Досым ОМАРОВ,
абайтанушы, теолог

Рухани жолда, жалпы әлем заңдылықтарын түсінуде танымның маңызы үлкен екені белгілі. Таным өмірге құштарлық тудыратын негізгі күштердің бірі болып табылады. Сондықтан, өмірдің түпкі мақсатына жету үшін танымның не екенін, оның өмірдегі көріністерін жақсы білуіміз керек. 

Таным дегеніміз не? Философияда таным гносеология деп аталып, «таным дегеніміз – білім алудағы ізденіс» деп түсіндіріледі. Әрине, бұл заттық әлемді тануға арналған тар түсінік. Ислам бойынша таным (ақида)—адамның қоршаған дүние жөнінде сенімі арқылы қалыптасқан танымы, пікірі, діни ұстанымдар жиынтығы. Ислам бойынша тану үшін сенім, яғни иман да керек. Рухани деңгейдегі танымда сезім мүшелері ғана емес, жүрек те іске қосылады. Сондықтан, діни таным философиялық танымдағы ізденіс қана емес, оның рухани мағынасын да қамтитын өте кең ауқымды білдіреді.

Танымның қайнар көзі білім болып табылады. Кім болса да білімге ұмтылады. Себебі, білім жан қасиеті. Фәни әлемде жан материяның әсерінен өзінің толық білімін ұмытқан, бірақ білімге деген құмарлығы сақталып қалады. Сондықтан жан құмары билеп, адам баласы үнемі білімге ұмтылады. Білімге ұмтылу жан құмары екенін Абай жұмбақ ретінде былай деп береді:

Сыналар, ей, жігіттер, келді жерің,

Сәулең болса бермен кел, талапты ерің,

Жан құмары дүниеде немене екен –

Соны білсең, әрнені білгендерің.

Бұл жұмбақтың шешуін «білмекке құмарлық» деп өзі береді. Себебі, шыбын жан үнемі Ғазиз Жанға, яғни Аллаға ұмтылады. Алланың бір көрінісі Оның жаратқандары, яғни әлем көріністері. Әлем көріністерін тану арқылы Алланы танимыз. Сондықтан, білімге ұмтыламыз. Білімнің негізгі мақсаты да осы – Алла тағаланы таныту.

Адам өмірі ғана емес, бүкіл болмыс көріністері де білім арқылы пайда болып, өзгеріп, құбылып отырады. Бүкіл болмыстың қайнар көзі білім болғандықтан, білімсіз ештеңе пайда болмайды. Білімді ғылым арқылы табуға болады.  Бұл арадағы «ғылым» деген сөз араб тілінен енген рухани деңгейді білдіріп тұр, сондықтан, ол заттық және рухани болмысты бірдей қамтиды. Бүкіл Болмысты тану үшін әуелі оның бөліктерін білу керек. Осылай дәстүрлі түсініктегі заттық ғылым салалары пайда болады.

Ғылымның мақсаты бүкіл Болмысты таныту болғандықтан, оның материалдық және рухани бөліктері бар. Ғылым танымның құралы. Таным дегеніміз тек қана ақпаратты қабылдау емес, сезімдермен қабылданған ақпаратты ақылға салып таразылап, ес арқылы түйсікке жіберіп, жүректе бекіту болып табылады. Жүрекке жеткен осындай таным сенімге айналып, жетілу барысында ол Құдайға деген иманға айналады.

Абай білім арқылы танудың негізгі шарттарын былай деп береді:

Көңілде өзге махаббат тұрғанда, хақлықты таппайды. Адамның ғылымы, білімі хақиқатқа, растыққа құмар болып, әрнәрсенің түбін, хикметін білмекке ынтықтықпенен табылады. Ол — Алланың ғылымы емес, һәмманы білетұғын ғылымға ынтықтық, өзі де адамға өзіндік ғылым береді.

Болмысты көріністерін тану арқылы Алланы таный аламыз. Тану бір Аллаға бағытталуы керек. Сол кезде қандай әрекет болса да, рухтанып, рухани әрекетке айналады. Рухани жолдың дүниелік жолдан айырмашылығы осында, барлық әрекетті Аллаға бағыштауда жатыр. Аллаға махаббат қылып, жүрек көзін ашып, білімге құмар болып,  ынтықтықпен  талпынғанда ғана шындықтың, яғни хақлықты тануға болады.

Әрі қарай данышпан сөзін былай деп жалғастырады:

Оның үшін ол Алланың өзіне ғашықтық. Ғылым — Алланың бір сипаты, ол — Хақиқат, оған ғашықтық өзі де хақлық һәм адамдық дүр. Болмаса мал таппақ, мақтан таппақ, ғиззат-құрмет таппақ секілді нәрселердің махаббатымен ғылым-білімнің хақиқаты табылмайды.

Осылай тану үшін ғылымның қандай үлкен маңызы барын түсінеміз. Себебі, ғылым Алланың бір сипаты, яғни Болмыстың бір көрінісі, сондықтан, оның Алланың өзінен айырмашылығы жоқ. Бірақ, ғылым Алланың бір сипаты болу үшін ол жан құмарына арналуы керек.  Егер ол тән құмары үшін болса, онда  «ғылым-білімнің хақиқаты табылмайды», яғни таным иманға айналмай, заттық сенім деңгейінде қалады.

Болмыстың үш деңгейіне байланысты танымды да үш деңгейге бөлуге болады.

Біріншісі, тән арқылы көрнеу әлемді тану. Заттық ғылым дегеніміз осы. Адам өзінің заттық болмысы болып табылатын тәні, ақылы. Логикасы арқылы көрнеу әлемді танып, бірімен бірін байланыстырып, оларды өзгертіп,    түрлі заттық көріністерін алады. Бұлар тән құмары басқарған Болмыстың таза заттық деңгейі. Техниканың неше түрлісін ойлап тауып, космосқа ұшып, ойын-сауықты көбейтіп тән құмарына бағытталған бүгінгі күндердегі өркениет осының көріністері.

Екіншісі, көрінбейтін нәзік әлемдерді тану. Спиритуализм, гипноз, шамандық, бақсылық, медиумдық, экстрасенсорлық тәрізді қатар әлемдерді зерттейтін ғылым түрлері осыған жатады. Бұл деңгей біріншісін де қамтып, адам өзінің тәнін ғана емес, нәзік болмысын да жетілдіріп, ой өрісін кеңітіп, әлемнің жоғары деңгейлерімен байланысып, хабар алады. Олар адамдарды жоғары әлемдермен байланыстырып, жаңа деңгейге көтеруге мүмкіндік жасайды. Қазіргі кезде жер бетіндегі рухани ахуал төмендегендіктен, оны қалпына келтіру үшін жоғары әлемдермен байланыс жасайтын адамдар саны көбейіп келеді. Мысалы, Ресейде Ирина Подзорова ұйымдастырған «Кассиопея» деген, Қазақстанда Жанат Бақыт ұйымдастырған нәзік әлемдермен байланыс жасайтын ағымдар пайда болды.  Әлемде басқа да ағымдар мен ұйымдар бар. Олар жоғарғы нәзік әлемдерді танып, ой өрісті кеңейтуге мүмкіндік береді. Осылай Болмыстың әлемдік көрінісін танып, байланыс жасауға болады.

Үшіншісі, рухани тану. Рухани тану рухани жетілу арқылы адамның өз-өзін, және Құдайды тануға бағытталған. Бұл жол үш деңгейді толық қамтып, Болмыстың рухани және матриалдық бөлігін түгелдей тануға мүмкіндік береді. Рухани жолға толық түскен «толық адамдар» ғана бұл деңгейге көтеріле алады. Рухани жолда Болмысты тану үшін тәнді ғана емес, ақылды, және жан дүниені толық пайдалану керек.

Рухани жол адам болмысын пайдалану жағдайына байланысты көптеген түрлерге бөлінеді. Медитация, музыка тыңдау, билеу тәрізді көптеген әдістерді атауға болады. Мысалы, Жәлел Руми қалыптастырған ислам ағымында ұзақ айналу, кавказ шешендерінде топ болып секіріп билеп айналу әдістері бар. Бұл әдістер жан дүниені жетілдіру үшін тәнді, сезімдерді, ой өрісті толық пайдалануға арналған. Бірақ, кейбір ортодоксалды мұсылмандар мұндай әдістерді толық қабылдай алмай, оларға сын көзбен қарайды. Діни рәсімдерді пайдалануда осылай түрлі алауыздықтар пайда болады.

Танудың қандайы болса да әрекет арқылы орындалады. Әрекет тән, ой, және рух арқылы болады. Олардың үйлесімділігіне, өзара қатынасына байланысты таным да әртүрлі дәрежеде. Өмірді тану ғана емес, әсіресе рухани жолда фанатизмге берілмей, адамның болмысын толық пайдаланудың маңызы өте үлкен. Рухани жолда таным түрлі діни рәсімдер арқылы болады. Сондықтан, Абай рухани жолдағы рәсімдерге баса көңіл бөліп, отыз сегізінші сөзінде олардың ішкі мәнін түсіндіріп береді.

Сенім таным арқылы пайда болып, иманға айналады. Адамның рухани деңгейі таным мен сенім үйлесімділігіне байланысты күшеюі, не болмаса әлсіреуі мүмкін. Абай сөзімен айтқанда «Пайданы қалайша алуды білмек керек», яғни, сенімді дұрыс пайдаланып, оны жетілдіру ақылы  иманға айналдыра білу керек. Бұл сеніп қана қоймай, ол сенімнің пайдасын ала білуді, яғни иманды өсіруді керек қылады. Сондықтан, сенімнің, иманның, және танымның біріне бірінің әсерін, өзара байланысын жақсы білу керек. Бұл туралы келесі мақалаларда сөз болады.

Абай танымның сенімге әсері туралы не дейді?

Рухани даму жолында таным сенімнің негізгі тірегі. Таным сенімге жеткізіп, оны өсіреді. Көптеген ғалымдар материалдық әлемді зерттеп тану арқылы, оның бір Жаратушысы барын түсініп, Құдайға деген сенімге жету арқылы имандылық қабылдаған. Және, керісінше, танымды Болмыстың тұтастығына емес, тек қана Оның бөліктеріне бағыттағанда имандылық әлсіреуі мүмкін.

Болмыстың тұтастығын ұмытқанда таным тек қана бөліктерге бағытталып, бір Тәңірге деген сенім әлсірейді. Тәңіршілдік осылай құлдырау жолына түсті.  Имансыздық пайда болады. Яғни, пайдалану мақсатына байланысты таным Тәңірге деген сенімді күшейтеді, не болмаса әлсіретеді.

Иманды өсіретін негізгі әдістің бірі ғибадат. Абай иман мен ғибадаттың байланысын, ғибадатты дұрыс орындаудың маңызын отыз сегізінші сөзінде былай деп түсіндіреді:

Сіздің батиныңыз (ішкі болмыс) таза болмағы әуелі иман болып, бұл заһир (сыртқы) ғибадатыңыз иманды болған соң ғана, парыз болған, сіздің заһирыңыздағы ғибадат — батиныңыздағы иманның көлеңкесі, һәм сол иманның нұрланып тұрмағына көрік үшін бұйырылған. Оның үшін ғұламалар иман екеу емес, біреу, бірақ ізгі тағатпенен нұрланады, тағат жоқ болса, күңгірттенеді, бәлки, сөну хаупі де бар деген. Егер надандар ол ғибадаттың ішкі сырын ескермей қылса, соны қылып жүріп, иманы сөнер деген.

Ғибадатты үлкен сеніммен жасау керек. Сол кезде ғана ол иманды нығайтады.  Сонымен бірге, ғибадат сенім болғанда ғана жасалады. Сенім болмаса ғибадат жасалмайды, яғни ғибадат сенімге тәуелді, оның көлеңкесі. Ол иманды өсіру үшін жасалады. Егер надандар ғибадаттың ішкі сырын, яғни иманды өсіру үшін жасалатынын ескермей қылса, иманның сөну қаупі бар. Мұндай ғибадаттың пайдасынан зияны көп. Себебі, Аллаға деген ниетсіз жасалған ғибадаттың нәтижесі болмағандықтан, адам жалығып кетеді. Осылай иман әлсіреп, адам діни жолдан шығып кету қаупі пайда болады. Кейбір адамдардың намазды жақсы бастап, артынан суып, тіпті қойып кетулері осы себептен. Олар ынталы жүрек, шын көңілі болмағандықтан, Алланың шапағатын ала алмайды.

Рухани жолда таным діни қағидалар мен рәсімдер арқылы нығаяды. Діни рәсімдер — өзін және Алланы тану үшін адамға берілген ғибадат түрлері. Діни қағидалар аясында жасалған әрбір рәсім, оның түрлері ой өрісті, ниетті Аллаға бағыттап, адамды белгілі бір тәртіп аясында ұстауға арналған. Олардың мәнін дұрыс түсініп, толық орындаған адам рухани жолда оңай жетістікке жетеді. Керісінше, ғибадаттың мәнін түсінбей, не болмаса оны ынтасыз орындағанда ол тек қана әдеттегі дене қимылына айналып, ритуалға айналып кетеді. Діни қағидаларды шын көңілмен қабылдап, рәсімдерді ынтамен орындаудың маңызын Абай «Ынталы жүрек, шын көңіл. Басқасы Хаққа жол емес» деп береді.

Иманды нығайту жолында ғибадат пен оны ынталы жүрек, шын көңілмен орындаудың маңызын Абай былай түсіндіреді:

Менің хаупім бар, олар хас (арнайы) осы ғибадат екен, Құданың бізге бұйырғаны, біз осыны қылсақ, мұсылмандық кәміл болады деп ойлайды. Ол ғибадат күзетшісі еді. Жә, күзетші күзеткен нәрсенің амандығын ойламай, бір ғана ояу тұрмағын қасд (міндет) қылса, ол не күзет? Күзеткен нәрсесі қайда кетеді? Мақсат күзетілген нәрсенің амандығы, тазалығы емес пе?

Ғибадат иманның күзетшісі ғана. Иманды ойламай жасалған ғибадат діни емес, дүниелік әрекет болып табылады. Сол сияқты, иман үшін жасалмаған таным әрекеті де дүниелік. Ондай таным қоршаған ортаға арналып, Аллаға деген сенімді әлсіретеді. Осылай тек қана дүние заңдылығына сеніп, оны Болмыстың Өзінен бөліп қарастыратын атеистер пайда болады. Атеизм дегеніміз — Болмыстың рухани бөлігін қабылдамай, тек қана оның заттық бөлігін қабылау болып табылады. Тәңіршілдіктің бұл ең төменгі деңгейі.

Өзінің отыз сегізінші сөзінде Абай әрі қарай ғибадат түрлерін атап, олардың ішкі мәнін түсіндіретіні белгілі. Таным түрлері, оның ішінде ғибадат, сенімді бекіту үшін болғанда тәңіршілдік жетіліп, нығаяды, ал керісінше болғанда тәңіршілдік құлдырайды.

Күнделікті өмірде танымның негізгі құралы сыртқы сезім мүшелері мен ақыл-ес болып табылады. Сырттан алынған ақпарат ақылға салынып, ой арқылы қорытылып, адамның санасына тереңдеп бойлап, сенімге айналады. Сенім жан құмары арқылы  иманға жалғасады. Қоршаған ортадан алынған ақпарат болмаса, ешқандай сенім де жоқ. Осылай туған сәтінен бастап адамның алғашқы танымы өмірге деген сенімді тудырып, өмір тіршілігі басталады. Өмірдің терең сырларын толығырақ білу үшін жетілу барысында танумен арнай шұғылдана бастаймыз. Ғылым дегеніміз өмір құбылыстарын арнайы зеттеп тануға бағытталған осы әрекет. Ғылым арқылы бұл фәни әлемнің шексіздігіне көзіміз жетіп, оның заңдылықтарын ашып, тіршілік үшін қолдана бастаймыз. Бүгінгі материалдық ғылым дегеніміз осы.

Материалдық әлем шексіз және өте күрделі. Мысалы, тәндегі әрбір клетканың құрылысы үлкен бір қаланың құрылысымен салыстыруға болатындай өте күрделі екенін ғылым дәлелдеді. Құмырысқаның, не болмаса бал арасының ұясындағы өмір сондай үйлесімді, және өте күрделі. Әрбір құмырысқаның өзінің белгілі бір орны және міндеті бар. Олар өздерінің міндетін мүлтіксіз орындап, бүкіл қоғамның бірлігін жақсы сақтайды. Осындай күрделі құбылыстар кездейсоқ, не болмаса өздерінен өздері пайда болуы мүмкін бе? Ендеше, оларды кім және қалай жаратты? Ол Жаратушы кім? Осындай күрделі құбылысты жаратқан, Шәкірім сөзімен айтқанда, «меңіреу күш» па?  Әлде жоғары саналы Жаратушы ма? Мұндай сұрақтар ойлы адамды әлемнің бір Жаратушысы барына сендіріп, Оның кім екені жөнінде ойландырады. Ой өрісінің кеңею барысында бұл әлемді жаратқан бір  Жаратушы барына сенім ұлғайып, Оны тану ынтасы пайда болады. Осылай тану жүрек көзін ашып, сенімді нығайтады.

Неге таным сенімді нығайтады? Себебі, таным білім береді, ал білім, Абай тұжырымы бойынша, жан қасиеті. Осылай жан өзінің білім қасиетіне ие болып, жүрек көзін ашады. Көзі ашылған жүрек сенімді нығайтып, толық иманға алып келеді.

Сонымен, таным сенімді нығайту үшін болу керек. Егер олай болмаса көңіл Болмыстың материалдық бөлігіне ауып кетеді. Материалдық әлемде тән құмары жан құмарын жеңіп, көңіл дүние қызығына беріліп, нәпсі жеңеді. Себебі, адам фәни әлемде өмір сүреді. Осылай иман әлсірейді. Адамның көңілі заттық әлемге ауысқандықтан, рухани тіректен айырылып, таным материалдық сипат алып, рухани көзден айырылып қалады. Адам өмірдің жылтырағына байланып, қуаныш пен қайғының арасына шырмалады. Имансыз адам осылай өмірін бейберекет өткізіп алады. Мұндай бейберекет өмірді Абай «Нұрлы аспанға тырысып өскенсің сен» өлеңінде былай деп суреттейді:

Нұрлы аспанға тырысып өскенсің сен

Менмен, кердең, қайғысыз ер көңілмен,

Жазғытұрым жасырып жердің бетін,

Жасыл шөппен, бой жеткен егінмен тең.

Сонан бері рахымсыз көп жыл өтті,

Орақ келер, орылар мезгіл жетті.

Жылы менен суықтың бәрін көріп,

Қайран көңіл қайыспай қайрат етті.

Ауыр ойды көтеріп ауырған жан,

Қайғы, қасірет жүзіңе белгі салған.

Дәні толық, басы үлкен егіндей-ақ,

Сенің де басың имек жерге таман.

Абай осылай фәни өмірдің заңдылығын суреттейді. Жан иесі бұл өмірге келгеннен кейін әуелі ешбір қайғысыз жастық шағын өткізіп, есейген соң артына ұрпақ қалдырады. Бірақ ауыр ойдың ықпалымен қайғы, қасірет жүзіңе белгі салып, кәрілік келеді. Ақыры өледі. Бірақ өмірдің жарқылымен алданып, өлмесін білгендей қылық қылып, пенде өлім туралы ойланбайды. Мұндай бейхабар өмірден аулақ болу үшін Абай былай деп ескертеді:

Өлейін деп өлмейді өлерлік жан,

Әсте өлмесін білгендей қылық қылған.

Ажал келіп бас салса, жанды ұрласа,

Өмір қайда, сен қайда, соны да ойлан.

Адамзат — бүгін адам, ертең топырақ,

Бүгінгі өмір жарқылдап алдар бірақ.

Ертең өзің қайдасың, білемісің,

Өлмек үшін туғансың, ойла, шырақ. 

«Бүгінгі өмір жарқылдап алдар бірақ» деп бұл өмірдің өткінші, жалған екенін ескертіп, оған байланбауға шақырады. Себебі, «Өлмек үшін туғансың, ойла, шырақ», яғни өлімге дайындалу керек. Өлім Абайдың өзі көрсеткен Түп Иеге, яғни Тәңірге қайту жолындағы негізгі сынақ болып табылады.

Абайдың бұл ғибратты сөздерін түсінбеген, не болмаса тағылым алмаған жан көңілді рухани әлемге емес, фәни дүниеге аударып, материалдық әлемнің үш түрлі қасіретіне шырмалады. Ол қасіреттердің біріншісі: адамның өзінің қателігінен. Иманы әлсіреп, Болмыс бірлігінен ауытқығанда шексіз нәпсісі билеп, адам ақылын дұрыс қолдана алмай, көптеген қателіктер жіберіп, қиянат жасап, күнәлі істерге барады. Арты қасіретке айналады. Сонымен бірге, тәннің ауруы, кәрілікпен байланысқан қасіреттер тағы бар.  Екіншісі: қоршаған жан  иелерінен.  Адамдардың арасындағы арақатынастың бұзылуы, не болмаса, табиғаттың басқа да жан иелері адамның тыныштығын бұзуы мүмкін. Үшіншісі: ауа райының құбылыстары мен табиғат апаттары. Қоршаған орта өзгеріп, табиғи апаттар жыл сайын ұлғайып барады. Бұған биылғы  2024 жылғы бүкіл елді қамтыған су тасқынының халыққа ауыр қасірет әкелгені жақсы мысал.

Өмірдегі көріністер жақсы, не болмаса жаман болуы оның қалай қабылдануына байланысты. Табиғатта жақсы, не болмаса жаман деген түсінік болмайды. Барлығы салыстырмалы нәрсе. Ақылымыз қабылдайтын құбылыстар қуаныш әкеліп, жақсы болып көрінсе, ал қабылданбайтындары реніш әкеліп, жаман болып көрінеді. Сондықтан, табиғаттың бұл екіұдайылық қасиетінен құтылу үшін, барлық құбылысты  Болмыстың көрінісі ретінде бірдей қабылдап, оған байланбау керек. Қасірет байлану дәрежесіне қарай не ауыр, не жеңіл болады. Қасіреттен құтылу жолы: өмір көріністеріне байланбау. Бұл туралы Абай «Қайғы келсе қарсы тұр, құлай берме, Қызық келсе қызықпа, оңғаққа ерме» дейді. Бұл деңгейге тән құмарымен күресу арқылы ғана жетуге болады. Мақсат — тән құмарын жеңе білуде.

Сонымен, таным Болмысты толық қамтып, Оның бірлігіне бағытталса, онда ол иманды өсіріп, адамды өмірдің қасіретінен құтқарады. Ал егер таным Болмысты толық қамтымай, Оның материалдық бөлігіне бағытталса, онда ол адамды қоршаған ортаға байлап, өмірін қасіретке айналдырып жібереді. Тәңіршілдіктің құлдырап, діндердің пайда болу себебі де, осыдан болды. Уақыт ықпалымен адамдардың көңілі Болмыстың бірлігінен Оның материалдық бөлігіне ауысты. Бөліктерге табынып, Құдай деп қабылданды. Осылай көпқұдайшылдық пайда болып, біртұтас Болмыстың бірлігі бұзылды. Эгоның әсерімен бөліктердің арасында алауыздық туып, бүкіл адамзат қоғамы ұсақталып, бір мәмлеге келе алмайтын күрес майданына айналып кетті. Танымды иманды өсіру үшін емес, тән құмары үшін пайдаланудың нәтижесі осындай.

Абай ілімі: Сенім мен иманның танымға әсері

Сенім мен иманның танымға әсері өте үлкен. Бұл екеуі Болмыстың заттық және рухани бөліктерін толық тануға мүмкіндік береді. Сондықтан, олар адам дамуының негізгі шарты болып табылады.  Сонымен бірге, сенім мен иман танымға ықпал жасаса, таным да сенім мен иманға әсер етеді. Осылай олар бірімен бірі тығыз байланыста. Танымның сенімге әсері туралы өткен мақалада жазылды, енді сенім мен иманның танымға әсері туралы сөз болады.

Сенімнің танымға әсері. Қарапайым адам фәни әлемнің жарқылына толық сеніп, одан өзіне ләззат алып, бақытты болғысы келеді. Бұл тән құмары. Тән құмарынан пайда болатын ұйқы, тамақпен қоректену, ұрпақ қалдыру және қорғану тәрізді бүкіл барлық жан иелеріне тән қажеттіліктер адамды бұл өмірде тыныштық таппай әрекет етуге мәжбүрлейді. Жан құмарын ескермейтін, тек қана тән құмарына берілген адамдар бұл қажеттіліктер өмірдің негізгі мақсаты деп сенеді. Мұндай сенім оларға табиғат көріністерін танып, өздеріне пайдалануға мүмкіндік береді.  Фәни әлем адамға толық бақыт береді деген сенім, осылай қоршаған ортаны тануға ынталандырып, заттық өркениеттің дамуына әсер етті. Өкінішке қарай, тек қана заттық өркениеттің дамуы адамды толық қанағаттандыра алмайды. Оған бүгінгі күндердегі әлемдегі қақтығыстар, ауарайының бүлінуі, бұрын болмаған түрлі апаттардың пайда болуы тәрізді келеңсіз құбылыстар жақсы дәлел болып отыр. Бұл адамзат көлемінде. Адамзат өмірі әрбір адамның өмірінен басталады. Сондықтан, әрбір адамның өмірі де негізінен тән құмарына бағытталады. Бұл қарапайым пенденің өмірі.

Фәни өмірдің жарқылына сеніп, оны тану арқылы бақытқа ұмтылу барлық пенделердің өмірі. Жан өзінің тану мүмкіндігін тек қана болмыстың заттық көрнеу бөлігіне бағыттағанда ол осылай материалдық өмірдің шырмауына түседі.

Абайдың өзі де жас кезінде осындай өмірден өтті. Сөзіміз түсінікті болу үшін, Абайдың өз өмірінен мысалдар келтірейік. Ол жас шағында өмірдің қызығына көп еліктеген. Аң аулау, ат жарысы, ән мен күй тәрізді өмір көріністерін көп қызықтаған. Өзіне ұнағанын қанша дүние сұраса да беріп, сатып алып отырған. Өзіне бірдеңе ұнағанда, әрине, Абай бойында қуаныш, ләззат, бақыт тәрізді адамға ұнайтын сезімдер пайда болды. Бұл сезімдер оның табиғатына әсер етіп, ақылын оған байлады. Байланған ақыл өзіне ұнаған нәрсесіне ие болуға мәжбүрледі. Өзіне тиесілі емеске мұндай ұмтылыс жүректі былғап, қиянатқа әкеліп, күнә жасатады. Не себептен өзіңе ұнағанға ие болуға ұмтылу күнә жасатады? Себебі, адам сол сәтте барлығы Оныкі (Құдайдыкі) екенін ұмытады. Осылай пенде баласы өзінің білместігінен қоршаған ортаны «менікі» деп есептеп, менмендігі өседі. Осылай затқа байланып, фәни әлемнің ықпалына түсіп қалады. Шын мәнінде оның ещтеңесі жоқ. Абайдың өзінің сөзімен айтқанда «Адам ғапыл дүниені дер менікі, Менікі деп жүргеннің бәрі Оныкі». Сондықтан әрбір істі  асықпай, мәні мен мәнісін түсініп, сабырмен жасау керек. Бұл туралы Абай «Асығыс түбі өкініш, ойланып алмақ сабыр сол» дейді. Бұлай болмағанда қиянаттан жүрек былғанып, «жарым адам» деңгейіне құлдырайды. Бүгінгі қоғамдағы сергелдеңдердің негізгі себебі де осы.

Бірақ, Абай қарапайым пенде емес, хакім деңгейіне көтерілген адам, сондықтан дер кезінде есін жиып, өмірден сабақ алып, нәпсі ықпалынан құтылуға мүмкіндік ала білді.

Ол ой өрісі жетілгенде өзінің көп уақытын мардымсыз өткізгеніне өкінген. «Жасымда ғылым бар деп ескермедім», «Бір дәурен кемді күнге — бозбалалық», «Ғылым таппай мақтанба», «Күнәйім көп Илаһи, Кешіре гөр мұнымды», «Не іздейсің, көңілім, не іздейсің?» тәрізді өлеңдерінде осыны мойындап өкінген көңілін білдіреді.  «Ойға түстім, толғандым», «Осынша ақымақ болғаным көрінгенге қызықтым. Ғаділетті жүректің әділетін бұзыппын» деп ол қателігін мойындайды.

Бірақ, күнделікті өмірде көпшілік қауым Абайдай бола алмайды. Олар нәпсінің ықпалынан шыға алмай, әлемді өз қарабасы үшін танып-білуге ұмтылады. Сол себептен Жаратушыны ұмытып, не болмаса қабылдағысы келмей, адам санасы фәни әлемге байланып, Болмыстың біртұтастығын бұзады. Өздерінің қызығын қорғауға ұмтылғандықтан, түрлі көзқарастар, ағымдар пайда болып, араларында келіспеушіліктер, талас туады. Осылай жарықшақ шығып, бір келісімге келе алмай, өзара қарсыласып, бұрынғы біртұтастық жойылады. «Жарым адамдар» қоғамы дегеніміз осындай болса керек.

Адам көңілі бұрынғыдай қоршаған табиғатқа емес, өзінің күнделікті өміріне ауады. Адамдардың ойы Тәңірге емес, енді өздерінің қарабас қамына шоғырланды. Адамдар бірінен бірі алшақтап, мыңдаған адамдардың арасында өзін жалғыз сезінетін болды. Өзара бірлік бұзылып, мейірімділік, қамқорлық  сезімдерінен айырылып, рухани деңгейі құлдырап кетеді.

Қоғам бойынша алатын болсақ, Тәңірдің тұтастығынан шығатын алғашқы монотеистік ұғым бөлініп, политеизмге айналып, адамның ой жүйесі тарылып, болмыс көріністерін бөліктерге бөле бастайды.  Осылай адамзат қоғамында көпқұдайшылық, олардың түрлі көріністері, діни ағымдар пайда болып, фәни әлем саналуандығын тудырады. Сенімнің мұндай ұсақталуы Болмыстың заттық бөлігіне түсіріп, заттық өркениет күш алып, фәни әлемнің заңдылығына шырмайды. Адамзат құлдырау жолына түседі. Бүгінгі күндердегі адамзат қоғамының түрлі қиыншылықтар шырмауына түсіп, заттық әлем шырғалаңынан шыға алмай жүргені осының көріністері.

Өмірдің мұндай төменгі деңгейін Абай «Ақылға сәуле қонбаса, Хайуанша жүріп күнелтпек» деп хайуан өмірімен салыстырады. Алғашқы бір негізден пайда болған араб пен еврей халықтарының, не болмаса, орыс пен украин халықтарының арасындағы бүгінгі соғыс, және әлемдегі дінаралық қақтығыстар осының дәлелі тәрізді.  Бұл алауыздықтар күнә жасатып, жанды былғап, жүрек көзін жаба түседі. Менмендік күш алып, қоғам бірілігі бұзылып, адамдар азып кетеді. Әлемдегі пайда болған әрбір құбылыс біртіндеп әлсіреп, ақыры жойылып жатады.

Адамзаттың бүгінгі заттық өркениетіндегі біртұтас Болмыстың бөлініп, ұсақталу себебі көшпенді өмірден отырықшы өмір салтына ауысудан басталды.

Бұл шырғалаңнан шығу жолы біреу. Ол жол – енді бөлінуді қойып, қайтадан бірігуге ұмтылу. Сөйтіп, жағдайды жақсы түсіне отырып, Болмыс үйлесімділігін қалпына келтіруге болады. Бұл жүрек көзін ашып, іштегі кірді қашыруға мүмкіндік береді. Осылай адам заттық деңгейдегі сенімнен рухани деңгейдегі имандылыққа көтеріледі.

Иманның танымға әсері. Заттық деңгейдегі сенім мен рухани деңгейдегі иманның айырмашылығы үлкен. Сенім болмыстың материалдық бөлігін ғана танып, адамды рухани құлдырау жолына түсірсе, ал иман, керісінше, болмыстың рухани және материалдық бөлігін бірдей қамтып, адамды жетілу жолына түсіреді. Абай ілімдегі «адам» деңгейі осындай иманнан басталады. Иман Болмыстың заттық бөлігін ғана емес, рухани бөлігін де тануға мүмкіндік береді. Иман адамды өмірдің түпкі мақсатына жеткізетін негізгі шарт.

Сенімді иманға қалай айналдыруға болады? Бұл сұрақтың маңызы өте зор. Егер адам Абайдың «Алланың барлығына болмыс куә» деген ойын дұрыс түсініп, қабылдай алса, онда болмыс көріністерін тану барысында бүкіл әлемнің бір Жаратушысы барына сеніп, оның сенімі иманға айналады. Бұл рухани сенім, яғни, иман. Имансыз таным тәңіршілдіктің, сонымен бірге, барлық діндердің, бүкіл қоғамның құлдырау себебі болса, ал иманды таным, керісінше, ойдың өрісін шексіз кеңістікке салып, жетілудің шыңына жеткізеді.

Осылай иман танымды оятып, ой өріс Болмысты толық қамтып, адам рухани жетіле бастайды. Бұл құбылысты Абай былай деп көрсетеді:

Жүректің көзі ашылса,

Хақтықтың түсер сәулесі.

Іштегі кірді қашырса,

Адамның хикмет кеудесі.

Сенімді иманға айналдырып, Болмыс заңдылықтарын толық тануға ұмтылғанда Аллаға деген «Ынталы жүрек, шын көңіл» пайда болып, үлкен қайрат пен жігер пайда болады. Жетілу жолында ондай адамға фәни әлемнің шырғалаңдары кедергі бола алмайды. Жүректің көзі ашылу дегеніміз осы. Сол кезде Хақтықтың сәулесі жүрекке түсіп, іштегі кір қашып, адам болмысы тазарады. Нәтижесінде адамның кеудесі хикметке толып, өмірдің қандай шырғалаңдары болса да оңай жеңіп, өзінің мақсатына жетеді. Ол өзінің рухани болмысын танып, Алланы танып, өмірдің түпкі мақсатына жетуге мүмкіндік алады.

Сенім мен иманның, заттық әрекет пен рухани әрекеттің, фәни әлем мен бақи әлемнің айырмашылықтары осында жатыр. Ең маңызды мәселе —  сенімді иманға айналдыруда. Осылай Түп Иеге қайтуға жол ашылады. Ал бұл жол шексіз, сондықтан, кімге болса да, Алланың шапағат нұрына бөленген шексіз бақыт жолы ашылады. Адам өмірдің түпкі мақсатына жетуге мүмкіндік алады. Рухани жолда иманның осындай үлкен маңызы бар.

«Адам» мен «толық адамның» айырмашылығы олардың имандарының дәреже айырмашылығында жатыр. «Адамның» иманы толық емес, ал «толық адамның» иманы толық. Толық иманды адамның барлық әрекеті рухани деңгейге көтеріліп, фәни әлем заңдылығынан шығып, мүлде басқа қасиет алады. Рухтың қасиеті шексіз болғандықтан, иман Болмысты толығырақ тануға құмарландырып, шексіз ізденіс жолына салады. Болмыстың заттық бөлігін зерттейтін ғылым ғана емес, оның көрінбейтін эзотерикалық әлемі де зерттеліп, бүкіл әлемнің терең сырларын түсінуге мүмкіндік туады. Адам ғалым деңгейінен «толық адам» сатысындағы хакім деңгейіне көтеріледі.

Толық иман Болмыстың шексіз әлемдік көрінісін танып қана қоймай, оның негізі болып табылатын рухани көзін де танып, әлемнің бірлігіне алып келеді. Әлемнің жалпы заңдылығын танып, Алланың хикметтерін, шексіз рақымдығын, мейірімділігін сезіп, танығанда махаббат сезімі оянып, Абай көрсеткен «Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті» деңгейіне көтеріледі.  Бұл Абай көрсеткен «толық адамның» әулие деңгейі.

Адамның дамуы үшін имандылықтың қандай үлкен маңызы барын осылай көруге болады.