүмкін, полицияның ерекше бақылауында болған ол сол күндері ештеңе жазбаған болар деген ойға  сайдық. Бірақ ол мүмкін емес, ең болмағанда Ленинградта бостандықта жүргенде Алматыдағы күндері туралы жазбауы  мүмкін емес сияқты көрінеді де тұрады. Іздеген жан, мүмкін Ленинград  архивінен бірдеңе  табар ма еді дестік.

Адам – ең ұлы жаратылыс. Құдай  оған ғажайып  инстинк берген. Уақыты  келгенде оның  болжамы ақиқатқа айналды. 1920-1930 жылдары елімізде Зощенконың әңгімелерін оқымаған  адам болмаған шығар. Оның кітаптары  үлкен тиражбен бірнеше  мәрте басылып шықты. Оның ойлы, уытты шығармалары бәрінің аузында  жүрді. Жазушы  өзге  кино жұлдыздарына қарағанда аса танымал болды.  Бірақ   танымалдылық    жазушыға    тұрлаулы  бақыт  сыйлай  алмады.  Аздаған уытты өсек өмірге қышқыл дәмді өткір күйінде береді. Оның  жаулары  көп  бола  қойған жоқ десек те, көлеңкеде тұрып, әрекет еткендер болған іспетті.  Әріптестерімен  де ат  айырып,  ағаш керген  кезі  болмаған. Жазу –   бақытқа қарсы  жұмыс істеумен  бірдей екенін білсе де, қаламының сиясын сарқымаған.   Жақсы  жазу – өмірде  кездесіп  қалатын  қиын  мәселені шешпейтініне  көз  жеткізе білген Михаил Зощенко жұмбақ формуланы,бақытты болу туралы нұсқауларды  табуға   тырысады.Бірақ одан өзі  қанағаттанатындай  дәнеңе  шығара  алмайды. Бір таңқаларлығы, Зощенко өзіне қатысты бір рецепті ойлап  табады. Алайда, объективті жағдайлар оған бұл құралды қалауынша қолдануға рұқсат бермейді.

Михаил Зощенко – 1894 жылы 28 шілдеде  Санкт-Петербург  қаласында  орта  дәулетті отбасында дүниеге келген.  1913 жылы Санкт-Петербург университетінің заң факультетіне оқуға түседі, бірақ бұл оқуға соншалықты қызығушылығы да болмайды, оның  үстіне  оқу ақшасын    да төлей  алмайтын болған.   Сондықтан бірінші курстан кейін  оқудан шығып  кетеді. Михаилдың  әкесі Италиядан  шығып,  Ресейде,  Украинада  сәулетші  болып  істесе,  анасы  Сурина  – актриса болатын,  ара-арасында әңгіме  де жазатын.

Адамның нақты мақсаты – күнелту емес, өмір сүру. Жас жазушы Бірінші дүниежүзілік соғыстың  алдында Кавказ теміржолында бақылаушы болып жұмыс істейді. Соғыс  басталысымен,  патриоттық сезімге бой алдырып, майданға өз еркімен  сұранып барады.  Майдан даласында  пропорщик, штабс  капитаны болып қызмет етеді.   1916 жылдың шілдесінде Михаил Белоруссияның Сморгон қаласы маңында фащистердің  газ шабуылы кезінде газдан қатты уланады.   Уақытша  үкіметте  Петроград қаласы  Бас почтасының  коменданты,  Архангельск  қаласы  еріктілерінің адъютанты болады. Әскери  госпитальда  емделіп  шыққан  соң,   1917 жылы ақпанда  жүрек  сырқатына   байланысты  әскерден босатылады. 4 мәрте әр түрлі дәрежедегі ордендермен марапатталады.

Оның бірнеше еңбек кітапшасының болады. 1918-1921 жылдары милицияда, есепші,  етікші, құс шаруашылығында  нұсқаушы,  шекара күзетінде  телефонист,  қылмыстық  іздестіру  агентінде сот хатшысы, іс жүргізуші  болып  түрлі  қызметтердің  басын  шалады.

Жақсы  талғам  адамның  бүкіл  өміріне  көрік береді.  Майданда  жүріп Зощенко әдеби шығармашылық  жұмыстармен  айналысады. Сол кездің өзінде  бұл оның сүйіктікәсібі екенін сезінеді, бірақ ол 1920 жылдардың басында жазушылық жұмысқа толықтай көшіп  алады.  Бұған дейін Зощенко мамандыған өзгертіп– етікші,телефоншы, қоян өсіру бойынша нұсқаушы және қылмыстық іздестіру агенті болып та  жұмыс істейді.  Әрине, осы жылдары алған  тәжірибелерінің әртүрлілігі оның кейінгі жұмыстарына ықпал ете алмайды.

1919 жылы Михаил  «Дүниежүзілік әдебиет»баспасындағы Корней Чуковскийдің әдеби студиясына барады. Кейіннен белгілі «Серапион бауырлар» — жас жазушылардың  бірлестігіне қатысады.Осы студиядан, Зощенкодан басқа  Вениамин Каверин, Константин Федин және Всеволод Иванов сияқты ірі тұлғалар шығады.  Дәл осы кезде тағдыр Зощенкоға күле қарайды. Оның әңгімелерін көптеген журналдар басып шығаруға дайын  тұрады. 1922 жылы оның алғашқы кітабы – «Назар Ильич», «Синебрюхов мырзаның әңгімелері» бірден бестселлерге айналады.

Үш дүниеде – өткен, қазіргі және болашақ үшін өмір сүретін адам, егер соның бірі түкке тұрғысыз болса, бақытсыз болар еді. Жазушы жас кезінен бастап,өзіне ұнайтын сылқым ханымдармен  әмпей-жәмпей байланыс орнатады.Ол сол тұста өзге әріптестерімен салыстырмалы түрде қарағанда ерте үйленеді. 1920 жылы Зощенко өзімен түйдей  құрдас Вера Кербицке үйленеді.Бір жылдан кейін  олардың  Валерий  атты  тұңғыш  ұлдары   дүниеге келеді.Әйелі мен баласы өте жақсы  қамтамасыз етілсе де, жазушының жетістігі артып кетсе де, оқырмандарының саны арта түссе де, Михаил барлық оң  жағдайларға қарамастан, өзін өте бақытсыз санайды.Жастығын жұлмалап алып, ерте қарттыққа аяқ басуы  оның  меланхолия, ипохондрия, жападан жалғыздануыәсер еткен іспетті. Үнемі  қорқынышпен өмір сүруі, қалыпты жай-күйін ұрлатуы депрессияға әкеліп соқтырады. Үлкен сұранысқа қарамастан, аз нәрсенің өзі Михаил Зощенконы ашуландырып, үнемі айналаға деген көңіл-күйін суытып жібереді.Әрине, жазушының ойдан басқа ештеңесі болмайды. Сол кездегі  баспасөздегі күлкілі қате түсініктер жазушы өмірінің соңғы жылдарына дейін муссирленіп жіберіледі. Өмірдің барлық істерінде тағдыр әрқашан өзінің құдіретін көрсетіп, адам менмендігін қорлауға ұмтылғанымен, қабілетсіз жандарды дана ете алмайтынын білсе де, өзгелерге ой-сана мен қажыр-қайраттың орнына жолы болғыштықты сыйлап жатқанына налиды. Өмірді жек көру оңай екенін, қайғыда  ізгі бола алған жандікі – ерлік екенін сезсе де, оның алдында бас игісі келмейді.

1927 жылы өзінің жақсы көрген шәкірті Корней Чуковский күнделігіне ұстазы туралы: «Мен сізді КСРО-дағы ең бақытты адам деп ойладым, — дейді жазушы Чуковский кездейсоқ кездесуден соң. –Сізде жастық шақ, даңқ, талант, сұлулық және ақша бар. Менен басқа  халықтың қалған 150 000 000-ы сізді қызғанатын сияқты», деп жазуында біз оның айналасында қызғаншақтардың вагон-вагонымен жүргенін аңғарамыз. Зощенко бұл туралы жеңіл райда: «Мен үш апта бойында қолымақалам алмадым. Төсекте шалқалап  жатып, Гогольдің хаттарын ғана оқыдым, одан басқа ешкімді көре алмадым» деп жауап қайтарады. Риза болмауға себебі бар  адамның өмірде мақсаты бар, деген осы болар.

Сол кезде оның ащы және өте дәл мойындалуы асқақ көрінеді:»Мен қандай да бір жолмен әдеби шығармаларға арналған машинамын бірақөмір үшін өте күшті адам емеспін» деуі де көп нәрсені айғақтайды.  Зощенконың әйелінің 1926 жылы жазған  күнделігінде: «Михаил өзінің Ресейдегі ең танымал жазушы екенін білді. Осыған орай, мен былайша ойлаймын, мен Ресейдегі ең бақытсыз әйел» екенмін.  Шынында да, әйгілі жазушының әйелінің тағдыры оған ешқандай бақыт әкелмеді.Жазушы бейкүнә әйелімен бірнеше жыл бірге өмір сүргеннен кейін,ол айнала қоршаған адал адамдардың өзіне салқын раймен қарай бастаған және өмірінің қалған бөлігін қоғамнан аластау дертімен  ауырды. Алайда мен ешқашан онымен ажырасуды ойламадым және бөлек тұруға да тырыспадым, дейді. Тағдыр ерлі-зайыптыларды тек жазушының қайтыс болуымен ғана ажыратқан. Зощенконың романдары қысқа, және тартымды болғаны сонша,  әдетте, оның шығармаларын еркетотай отбасылы  ханымдар өте ұнатып оқитын болған. Бұған қарап, оны ақ некеде мінсіз деп айта алмаймыз. Жазушы 1935 жылдан  15 жылға жуық некеден тыс бір сылқыммен жасырын қарым-қатынаста болған. Ол сылқымтөсектің астаң-кестеңін шығарып, бұрынғы жарының  құшағына тоймаған   22 жастағы Лидия Чалова болған.

1941 жылғы соғыс миллиондаған кеңес азаматтарымен қатар Михаил Зощенконы да майыстырды. Бірақ ол оны физикалық емес, моральдық жағынан жеңе білді. Шырғалаңжазушының негізгі кітабын аяқтаған кезде басталады. Шығарма Зощенкоға әйгілі «жеке бақыт формуласын»сезінуге мүмкіндік береді.

1941 жылдың қыркүйегінде Ленинград партия ұйымының қаулысымен Зощенко басқа да танымал азаматтар арасында Алматыға көшіріледі. Жазушы бұл ұсыныстан бас тарта алмайды. Өзінің туған қаласында«немістерді күту» үшін, уақытша болса да  қалғысы келеді.

Парасатты  жан  әрине,  қызбалықтың  емес,  ақылдың  жетегіне  ереді.Ол мұнда  не бірінші болып  ұмтылғысы келеді, не соңынан  қателігін  түзеуге дайын тұрады. Алайда бәрін салмақтай келе,ұтылатын ортадан алыс  болуға  бейімделеді. Жақсыдан  да, болымсыз нашардан да қашық болуға  тырысады,  олардың  жанында  жүріп  ізгі  атының  шықпасын сезеді. Айдай жарық  жұлдыздардың  арасында  жүріп, сәулесін төге алмайтынын да түсінеді. Мұндайда  өзіне қарапайым  рөл тиетінін біледі. Сондықтан парасатты  адамдарға тән мінезбен тапқыр әзілі арқылы ең шиеленісті  сәтте де таза шығудың  жолын іздейді. «Жоқ» немесе «Иә»  деп айта салудың  ұрымтал сәтін іздеп  шарқ ұрады.

Кез келген  белгілі  адамның өзіне  тән  бір қасиеті  болады. Зошенкода да  осы  қасиет мен  мұндалап  тұрады.  Сондықтан  ол тек бір нәрседе  артық болу топтан  шығаратынын және осы  болмысы  арқылы  көрнекті  адамдардың  қатарына  қосылатынын  сезеді.

Тағы да Қазақстанға ораламыз. Алматыда Зощенко осында көшірілген «Мосфильм»киностудиясының сценарий бөліміне жұмысқа орналасады. Бірақ оның негізгі жұмысы бос уақытында күш береді. Жазушыға «Күн шыққанға дейін» кітабы рухани күш береді. Онда автор өзінің психикалық бақытсыздықтарының себептерін түсіну арқылы оны жеңудің жолын табу үшін мұқият интроспекциямен айналысады. Бұл әдіс Зощенко үшін физиолог Иван Павловтың шартты рефлекстері туралы ілімге айналады. Жазушы бұл теорияны өзіне ашық қолданады, осылайша ол өз бетінше, көмексіз, психологиялық аурулардан айығып, өмірінде алғаш рет өмірді қабылдай отырып, оны сүюге ұмтылыс жасайды. Бұл  оның  батылдығы  болатын.  Иә,  ұрыста ер жүректіліктен  гөрі  резерв  маңыздырақ.  Ол  адамға  өжеттілік пен  сенімділік  береді, дегенде осыған жүгінгеніміз абзал болар еді.

Өмір – әрекет етуден тұрады. Әр адам, ерте ме, кеш пе, өзі  үшін мынау менің өмірім деген тарихты ойлап табатыны анық. Осы формулаға жүгінген жазушы өз күшін ашып көрсетіп,жемісті еңбек ете жүре өмірге қандай мағына берсе, содан басқа өмірдің мағынасы жоқ деп біледі.

Зощенконы  ешкім  түртпектемесе  де,   Қазақстанда ұзақ  қала алмайды.  Сондықтан   өз туындысын  басып шығару үшін Мәскеуге аттанады. 1943 жылы оған ақыры Мәскеуден қоңырау шалынады. Осы қоңыраудан кейін жазушы сатирикалық«Крокодил» журналының редакциясына тұрақты жұмысқа алынады.  Кекірік  атып тойынғанымен,  шыдамсыз  тілекпен  азап  көріп  барып жеткен  рахат  екі  есе  тәтті  болатыны анық.   Құрметтеу  қиқымдарын   теріп  алатын   ерлік  даңқынан  бос  болуды  қанша қаласа да, еркіндік ауанына баса алмай тығырыққа тірелетін кездері де болады.  Ол Қазақ  даласының  таза  мөлдір мінезін  қанша мәрте өзіне сіңіруге  тырысып  бақса да, одан дәнеңе шығара алмайды. Демек, қалауы болмағаны. Әйтсе де, біреулердің  бақыты басқалардың  бақытсыздығынан  басталатын  кез  аз еместігін  осы  топырақта  жүріп сезеді.  Біреулердің  жеңіліс  таппайынша  өзгелердің  жоғары  көтерілмейтінін де  біледі.   Тасы өрге  домалап тұрғанда  бәріне  жек көрінішті  болған  адам  бақытсыздыққа  ұшырағанда  қазақ туғандардың бір-біріне  аяушылық  танытып жататынын да көзімен көреді. Бастапқыдағы жақсыдан да, тым нашардан да қаш, олардың жанында ізгі атың шықпайды деген ойынан айниды.

1943 жылдың жазында»Күн шыққанға дейін» шығармасы «Октябрь» журналында басыла бастайды.  Бірақ шығарманың алғашқы екі бөлігі ғана басылады. Михаил Зощенкоға  бұл жұбаныш емес, керісінше, бұрын-соңды болмаған  үлкен азап әкеледі. Оның бұрынғы азаптарынан айырмашылығы, ол жаңа формада объективті түрде азапқа түседі. Баспа Зощенконы өзінің әңгімесі үшін айыптамайды,  керісінше, ең танымал жазушы ретінде дауыс хорын көтерді деп санайды. Онда  барлық баспасөзге тән Сталиндік уақытқа сай келмейтін дөрекілік бар деген сыни бағыт барлығы айтылады.

Жазушы шығармашылығының алғашқы кезеңі   өткен  ғасырдың  20-шы  жылдары  басталып, ол ерекше белсенділігімен сипатталады. 10 жыл аралығында  оның шығармалар жинағы 6 томға жетеді. Оның шығармалары үлкен танымалдыққа ие болады.

Оның  ең  алғашқы   жарияланған  «Назар  Ильчтің  Синебрюхов  мырзаға әңгімесі»  шығармасы 1921 жылы  жарық көреді.  Әңгіме  циклы  айтушының  образымен  үйлесім табады.  Онда  Ресей өміріндегі 1914-1920 жылдары орын  алған кезеңде «өзін қамтамасыз етпеген өзге адамның» көзқарасы  суреттеледі.  «Алғы сөзде»,»Ұлы Әлем тарихы»,»Виктория Казимировна», «Чертовинка», «Өлген жер» әңгімелерінде сол кезеңдерде орын алып жатқан оқиғалар мен  болмысын жоғалтқан ер адамдардың, мәртебелі офицер  мырзалардың  бандитизм туы астында адасып  жүргендігі және  декларацияланған адамдардың  образы  айшықталады.

Жазушының  бар мақсаты – қоғамдағы ең елеусіз қалған «кішкентай  адамдардың» психологиясын қамту болады.  Орыс тілінің көңіл-күйі мен сезімдерінің барлық гаммасын, кейіпкердің осы гипусына – жанашырлық, аяушылық, құрмет тұту және т. б. өмірдегі қиыншылықтар, қорлаулар, шығындар мен адам  болмысының қарапайым құндылықтары жолында  адалдықты сақтауға тырыспайтыны сөз болады.

«Балық әйел»,  «Сырқат жан» шығармаларында  қоғамдағы  негативтерге басты  назар аударады.  Бұл мақсатта жазушы, қоғам  өмірінде  бассыз  кеткен 3 маңызды мәселеге – адамдардың  ұсақталып бара жатқанына және оның  қауіпті сипат алып бара жатқанына  көңіл бөліп,   өзін конъюктуралық ортада   «орташа» санап,  «жартылай зиялылар» тобына жататынын мақтан тұтатын адамдар  қатарына  жатқызады.  Мұндай  процесс адамдарды  және басқаларды да қорлауға, алдауға оның ақыры  арандатуға  апаратынын  суреттейді. Оны «Метафизика», «Сағат», «Қытайша рәсім», «Бақыт»,  «Вестингауздың тежегіші», «Тірілей жемдеу» шығармаларында арқау  етеді. Зошенконың «Байырғы ардагер», «Шаруа нугеті», «Жазушы»  әңгімелерінің кейіпкерлері  менеджер, кеңсе қызметкері, слесарь, күзетшілер қауымын  құрайды. Жалпы, әлеуметтік маңызы бар мамандықтар білім мен шеберлікті білдірмейді, өйткені, олардың тұрмыстық мәдениетінің деңгейі өте төмен. Мұндай  ортада  төбелес – жанжалдарды шешудің нормасы болып бара жатқанын ескертеді.

Зошенко  өз  замандастары Булгаков пен Маяковский сияқты,  өзінің тұрақсыздығымен, дәстүрлері мен негіздерінің жойылуымен мезгілсіз дәуірдегі ең қорқынышты қауіп ретінде «буржуазияны» өзінің барлық даңқымен көрсетуден де қашпаған. Алайда  «Шіркеуде киномотография құруға бола ма?», егер «орыс әйелі еркектер атқаратын жұмысты орындаса» жақсы ма? — деп алаңдап,  мұндай жағдай көбіне азғындыққа  ықпал ететінін  айтып

мазасызданады.  Осыған орай, «Өзім туралы, сыншылар туралы және олардың жұмыстары туралы» еңбегінде: «Мен  мещандар туралы жазамын. Ия, бізде класс ретінде филистинизм жоқ, бірақ мен көбіне ұжымдық типті жасаймын. Біздің әрқайсымыздың  бойымызда  буржуазияның, меншік иесінің және жалдаушының белгілі бір сипаттары бар»  дейді.Ал «Жазушыға хат» еңбегінде: «Маргиналдардың бұқаралық мәдениеті халықтың тілдік санасын өзгертті. Автор сөздің әртүрлі бұрмалануларын тыңдайды:  «Мен тек көше сөйлейтін және ойлайтын тілде жазамын »  дейді.Ғажап! Автордың  алдымен  хаттарды, мәлімдемелерді, күнделіктерді  «Ащы үлес», «Адал азамат», «Мадонна» шығармаларында  стильдеу арқылы жұмыс істегені  байқалады. Тапсырманы түбегейлі қиындатып, дыбыстық сөздің елесін жасап, оны нақты қимылмен, әңгімеге шақырумен, есептелген интонациялармен, пікірлес қарапайым адамдар шеңберіндегі қарым-қатынас үшін жасайды. 20-шы жылдардағы қысқа әңгімелердің негізін қалаушы ретінде оның еңбегі зор.  Сатириктің моральдық таланты өнімнің мақсаттылығын анықтайды. «Мен өте қысқа жазамын. Менің сөзім қысқа. Кедейлерге қол жетімді. Мүмкін, менің оқырмандарым көп шығар»дейді. «Кедей» –  қарапайым бұқаралық оқырманға жақындықтың дәл мақсаты оның «Гаврила», «Гаврилич», «Михал Михалыч», «Мих. Гаврилов», «Мих. Кудрейкин» және  Ресей дәуіріндегі соғыс, революция, НЭП,  және  («Шұлықтар туралы», «Олардың өткені», «Соңғы таратылған мүлік», т.б.)  қоғамның айнасы   ретінде бейнеленген.

Тобырдың  мақтауынан ұнамды – ескінің сарқыншағы  оны қуанта  қоймайды.  «Жазушыға хаттар» (1929 ), онда автордың сөмкеге салып алған ұзақ хаттарының ішінен шығармашылықтың түбегейлі түсіндірілген мәселелеріне түсініктеме беруге негіз болғандары ғана таңдалған сыңайлы.

Жазушы 1933 жылы жазушылар тобының құрамында  Ақ теңіз – Балтық каналының құрылысында болады. 1934 жылы социалистік құрылыс жағдайында «адам материалының» қайта қалпына келуі туралы «Бір өмірдің тарихы» деген еңбегін жазады. Ол бірінші бесжылдықтар кезіндегі әлеуметтік тапсырысқа сәйкес келеді.

3ощенконың 40-50 жылдардағы шығармашылық тағдырының соңғы кезеңі сан алуан, осы жылдары ол  драмаға ден қояды. Соғыс кезінде жазушы Э.Шварцпен бірге «Берлиннің лайм ағаштары астында» пьесасын жазады, оның идеясы алдағы жеңіске деген әлеуметтік-рухани қажеттілікті қанағаттандырады.  1941 ж. – 1943 жылдары жазушы  Алматыда эвакуацияда тұрады. Алматыда ол  антифашистік тақырыптарға әңгімелер мен фельетондар жазады.

Н.Некрасов, Л.Толстой, Салтыкова-Щедрин, Л.Андрес. Г.Мопассан, Г.Флобер бойынша әдеби пайымдар жазады. Сүйектің жетілу кезеңінен зоб атомынан өтетін жеке тәжірибеге негізделген шығармаларға да барады.Балалар тақырыптарындағы мозаикалық сызбалар сериясын жасайды.Қорқыныштың, түйсіктің, санадан тыс көріністеріне байланысты проблемалардың мәнін ашуға тырысады. 20-жылдардағы кездесулер мен замандас жазушылардың портреттері – А.Блок. М.Горький, С.Есенин туралы портреттер жазады. Сурет салуға арналған пьесалар жасайды. Жазғандығы үшін 1939 жылы Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталады. Неғұрлым көп жазсаң, соғұрлым көп сыналасың. 3ощенко жартылай ресми сынның ерекше қызығушылық объектісі болып қала береді, қудалауға да ұшырайды, оның соңы большевиктердің Бүкілодақтық Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің «Звезда» және «Ленинград» журналдары туралы 1946 жылғы 14 тамыздағы қаулысының сынына ілігеді. Жазушының сыналуына  «Маймылдың бастан кешкендері» (1945) әңгімесі себеп болады.  3ощенконың Ленин туралы әңгімесінде («Ленин және күзетші»),  Сталин ол жерде өзін пайдасыз кейіпкер деп санайды. Осы шығармадан соң, жазушы  Бірлескен кәсіпорыннан бірден шығарылады. Ол бұл ұйымға 1953 жылдың шілдесінде ғана қайта қабылданады. Бұл кезеңде жазушы аударма ісімен айналысады.

Соғыстың соңына қарай бұл оқиға ұмытылып кетеді. Зощенко жұмысын жалғастыра береді. Бірақ оны билік орындары кешірмейді.Оны жазушы ретінде жою үшін түрлі шаралар дайындалады.   Бұл жердегі әңгіме БКП(б) ОК-нің 1946 жылғы 14 тамыздағы «Звезда «және» Ленинград «журналдары туралы» атақты қаулысы туралы болып отыр.  Ленинградтықтар Анна Ахматова мен Михаил Зощенконы талап жібереді. Олар «әдебиеттің пошлякі мен подонкасы»деп аталады.  Бұл шын мәнінде,  олардың жазушы ретінде бұдан  әрі жариялануына толық тыйым салуды білдірген сигнал еді. Кейінгі жылдары Зощенконың үлкен еңбегімен олар тек анонимді аударма жұмысын ғана таба алады, ал 1956 жылы наурызда КОКП-ның ХХ съезінен кейін Зощенконың достары мен әріптестері оның жақсы атын қалпына келтіреді. Әйтсе де, бастапқы соққының күйретіп кеткені соншалық,  жазушы одан әрі Үкіметтің жалған соққысынан қалпына келе алмайды.

Михаил Зощенко 1958 жылы 22 шілдедеқайтыс болады. Куәгерлердіңайтулары бойынша, өмірінің соңғыайларында олтолығыменкүйрегенадамқалпында болады.

1954 жылы студенттермен кездесуде жазушы өзінің 1946 жылғы қаулымен келіспейтінін мәлімдейді. Осыдан соң, оны қудалаудың жаңа кезеңі басталады. Жазушының психикалық және физикалық денсаулығы толығымен бұзылады. 3ощенконың осыдан соң, денсаулығы сыр беріп,  қайтыс болады. Сүйегі Сестрорецкіде жерленеді. Ленинградта жерлеуге рұқсат берілмейді. Осыдан кейін жазушылар бірінен соң бірі ұстала бастайды.

1931 жылы қаңтарда Борис Пильняк Сталинге хат жазып,  ОГПУ  қызметі өзін  шетелге шығармай  отырғанына шағымданды.  Ол нағыз революциялық жазушы тарих пен оқырман алдында шыншыл болуы керек дегенге  сенеді. Б.Пильняк сын көшкініне ұшыраған «Қызыл ағаш» әңгімесін қате деп таниды және «Еділ Каспий теңізіне құяды»  романын жазғаны  үшін, өз кінәсін  жазалау  орындарында  өтеуден  қашпайды.   Шығарма көп ұзамай сегіз шет тіліне аударылады. «Известия»   газетінде  Б.Пильняктың Тәжікстан туралы очерктері басылады. Буржуазиялық баспасөз оның  бұл  қылығын  жазасын  жуумен    бейнелеуге тырысты деп тағы төмпештей түседі.

Б. Пильняк бүкіл әлем тарихының өшіп бара жатқан ырғақтарына қарсы Жер шарының тарихы мен біздің елімізде болып жатқан жасампаздық процестерін көрсететін эпикалық полотно  жасауды ойлаған еді.

Жазушы бірнеше рет шетелдерде болған және ол ешқашан ол жерде қалу туралы ойланған да емес. «Мен үйге баруым керек. Ресейден тыс жерде мен өзімді судан шығып қалған балық сияқты сезінемін. Мен орыс топырағынан басқа еш жерде жаза алмаймын, тіпті нақты ойлана алмаймын», — дейді ол журналистердің сұрақтарына жауап бергенде.  1937 жылдың қазан айында Б. Пильняк тұтқындалып, 1938 жылдың 21 сәуірінде атылады, бірақ ол өз жұмысын Ресейден тыс жерде ойламаған-ды және шығармашылық еркіндігіне қатысты билікпен ымыраға келуге де дайын болады.

Осип Мандельштам Сталин туралы өлеңдері үшін қамауға алынады.Олар:  «Біз елімізді сезінбестен өмір сүріп жатырмыз, біздің он қадамдағы сөздеріміз естілмейді, ал жартылай сөйлесу үшін  қолымыз жеткілікті жерде емес» деп жанұшырады.

1938 жылдың соңында ақын ГУЛАГ-та ес-түссіз жоғалып кетеді. Мандельштамның тағдыры туралы КСРО Жазушылар Одағының сол кездегі төрағасы В. П. Ставский Ішкі істер министрі Н.И. Ежовтан партияның басшылығы және «Жалған өлеңдердің авторы» Мандельштам туралы мәселені шешуді сұраған.

1931 жылы жазушы Е. Замятин  Сталинге жазған хатында оның шығармасына шабуыл жасаудың көптеген себептері бар екенін мойындайды.Өйткені ол жанын қиналдырмауға және жалпы сызыққа бағынбауға дағдыланбағанын да жоққа шығармайды. Бұл жазушыны да, революцияны да қорлау еді. Кезінде патша түрмесінде отырған революцияға дейінгі тәжірибесі бар большевик Евгений Замятин екі рет қуғынға түсіп, бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде жазылған милитаристік шығармасы  үшін сот оны қудалаған-ды. Оған кезінде  КСРО-дан кетуге де рұқсат етілді. 1938 жылы наурызда ол Парижде қайтыс болды.1938 жылдың жазынан бастап, ақын Михаил Голодный тер-Ваганян троцкистік террористік тобының мүшесі ретінде ОГПУ органдарының назарына ілігіп атылып кетті. Кейін ақтау кезінде  чекистер ақынның өзіне тағылған барлық қылмыстардағы кінәсін дәлелдей алды. Алайда, 1939 жылы М. Голодный БКП(б) мүшелігіне үміткерлер арасында еш қиындықсыз өткен болатын. Бұл жерде рөл сәтті ойналды.Ақынның халық ұнатқан  әндері «Про конницу Буденный», «О Щорс  туралы», «Партизан Железняк». Олардың ансамбль репертуарларынан шығарылуы халықтың санасында Азаматтық соғыс туралы мифті бұзды. Осындай оқиға «Каховка» және «Гренада»авторы ақын Михаил Светловпен де болды. Ол сол жылдары, жазушылар мен ақындардықадағалайтын органдардың пікірінше, Кеңеске қарсы  «қаһарлы» үгіт-насихат жүргізді-мыс болды да шықты.

1939 жылы  қазан  айында  ОГПУ өзіне  түскен арыздың негізінде Андрей Платоновты да тергеуге алды. Жазушы әдеби шығармашылықтың жалпы шарттарын өте қиын деп мәлімдеді.Авторлар партияның әдебиеттің дамуына сеніп тапсырған орта таптың билігінде қалғанын жанұшыра айтып жатты. Сол жылдары «әдеби милиционерлер мен қайта сақтандырушыларды»   бақылау аса ауыр еді.

БІР ТҰЛЫПТАҒЫ ЕКІ АДАМ…

Қисынсыздық қартайғанша өмір сүр-мейді. Ал жомарт уәделер көп ұзамай-ақ, күдік туғызады, ал оған қарсы дәлелдер айту күдік туғызады. Жазушы Михаил Афанасьевич Булгаков – Сталинге жазған хатында өзін «мистикалық жазушы» деп атаған. Шынында да, оның шығармалары құпиялар мен жұмбақтарға толы еді. Бірақ мастердің өмірінде табиғаттан тыс тосын құпиялар жеткілікті болатын…

Ұлы адамдардың қателіктерінен аспан шырақтарының тұтылуы сияқты бәрін байқауға болады. 1916 жылы Михаил Булгаков Киев университетінің емдеу факультетін бітіріп, дәрігер ретінде Смоленск губерниясына жіберіледі. Содан кейін ол Вязьмада дәрігер болып істейді. Мәскеуде, Киевте жеке тәжірибемен айналысады. Кейінірек, жаңадан жазуға беталғанжазушы бұл тәжірибені 1925-1926 жылдары жарық көрген «Жас дәрігердің жазбаларында» тәптіштеп жазады. Оның әңгімелер жинағында болашақ «мистикалық жазушының» қолтаңбасы бірден сезіледі. Ол медицина – өмір туралы, философия мен мистицизм туралы басы байлы ойлауға бейімділік танытады.
Адал адамдар – ескі мейірбан заманнан келген адамдар. Шындықты айту, сөзде тұру сәннен қалған заманда да олар, өз кәсібіне адал болып қалады.
Бұл түсінікті еді. Табиғат біздің денеміздің зақымдануы жеңіл және неғұрлым керекті мүшелерін қос-қостан жаратқаны сияқты, ақылды адам өз жақтаушыларын біреумен шектемейді. Жазушы ең қиын сәтте де осы ауылдан табылады. Дәрігерлердің қызмет көрсету сипаты бойынша олар аурулармен жиі бетпе-бет келіп, өліммен және адам трагедиясымен күресуге мәжбүр болуы, олардың бейжай болмауына шақыратыны айқын. Күннен күнге өмір мен өлім арасындағы күресті қарап отырып, басқа әлем туралы еріксіз ойланасың. Дәрігерлер, бәлкім, басқа мамандықтардың өкілдерінен гөрі, жарық пен оның арасындағы қабаттың қаншалықты жұқа екенін түсінеді.
Адамда қасиет неғұрлым көп болса, онда жасандылық соғұрлым аз болады. Булгаковтың мистикалық көңіл-күйі оның шығу тегімен түсіндіріледі. Жазушының атасы православиелік діни қызметкер болып қызмет еткен, ал әкесі Киев теология академиясының Батыс конфессиялары тарихы кафедрасының профессоры болған. Алайда Михаил Афанасьевич өмірінің бірінші жартысында, діннен гөрі сиқырлық ойларға көбірек әуестігін білдірген. Ол эзотерикалық әдебиетті байыпты түрде зерттеп, христиан демонологиясы бойынша еңбектерді зерттеуге бейімділік танытқан. Сонымен қатар, бұл мәселеде Михаил Афанасевичтің өзіндік мистикалық тәжірибесі болғаны белгілі болып қалады. Земство дәрігері кезінде өзінің морфийге тәуелді болып қалуы, оның «Морфий» әңгімесінің кейіпкерінен айырмашылығы, өзінің зиянды құмарлығын жеңуі еді. Рас, содан кейін ол ұзақ уақыттар бойы кокаиннің иісін искемесе тұра алмайтын болған. Көптеген замандастары сияқты Булгаков есірткі әсерінен пайда болған көріністер, сананың шекарасын кеңейтеді деп есептеген.
Булгаковтың жазушылық талантын көрегендік қасиетінен бөліп қарауға болмайды. Оның пайғамбарлықпен айтқан ойларының бәрінің көпшілігі орындалды, әсіресе, өзіне қатыстылары. Атақты Воландтың «Қолжазбалар жанбайды» деген атақты сөз тіркесі оның көптеген шығармаларын өмірге әкелді. Булгаков бірнеше рет «Мастер мен Маргарита» қолжазбасын өртеуге қанша тырысса да, кейін оның әр жолы қайта тіріліп, бас көтеріп отырады. 1930 жылы 28 наурызда Михаил Булгаков өз күнделігіне: «Мен шайтан туралы романымның жобасын пешке өз қолыммен лақтырдым…». Лақтырғаны рас болар, бірақ ол жұмыс материалдарын аман сақтап қалған… Кейін Булгаков соңғы шығармаларының тағы біреуін өртеуге тырысқанда, ол қолжазбаларды әйелі Елена Сергеевна пеш аузынан аман алып қалады.
Оның ертеректе жазылған «Молданың ұлдары» атты алғашқы спектаклы көп жылдар өткен соң, Грозный театрында қойылады. Спектакль соғыс кезінде Шешенстан астанасындағы көптеген ғимараттардың қирағанына қарамастан сахналанған болатын. Оның «Театр рома-нының» алғашқы редакциясы да осындай тағдыр кешкенеді. Булгаков «Қасиетті кабала» спектакліне цензураның тыйым салғандығы туралы хабарды алғаннан кейін, оны да өртеп жібереді. Рас, оны кейін өзі қайта қалпына келтіреді.
«Өрт әдеттен тыс, тез және қатты лаулап жанды. Тіпті ол үстінен қанша жерден жанармай құйса да, бүйтіп жанбаған болар еді. Қабырғадағы тұсқағаздың түтесі шығып, терезедегі перделер отқа оранып, едендердің жұлым-жұлымы шығып, сынған терезелер кәсектері өртене бастады», деп жазады жазушы сол бір алапат күндерді еске алып. Бұл 1934 жылы 22 қаңтардан 23 қаңтарға қараған түні болатын. Булгаковтың Елена Сергеевнаға диктофонға түсірген «Мастер мен Маргарита» шығармасының бір жолы осыған саяды. Осы оқиғадан кейін ол өз күнделігіне былай, деп жазады: «Ол жата келіп, романның бір тарауын – Берлиозованың пәтеріндегі өртті сипаттады. Жазу түнгі сағат екіде аяқталды». Әрі қарай, кітапта жазылғандай кете барады! Екеуі тамақ ішкісі келді. Елена Сергеевна ас үйге кірді. Онда керосинмен жанатын пеште киімдер қайнатылып жатқан. Ауаның тарылуынан үй қызметшісі «бидонды пештен түсірді. Беті ашық пеш үстел үстінен, бір бұрышқа ұшып кетті. Кенет өрт шықты. Әйелдер аттанға, ойбой қосып, шулап қоя берді. Айқай шығысымен жүгіріп келген Михаил Афанасьевич «желең көйлекпен, жалаңаяқ… ас үйдегі өртке қойып кетті». Содан кейін Булгаков пен Елена Сергеевна ұзақ уақыттар бойы өз-өзіне келе алмады. Сияны кептіруге уақыт болмай жатып, оның жазғандары кейін дәл орындалды.

Өлімге жақындау

Парасатты адам өз қасиеттерін біліп, алда не болатынын күн ілгері естіртеді. Оның өмірге селқостығының өзі маңайын-дағылардың назарын өзіне аудартады. Ондай жандар бір бойына бар қасиеттерді жинай отырып, тіс жармайды.
Булгаков өлімінен 6 жыл бұрын, дені сау, қуатты, мықты адам болатын. Ол бір рет әйеліне: «Есіңде болсын, менің өлімім өте ауыр болады, маған ауруханаға апармаймын, деп ант бер. Мен сенің қолыңда өлгім келеді», – деп ескертеді. Елена Сергеевна оған күліп, бақытсыздықты ешкім болжай алмайды, – деп жауап береді. Булгаков кенеттен бұрынғыдан да байыпты бола түсіп: «Ант берші», дейді. Әйеліне сөз беруге тура келеді. Оның пайғамбарлығына алаңдаған ол күйеуін бұрын дәрігерлерге жіберетін, бірақ олар қауіпті ештеңе таппайтын. Алайда дәрігерлер оның қайтыс болуына алты ай қалғанда, ауруын анықтайды. Диагноз – гипертониялық нефросклероз, осы сырқат жазушының әкесінің де түбіне жеткен болатын. Ауру анықталса да, ол тым кеш еді, дерт от жалындай оның тұла бойын бағындырып, тез жайылып кеткен болатын.
Михаил Афанасьевич қайтыс болардан аз уақыт бұрын, оған жазушы Валентин Катаев қонаққа келеді.
– Шырақ алыстан көрінеді демекші, ол халін сұрай келген досына: «Мен жақын
арада өлемін», – дейді Булгаков болаша-ғынан түңіліп.
– Мен саған одан ары не болатынын да айта аламын. Мен табытта жатамын, олар мені көтере бастағанда, келесі бір жағдай орын алады. Баспалдақ өте тар болғандықтан, олар менің табытымды қолайлылық жағдайына айналдыра бастайды. Табыт оң жақ бұрыштағы төмендегі қабатта тұратын Ромашовтың есігіне барып соғылады».
Иә, барлығы Булгаков болжағандай болады. Бірақ мұның алдында тағы бір мистикалық оқиға орын алады …
Өмірде ауыртпалық пен сөгісті бөлісу өте қиын-ақ, ал жалғыздықта сәтсіздік ауыртпалығы қорғасындай зіл батпан, адам төзгісіз болады. Әйтсе де, жазушы жағдайын білмекке келген досына бар шындығын жайып салады. Бірақ жазушы Құдайдың құтты күні өз ақылының айнасы алдында батылдық сауытын киіп, тұс-тұстан жалмаңдап келетін ақымақтық шабуылына тойтарыс береді.
Байыпты адам, жеңіл ойлы адамды ұнатпайды. Жоғары қызметте тиянақтылық болмаса, қырсық жолдас болды, дей бер. Өткен ғасырдың 30-шы жылдарының басында Булгаковқа «Өлі жандар» спектаклін қою тапсырылады. Михаил Булгаков Гогольді әрқашан қастерлейтін, оның еңбектерін жоғары бағалайтын және оны өзінің ұстазы санайтын. Қатты толқу мен қорқыныш оған ғажайып поэмамен жұмыс істеуге мүмкіндік бермейді. Бірде ол түс көреді: «Түнде өткір мұрынды, көз шарасы үлкен, маған таныс адам қарсы жүгірді. Кенеттен ол жанұшыра айқайлап берді дерсің. Құдайым-ау, бұл нені білдіреді?!».
Булгаков бірден түсініп, оның Гоголь екенін түсінеді! Ол оның алдында ұзақ уақыт бойы ақталып, «Мені шойын шинеліңмен қапта!» – деп үн қатады. Түптің түбінде ол солай болып шығады. Мастер өлгеннен кейін, оны Гоголь өз шинелімен қапсырып, құшағына алады.
Арада біраз уақыт өткеннен соң, 1940 жылы Булгаков дүниеден өтерінің алдында-ғы өсиетінде ұлы ұстазының қабіріне тас-
тан белгі қою керектігін айтады. Өкінішке орай, Елена Сергеевна ұзақ уақыт бойы марқұмның өсиетін орындай алмайды. Оған көптеген себептер әсер етеді. Ол ұлы шеберге лайықты болатын нұсқаны таба алмай, әбден әуреге түседі. Шеберге лайықты ескерткіш соғуға қаражат та таппай шаршайды. Ақыр соңында, Булгаков өлгеннен кейін Кеңес өкіметінен қол үзгендей болады, жазушының жесіріне көмектесуге ешкім қол созақоймайды.
Булгаков қайтыс болғаннан кейін, 17 жыл өтсе де, қабірінің басына құлыптас та, ескерткіш де қойылмай, ұзақ уақыт топырағы қопсып жатып қалады. Әйтсе де, жазушының әйелі күйеуінің өсиетін орын-даудан үмітін үзбейді. Бұл кезде қолын созып көмектеспекші болғандар да табылады. Бұл бір қажетті материалдың тапшы заманы болатын. 1957 жылы Гогольдің денесі Новодевичье қорымына көшіріледі. Оның қабіріне керемет жаңа ескерткіш орнатылады. Оған қабіріне қажетті гранит тасы, бір тұстары қажеті болмай сындырылып, шұңқырға тасталған материал пайдаланады. Оны жазушының әйелі гранит шеберханасының директорынан естиді. Бұрын «Голгофа» тақтасына пайдаланылған құнды материал Гогольдің қабіріне қойылған екен. Ол тас табылғанда Елена Сергеевна – бізге керегі де осы деп, қатты қуанады. Сол жерде жұмыс істеп жүрген экскаваторшыны жалдап, шаң басқан плитаны көтеріп, оны Булгаков қабіріне ауыстырып қояды. Содан бері екі ұлы мистик бір-біріне қарама-қарсы сырласып жатқан көрінеді. «Өлі жандардың» авторы рухани көршісін қатпарлы шойын пальтосымен бүркеп жатқандай сезіледі. Мұнда даналық бастауы бар-тын.
Өзіңнің не өзгенің ақылынсыз өмір сүре алмайсың. Десек те, көп адам өзінің білмейтінін білмейді. Ақымақтық дертінің жазылмайтын себебі, надандар өздеріне жетіспейтінді іздемейді. Осыдан қаншама адамзаттық құндылықтар ашылмай қалып жатыр. Ұстамдылық өзіне-өзі ие болудан келеді, өз қызбалықты жеңу – үлкен жеңіс. Сырыңды кімге ашсаң, соған жанбасылық төлеуге мәжбүр болған заманда, ол көрінгенге сырын ашпауға тырысып бақты.