Спорт: ұлттық саясат, ел денсаулығының кепілі

Еркінбек СЕРІКБАЙ,

Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ Еуразиялық ғылыми-зерттеу институтының ғылыми ізденушісі

2014 жылдан бастап бүкіл әлем қауымдастығы «Спорт халықаралық бейбітшілік пен даму үшін» ұранымен спорт күнін атап өтуде. Спорт – бар айырмашылықтарға қарамастан, халықтар мен ұлттарды біріктіретін әмбебап тіл. Спорт жастарға күш-қуат береді, денсаулықты нығайтады және теңдік, өзара сыйластық және әділдік сияқты құндылықтарды насихаттайды. Халықаралық спорт күнінде спорттың адам құқықтарын жүзеге асыруға, бар кедергілерді жоюға және жаһандық ауқымдағы ынтымақтастықты нығайтуға қалай ықпал ететініне ерекше назар аударылады.Спорт пен саясат, дипломатия мен спорт бір-бірімен байланысты ұғымдар екені сөзсіз, бірақ сонымен бірге олардың арасында маңызды айырмашылықтар бар. Спорттың қайталанбас ерекшелігі – жарыс деңгейіне қарамастан спортпен шұғылдану. Тарихқа көз жүгіртсек, уақыт өте келе адамдар белгілі бір спорт түрінен озық болуға, спортта үздік және мықты болуға ұмтыла бастады. Осының арқасында спорт дүние жүзіндегі миллиондаған адамдар тамашалайтын халықаралық құбылысқа айналды. Әрине, мықты спортшылар өз елінің өкілі ретінде елін қорғауға, достық қарым-қатынас орнатуға тырысты. Бұл әрекеттер бүгінгі күннің өзінде дәстүрлі дипломатияның негізгі принциптерінің бірі болып саналады.Спорттық дипломатияның ресми дипломатиядан артықшылығы сол, ешбір елдің елшісі халықаралық деңгейде жеңіске жеткен спортшы немесе ұлттық құрама секілді өз елімен тез таныса алмайды.Сонымен қатар, осыдан бір ғасыр бұрын спортшылар мен спорттық бірлестіктердің саясатқа ықпалы дерлік болмаса, бүгінде халықаралық спорт ұйымдары халықаралық қатынастар жүйесіндегі негізгі, кей жағдайда шешуші фактор болып саналады. ФИФА немесе ХОК сияқты ірі спорт ұйымдары жаһандану үдерісінде көбірек саяси және қаржылық күшке ие болуда. Ірі халықаралық жарыстарды өткізу қабылдаушы елдің беделі мен назарының символына айналып, сонымен бірге оның мәдени құндылықтарын, экономикалық жетістіктерін және спорттық шеберлік деңгейін әлемге паш ету құралына айналып отыр.

Бүгінгі таңда әлем спортының алдында тек жеңісті нәтижелерді арттыру ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік, экономикалық, ынтымақтастық пен ынтымақ, тәрбиелік міндеттер тұрғаны белгілі. Осы міндеттерді негізге ала отырып, қазіргі таңда спорттың ең басты әмбебап дарындардың бірі екенін атап өткен жөн. Бір сөзбен айтқанда, спорт – дене жаттығуларының жиынтығы. Спорттың мәні — жаттықтырушының жетекшілігімен белгілі бір дене жаттығуларымен айналысу, жарыстарға қатысу және спорттық нәтижелерді күлге енгізу. Спорт дегенде ең алдымен ұзын бойлы адам суреттеледі. Сонымен қатар, әртүрлілік адамды физикалық тұрғыдан ғана емес, сонымен қатар интеллектуалдық, адамгершілік, рухани жағынан тәрбиелеуге мүмкіндік береді. Бұл жерде спорттың қоғамдағы орны, оның әлеуметтік және тәрбиелік маңызы туралы мәлімет беру қажет. Адамзаттың дамуымен қатар әртүрлі салалар мен бағыттар қатар дамыды. Мұны өндірісте, мәдениетте, ғылымда, спортта да байқаймыз. Тарихи деректер, археологиялық қазбалар біздің ата-бабаларымыздың ежелден қазіргі спорт терминін қамтитын дене ойындарымен айналысқанын айғақтайды. Ол кезде адамдардың өмір сүру салтына және тұрмыс жағдайына байланысты сол немесе басқа түрдегі дене жаттығуларымен айналысуға құштарлық болды. Кейіннен адамдардың сана-сезімін жетілдіру, қоғамның өзгеруі, кезеңдердің ауысуы дене жаттығуларының нақты түрлерін дамытуды қажет етті. Соның нәтижесінде бүгінде біз ойланбай жүрген спорт ұғымы өзінің бастапқы мәнін тапты. Заманауи спорт тек спорттық нәтижелерге жетуді ғана емес, сонымен қатар қатысушыны жан-жақты тәрбиелеуді көздейді. Бұл мақсат білім берудің бірқатар бағыттары мен салаларын қамтиды. Спортшыны рухани-адамгершілікке тәрбиелеу, психикалық тұрақтылық пен ерік-жігерлік қасиеттерді жаттықтыру спорттық жаттығулар кезінде атқарылуы тиіс міндеттерге жатады. Бұл спорттың әлеуметтік және тәрбиелік мәні. Сонымен бірге спорттың жалпыға бірдей дарын ретіндегі өзіндік ұстанымы бар. Адамды тұлға ретінде тәрбиелеуде спорттың әлеуметтік сипатын салыстыруға болмайды. Қоғамның дамуы дене шынықтыру ұғымының қалыптасуына тікелей әкелді. Дене шынықтырудың құрамдас бөлігі болып табылатын сұрыптау оның жоғары әлеуметтік маңыздылығын көрсетеді. Соңғы жылдары спорттың маңыздылығын жаһандық деңгейде зерттеуге бағытталған зерттеулер оның адамдардың өмір салтындағы рөлінің жоғары деңгейде екенін дәлелдеді. Бұл мәселе бойынша дене шынықтыру және спорт мамандары, психологтар, әлеуметтанушылар зерттеулер жүргізіп, әртүрлі деңгейдегі ғылыми-әдістемелік дереккөздер жасалды. Спорттың тағы бір маңызды жағы – қатысушының уақытының мәнді болуы. Әртүрлі мақсаттағы спортпен айналысу кезінде (денсаулықты қалпына келтіру және нығайту, спорттық нәтижелер және т.б.) жаттығу кезінде және жаттығудан кейін қатысушылардың уақытының босқа кетпеуі қамтамасыз етіледі. Әртүрлі деңгейдегі қатысушылармен (әуесқойлар, жоғары білікті спортшылар) жүргізілген сұхбаттар айтылған пікірлерді дәлелдейді. Барлық жағдайда қатысушылар тренингтер мен іс-шаралардан кейін уақыттарын үнемдейтіні және жақсы жоспарланған күн тәртібіне негізделген іс-шараларды өткізетіні айтылды. Қазіргі уақытта заманауи спорттық дайындық моделі, сонымен қатар спорт теориясы мен практикасының тәжірибесінде қатысушыны рухани-адамгершілік тәрбиелеу мәселесі бөлек көрсетілді. Спортпен айналысу процесінде жеке тұлғаның адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу, адамгершілік нормалары аясында өсу мәселелері жаттығу процесінің құрамдас бөлігі ретінде көрініс табады. Жаттығу кезінде қатысушылардың адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеуде жаттықтырушылар, спорт мамандары да жұмыс істейді. Жаттығу процесінде қарым-қатынас орнату, жаттығу ережелерін сақтау және жаттықтырушының нұсқауларын орындау ерекше маңызға ие. Ұжымды құрметтеу, жаттықтырушы мен топ басшысы берген тапсырмаларды орындау жаттығу барысында спортшымен шешіліп, осыған байланысты іскерлік пен дағды шыңдалады. Жүзушінің рухани-адамгершілік қасиеттері барған сайын дамып келеді. Қазіргі уақытта спорт әлем елдерінің жалпы мәдениетінің бір бөлігіне айналды. Спортсыз елдердің дамуын елестету мүмкін емес. Сонымен қатар, спорт елдердің халықаралық аренадағы беделін арттыруға қызмет етеді.

Әлеуметтік зерттеулер спорт елдің оң имиджін қалыптастыруға тікелей әсер ететін маңызды аспектілердің бірі екенін көрсетеді.Спорттық дипломатияға қатысушылардың шеңбері өте кең: бұл спорт саласындағы мемлекеттік құрылымдар, халықаралық және ұлттық спорт бірлестіктері, спортшылар, жаттықтырушылар, спорт саласындағы сарапшылар, БАҚ және т.б. Кейбір елдерде спорт жанкүйерлерінің құрылымдары (фан-клубтар) да өз орнын табуда.Спорттық дипломатияның формалары да өте алуан түрлі. Олардың қатарында спорттық шаралар, ең алдымен Олимпиада ойындары, әлем және Еуропа чемпионаттары, халықаралық, құрлықтық, аймақтық чемпионаттар, кубоктар мен жолдастық кездесулер сияқты ірі жарыстар бар.

Бүгінде қоғамның физикалық және рухани денсаулығын сақтау және нығайту мәселесі бұрын-соңды болмағандай өзекті болып отыр. Ақпараттандыру және еңбекті автоматтандыру дәуірінде дене шынықтыру мен спорт денсаулық сақтаудың ең тиімді құралы болып табылады. Бұл факторлар адамның белсенділігінің төмендеуіне әсер етеді, физикалық белсенділіктің төмендеуіне, буындардың, жүрек-тамыр және жүйке жүйесінің созылмалы ауруларының дамуына, тітіркену мен шаршаудың пайда болуына, белсенділіктің және жұмысқа қабілеттіліктің жалпы төмендеуіне ықпал етеді. Сондықтан денсаулық сақтау үшін оған қосылу өте маңызды.

Мемлекеттің заманауи стратегия аясындағы басты міндеттерінің бірі – ұлт денсаулығын жақсарту – спорт пен денсаулықты қамтамасыз ету шаралары. Бұл стратегия денсаулықты, қоршаған ортаны қорғауды және жаман әдеттерден арылуды қамтиды. Дене шынықтыру – қоғамның жалпы мәдениетінің бір бөлігі. Сондықтан адамның мінез-құлқына, оның еңбекке, оқуға деген көзқарасына әсер етеді.Спорттық фестивальдер, салалық көрмелер, халықаралық конференциялар да спорт дипломатиясының бір түрі болып табылады. Соңғы жылдары көшпелі халықтардың ұлттық спорт түрлері мен ойындары біршама танымал бола бастады. Спорттық ойындар аясында көрмелер, концерттер, спортшылармен және өнер қайраткерлерімен кездесулер, Олимпиада жеңімпаздарын құрметтеу сынды шаралар ұйымдастырылуда. Дене шынықтыру және спорт саласындағы қарым-қатынастар халықтар арасындағы қарым-қатынасты нығайтудың маңызды құралына айналуда. Спорттық федерациялар, қоғамдар мен клубтар арасындағы қарым-қатынастар, спорт делегацияларымен, жаттықтырушылармен және мамандармен алмасу, сондай-ақ спортшылар мен командалардың халықаралық спорт жарыстарына қатысуы елдер арасындағы өзара ынтымақтастық үшін қолайлы жағдай жасайды.

Халық денсаулығын нығайтуда, жас ұрпақты салауатты және жан-жақты тәрбиелеуде, жастардың бойында зиянды әдеттердің алдын алуда, жоғары мәдениетті, патриоттық сезімді қалыптастыруда да спорттың маңызы зор.Халықаралық тәжірибедегідей спорттың түрлі салаларында қол жеткізген жетістіктер елімізді әлемге танытып, халқымыздың әлеуетін барша әлемге паш етеді. Қазақстан спорты – ұлттық мәдениетіміздің құрамдас бөлігі. Бұл – бұқараны жоғары адамгершілік рухта тәрбиелеудің, халықтың денсаулығын нығайтудың маңызды құралдарының бірі.Еліміздің намысын қорғап, әлем чемпионы атанған жерлестеріміздің қатары жылдан-жылға артып келе жатқаны қуантады.

Қазақстанның жарқын бейнесін халықаралық аренада танытып, беделді спорт жарыстарында еліміздің намысын асқақтатып жүрген спортшыларымыздың жоғары жетістіктерін бұқаралық ақпарат құралдары арқылы кеңінен насихаттау, олардың жетістіктерін жастарға үлгі етіп көрсету маңызды. Бүгінгі таңда спорт дипломатиясы өткен бай дәстүрлер мен спорттық қозғалыстың заманауи мүмкіндіктеріне сүйене отырып, белсенді дамып келеді. Дамудың ұзақ та күрделі жолын бастан өткерген спорт дипломатиясы қазір де дамуын тоқтатқан жоқ. Оның үнемі өсіп келе жатқан мүмкіндіктері елдер арасындағы екіжақты және көпжақты саяси ынтымақтастықтың көптеген мәселелерін, сондай-ақ әлемдегі ең өзекті гуманитарлық мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.Қоғамдық дипломатияның ажырамас және маңызды буыны саналатын спорт дипломатиясы шынымен де саяси аренада өз орнын алуға лайық. Спорттық дипломатияның әлеуетінің арқасында болашақта елдер арасындағы қақтығыстарды азайтып, достық қарым-қатынас орнатуға болады.

Осылайша, біздің заманымызда халықаралық қоғамдарға ықпал етудің және көшбасшылықтың маңызды құралдарының бірі болып табылатын спорт дипломатиясы елдің спорт мәдениетін көрсетудің және оның мүдделерін қорғаудың, сондай-ақ шетелдік спортты қалыптастырудың ең тиімді құралдарының бірі ретінде пайдаланылады. Спорттың халықаралық аренада бірігуі халық дипломатиясын дамытуға, елдер мен халықтар арасындағы достық пен өзара сенімді нығайтуға қызмет ететіні заңдылық. Спорт денсаулық кепілі екені бәрімізге белгілі. Сондықтан Қазақстанда спорт кең тарауда. Салауатты өмір салтын ұстанатын жерлестеріміздің қатары күн санап артып келе жатқаны ойымызға дәлел.

Мемлекет басшысы алға қойған маңызды бастамалардың басым бағыттарының арасында – жастарды дене шынықтырумен және спорт саласында өз қабілеттерін көрсетуге қажетті жағдай жасау бұқаралық спортқа жол ашып отырғанын айта кеткен жөн. Спорт (ағыл. sport – ойын) – дене шынықтырудың құрамдас бөлігі, дене шынықтырудың құралы мен әдісі, әртүрлі дене жаттығуларының жиынтығы бойынша жарыстарды ұйымдастыру, дайындау және өткізу жүйесі.

Ибн Сина өзінің «Медицина заңдары» атты кітабының бірінші кітабында дене шынықтыру жаттығулары адамның жасына, денсаулығына, ауруына байланысты әртүрлі формада және әдістерде жүргізілуі керек деп көрсетеді. Ибн Сина дене тәрбиесі туралы ойлана отырып, оны ұйымдастыруда адамдардың жасы мен жынысын ескеру қажеттігіне ерекше мән берген. Спортқа келгенде, ең алдымен, олимпиадалық қозғалыстың идеясы, мақсаты мен міндеттері туралы айтқан орынды. Негізгі идея, біріншіден, дене шынықтыру мен спортты халық арасында кеңінен насихаттау және насихаттау. Өзінің даму барысында спорттың жоғары деңгейге жеткені соншалық, бір спортшының бір спортшының екіншісінен артықшылығын немесе көрсеткен нәтижесін объективті бағалау және нақты анықтау қиындай түсуде. Әрбір спорт түрінің белгілі бір ережелері бар, соған сәйкес спортшылар қозғалады, спорттық күрес жүргізіледі, іс-әрекет бағаланады, нәтиже мен жеңімпаз анықталады. Спорт – ешкімді бей-жай қалдырмайтын әлеуметтік құбылыс. Сонымен қатар, спорт бұл мүмкіндіктердің ең жоғары шегінде нәтиже көрсетуге және спортта жеңіске жетуге деген адал және таза ниет.Соңғы жылдары халық арасында дене шынықтыру мен бұқаралық спортты насихаттауда біршама жұмыстар атқарылды. Көпқабатты үйлердің айналасынан спорт алаңдары салынып, оқу орындарында спорт клубтары ашылып, интернаттар жұмыс істей бастады. Дұрыс тамақтануға қатысты нақты шаралар қабылдануда. Өйткені, халқымыздың өз денсаулығына деген көзқарасы түбегейлі өзгерді. Бүгінде отбасылық спорттық сапарларға шығып, балалары мен немерелерін спорт үйірмесіне апарып жүргендерді көп кездестіреміз. Бір сөзбен айтқанда, спорт біз үшін жан мен көңілдің мерекесіне айналды.

Дені сау ұрпақ – дені сау ұлт, салауатты қоғамның, дамудың кепілі. Адамның ең үлкен байлығы – денсаулық. Тәні де, жаны да сау адам ғана өзін бақытты сезіне алады. Адам дені сау болғанда ғана есі дұрыс ойлап, әдемі армандар армандап, соған ұмтыла алады.

Бүгінде қарқынды өзгеріп жатқан әлемде жаһандану үдерістерінің жағымды жақтарымен қатар оның жағымсыз салдары өкінішке орай өмірімізге енуде. Өмірімізді түрлі аурулар мен қауіп-қатерден сақтап, психикалық сау болу үшін ең алдымен адамдар спортпен айналысқанда дұрыс тыныс алу процесі қалпына келеді. Тыныс алудың адам ағзасы үшін маңызы зор, ал терең тыныс алу – зат алмасу процесінің белсенді жетекшісі. Тыныс алу қоректік заттарды тасымалдауға көмектеседі және денемізге энергияны өндіруге көмектеседі. Ұлы дәрігер, энциклопедист Әбу Әли ибн Сина атамыз: «Дене тәрбиесін дер кезінде дұрыс жүргізген адам ауырмайды. Егер сіз дене шынықтырумен айналыссаңыз, ешқандай дәрі-дәрмек қажет емес, ол үшін белгілі бір тәртіпті сақтау керек. Дене шынықтыруды тастаған адамдардың көпшілігі құрдымға кетеді, өйткені әрекетсіз мүшелердің күші әлсірейді», — деп дене тәрбиесінің адам денсаулығы үшін қаншалықты маңызды екенін көрсетті. Спортпен шұғылданатын адамдар тек дене бітімі ғана емес, психикасы да сау, ерік-жігері мықты, ойы сау адамдар. Спорт адамды психикалық жағынан сау, белсенді және өмірдің барлық саласында белсенді етеді. Сонымен қатар, үнемі спортпен шұғылданатын адамдар тәртіпке, тазалыққа үйреніп, олардың белсенділігінің арқасында ас қорыту процесі жақсы жүреді. Ақыл-ойы мықты, өмірдің сынағына төтеп бере алатын етіп тәрбиелейді. Сондықтан әрбір адам өз денсаулығына қамқорлық жасап, спорттың қандай да бір түрімен жүйелі түрде айналысуы, спортты өмірінің бір бөлігіне айналдыруы керек. Ағзаның функционалдық резервтеріне физиологиялық, биохимиялық, спорттық техника және психикалық резервтер кіретіні белгілі. Физиологиялық бейімделу кезінде функционалдық жүйелердің белсенділігі артады, сондықтан физиологиялық резервтер де өзгереді.

Физиологиялық бейімделу кезіндегі функционалдық резервтерді мыналарға бөлуге болады:

1. Дене қасиеттерін (күш, жылдамдық және төзімділік) дамытатын резервтер;
2. Әртүрлі қуаттылықтағы жұмыста қолданылатын қорлар (максималды, кіші максимум, үлкен және орташа); 3. Функционалдық резервтер жұмысқа орналасу тәртібі бойынша үш топқа бөлінеді: а) күнделікті өмірлік қызметте қолданылатындар; б) дене шынықтыру және жарыстар өткізу үшін пайдаланылатын резервтер; в) организмнің тіршілік үшін күресінде қолданылатын қорлар.

Салауатты өмір салтын ұстанудың маңыздылығы коронавирустық індет жағдайында бұрынғыдан да айқын бола түсті. Салауатты өмір салты дене шынықтырумен және спортпен ұштасады.Елімізде дене шынықтыру мен спортты дамыту, халық денсаулығын нығайту, еліміздің халықаралық аренадағы беделін арттыру бағытында атқарылып жатыр. Көптеген адамдар дене шынықтыру мен спортты бір ұғым деп санайды. Бірақ дене шынықтыру мен спорттың мәні бөлек. Спорт – халықаралық деңгейде жетістікке жететін спорттың белгілі бір түрімен жүйелі, кәсіби жаттығу, ал дене шынықтыру – халықтың денсаулығына пайдалы іс-әрекеттерді қамтиды.

Пандемия кезінде дене тәрбиесінің маңыздылығы айқын сезілді. Дені сау адамдарда вирус жұқтырғандар аз болған немесе мүлдем жоқ. Қалпына келтіру процесі де оңай болды. Біздің спортшылар арасында коронавирус жұқтырғандар өте аз болды және шығын болған жоқ.

Халқымыздың денсаулығы, болашақ ұрпақтың тәндік және рухани келбеті туралы сөз болғанда, Қазақстанның бүгінгі таңда дұрыс жолда келе жатқанына сенімдіміз. Сіздермен әңгімемізде бар ойымыз бен байқауымызға арқау болатын бір мысал. Халықты салауатты өмір салтына баулу арқылы дертке шалдығудың алдын алған дұрыс деп үнемі алаңдап келеді. оларды емдеуден гөрі. Соңғы жылдары осы деңгейге жетіп келеміз. Халқымыз арасында салауатты өмір салтын таңдап, денсаулығын түзейтін азаматтардың қатары күн санап артып келеді. Бұл үдерісте әлем және Олимпиада ойындарының чемпиондары өзгелерге үлгі болуда.Спорттың әр түрін дамытуға мемлекет тарапынан қажетті қаржы бөлініп, қаржы көздері нақты көрсетілген. Олар әуелі спортты дамыту үшін демеушілердің қолдауына сүйенді. Қазір мемлекеттік бюджеттен қаржы бөлу қолға алынды. Бір ғана талап бар: нақты нәтижеге жету. Жақсы нәтижеге қол жеткізген спортшылар мен олардың жаттықтырушылары үшін материалдық ынталандыру және шәкіртақы жүйесі енгізілді. Сондай-ақ шетелден білікті жаттықтырушылар мен спорт мамандарын тарту жұмыстары жүргізілуде.

Қорыта айтқанда, кейінгі жылдары жаңа Қазақстанда спорт саясат деңгейіне көтерілді. Елімізде салауатты өмір салтын қалыптастыру жұмыстары мен бұқаралық спортты насихаттау шаралары жаңа деңгейде дамып келеді. Мектеп гимназияларында адамдардың спортпен шұғылдануына мүмкіндіктер жасалды. Бұл да өте қажет болды. Өйткені әркімнің жаттығу залына барып, спортқа ақша төлеуге мүмкіндігі бола бермейді. Қаражатты қажет етпейтін спорт түрлері мен ерекше жағдайлар енгізілді. Мысалы, спорттық серуендеу, жүгіру, турникте созылу немесе велосипед, баскетбол, бадминтон, үстел теннисі үшін қарапайым дәліз және шағын алаң жеткілікті. Бұрын бұл спорт түрлерімен аудандарда айналысуға жағдай жасалмаған. Бүгін кез келген ауданға кірсеңіз, спорт алаңдары бар немесе салынып жатқанын көресіз. Күн сайын қарапайым тұрғындар, әуесқойлар мен кәсіпқой спортшылар арасындағы жарыстар мен спорттық шаралар туралы репортаждарды оқи аласыз. Жаппай жүгіру, төрт-бес мың қадаммен жүру, веломарафондар, жарыстарға отбасымен қатысу жақсы дәстүрге айналған. Мұның барлығына дене шынықтыру мен спорт саласына қаржы көздерін нақтылаған мемлекет басшысының спортқа деген жүйелі саясатының жемісі деп білген жөн.