СӘУКЕЛЕ ҚАЛАЙ ПАЙДА БОЛДЫ?

Көкбөрі МҮБАРАК
қаламгер, шежіреші-тарихшы

Қарағайды түркі тілінің ықпалына мыңжылдықтар бойы түскен Қытайдың Song (Сұң, Сонг) деп атайтыны: оның шоғына, яғни бүршігіне байланысты. Біздің «сұңғақ бойлы» деп айтатынымыздағы «сұңғақ» сөзіміз де осыған сай қарағайдың аты саналады. Ғұн қанатында болған Корейлер де сол ықпалмен қарағайды «сонаму» деп атаса, Оғыздың қарағайды «шам» деп атауы қарағайдың атауларының ішкі қабатында тұрған «ұзын» деген мағынасын ашып бере алады. Іргедегі Тәжік пен түн аузындағы Арабтар жоғарыдағыдай Түркілік ықпалмен қарағайды ұп-ұқсас дыбыстаумен «санаубар» деп атаса, Сорани диалектісінде сөйлейтін Күрдтер қарағайды «снеобер» деп атауда. Бұл екі атаудың ішкі қабатынан біз «заңғар» сөзін және «сүңгі», «сеңгір» сөздерін табамыз. Заңғар сөзі мен сеңгір сөзі ұшы аспанмен тілдескен үшкіл тау шоқысына қаратылса, сүңгі сөзі найзаға қаратылады. Оның бәрі өз бастауын қарағайдан алады екен.
Бұл сөздермен бірге біздің қарағайдың діңіне байланысты айтылатын «зіңгіт» деген сөзіміз бар. Бойы өсіп өспірім болып кеткен балаға «зіңгіттей жігіт болыпсың!» деп қарағайдың діңіне ұқсатамыз. Жігіт сөзі де осы зіңгіт сөзінен алынған.
Әуелде сары шоғына байланыс-ты шыққан атауы кейін қарағайдың ұзын-
дығының да атауына айналып, осындай сан түрлі сөз ұсқынын келтіріп шығарғанын көріп отырмыз. Сондықтан, «Сәукеле» атауының «Саук» және «Келе» деген екі сөзден құралып тұрғанын, мұның алдыңғы «Саук» сөзі жаңағы қарағайдың өне-бойында жақұттай қадалған сары шоғын білдіретінін айтамыз. «Қырық шоқпыт» деген сөз бар. Бұл сыртына сан түрлі жылтырақты ретсіз қадаған балалардың орашолақ тігілген бас киіміне қаратылады. Бұл атаудағы «қырық» деген сөзі қарағайдың «құрық» деген ескілікті сөз тамырына, «шоқпыт» сөзі оның өне-бойына жаратушы қадаған сары шоғына қаратылған.
«Жақұт» сөзі мен қарағайдың «шоғы» ұқсас түйіннен көктеп шыққан сөз.
Саукеле атауының екінші бөлімін құрап тұрған «Келе» сөзі қарағайдың ұзындығына арналған атаудан шыққан. Қарағайды қазақ, қырғыз, қарақалпақ, башқұрт, хакас, алтайлықтар бірыңғай қарағай дегенімен, ұйғырлар мұны «қарығай» деп, ал түркі тілінің мәйегін сақтаған чуваштар мұны «қыр» деп ең ықшам айтады. Бір қызығы, славян халықтарының ішінде Белорустар ғана қыпшақ мақамымен қарағайды «хвой» деп қарағайдың соңғы буынымен алады. Тывалар қарағайды «хады» деп алып, қатты сөзінің қарағайдың діңінің қаттылығынан келгенін аңғартады.
Осында аталған қарағай атауы мен қарығай атауының түбінде «құрық» деген ұзын сырыққа арналған атау жатыр. Осы «құрық» атауы «қарығай», «қарағай» болып та, чуваштар сөйлегендей «қыр» болып та ықшамдалып тұр. Бұл сәукеле атауының соңындағы «Келе» сөзінің сол «қыр», «құрық» сөздеріндегі «р» дыбысының «л» болып дыбысталуынан келіп шыққанын көрсетеді.
«Қарақшы» деп аталатын сәукеле тектес тігілген шошақ тас үйінділері төбе-төбеде мал күзеті үшін қойылады.
Оның атауы да сол қарағайдың «қарақ» деген түпкі атауына байланысты «қарағайша» деген мағынамен «қарақша» қойылып, қазіргідей «қа-рақшы» аталып кеткен.
Ингушетияның Жейрах, Сунжен аудандарында мың жыл бұрынғы Аландардың сәукеледей тіп-тік тас мұнаралары бар. Олар жергілікті халық тілінде «Гіалглай Гіалаш Қарағай Құлаш)» деп аталады. Біз бұл сөздерден «қарағай» және «келе» сөздерін, Башқұрттың сәукелені атаған «Кәлә» деген сөзін табамыз. «Қарауыл» деген сөздің өзі осындай қарағай бойлы мұнараларға қойылған атау екені өз өңін ашады. «Қырағы» деп қарауылға тұратын адамды айтады. Чуваштардың қарағайды «қыр» деп айтуы мен Ұйғырдың «қарығ (қарығай)» деп айтуының себебі осыдан белгілі болады.
Қарағай етегі көйлек болып жайылып, жер бетін көлегейлеп тұратын, қатарласқан қарағайлар көйлектерінің етегі тұтасқан қыздарға ұқсайтын, бұл өзі діңі қатты, бойы тіп-тік, ас-панға сұғынған барынша ұзын ағаш болғандықтан, «көлегей» сөзі мен «қарағай» сөзі өзара туыстықта.
Сондықтан, сәукеле атауының қойылуында осы көлегейдегі «көле» сөзі алынып, оның басына қарағай шоғына сай жақұт мағынасыда «шоқ» сөзі қойылып, «Шоқ-Келе» атауы мұндағы дыбыстарды көтермелеп айтумен «Сәукеле» атауын тудырған. Бізден айырмасы аз Қарақалпақтар «Сәукеле» демей, «Саукеле» деп бір дыбысты ғана бөлек айтады. Сәукеленің Қырғыздар арасында «Шөкүлө» деп аталуы сол «Шоқ-Келе» ұғымын білді-реді. «Шуақ», «шағылысу» сөздері де осы сәукеле жақұтына, шоғына байланатын сөздер. «Шұғыла шашу» –жақұттар мен теңге-моншаққа бөккен сәукеле шашқан жарықтай. Шұғыла сөзіндегі «ғ» дыбысының қатардан түсуінен кейін «сәуле» сөзі пайда болған. Түрікпендердің сәулені «Шоқле» деп айтуы біздегі Сәукеле, Қырғыздағы «Шөкүлө» атауларымен қандай сәйкеседі?!
ХІ ғасырдағы Киевтің танымал кінәзі Мономах киген салмағы бір келі тұратын жақұтпен көмкерілген сәукеле болды. Сәукеле атауының негізі болған «сәуке (шауке)» сөзі славян әлемінде «шавка» болып кіріп, «шапка» деген жаңа атауды тудырды.
Ал, сәукеленің «келе» деген басқы буыны бойынша өз атын алған башқұрттар ішінде «кәлә-баш» деп аталатын өңкей теңгемен, маржанмен көмкерілген ақсүйек әйелдердің бас киімі болған. Бұл әлі де киілуде. Қазан татары мен Ноғайдың ақсүйек әйелдері де осындай сәукеле киген. Астрахандағы Қарақас деп аталған Ноғайдың бір бөлшегі сәукелені жалпылама киген. Ливан мен Сириядағы Қыпшақпен тамырлас жауынгер Дру қауымының әйелдері біріңғай күмістен соғылған «Тантор» деп аталатын сәукеле киген. Мұндағы «Тантор» сөзі өз уағында әлемге ұлы ықпал еткен бабаларымыздың «Татар» деген жалапы атауынан алынса керек.
Сәукеле атауындағы «Сәук» сөзін тудырып отырған қарағайдың шоғы бар ғой, соған еліктеп жасалған, оның шоғынан аумайтын шошайған сары «сәк-сәк» деген дәнді құжыр бар. Башқұрттар «сәк-сәк» деп атаған бұл дәнді құжырды Татарлар «шәк-шәк» дейді. Бұл тағам әуелде осы Орал тауынан қарағайлы тоғайларының арасынан шығып, көптеген Түркі халқына тарап кеткен. Бірақ, кейбір халықтар оның пішінін қалағанынша өзгертіп жасауда. Ең қызықтысы, осы «сәк-сәк (шак-шак)» дәнді құжырын Башқұрттар мен Татарлар «Қарға той» деп аталатын қарағайды кие тұтудан келіп шыққан табиғат мерекесінде түрлі ағаштың астында дастархан жайып, басқа тағамдарды қосып той тойлағанда, осы дәннің кем болмауын қадағалайды. Қарағайды қарға дегеніндей, Қазақтың «қарға тамырлы қазақпыз» дегені «қарағай тамырлы қазақпыз» дегені. Көп тамырымыз бір діңнің астында қосылып, аспанға бой тіреген қарағайбасты халықпыз.
Башқұрт-Татардың осы «Қарға тойында (Қарағай тойында)» олар үйлеріне жақын жерде өсіп тұрған ағаштар мен бұталардың бұтақтарына түрлі-түсті шүберектер, жемелектер, моншақтар, күміс теңгелерді, са-
қиналар мен білезіктерді ілген. Әйелдер әшекейленген ағашты айнала билеп, ізгі тілектер айтысқан. Ааштар гүлдермен безендіріледі. Қайың ағаштарына жарқыраған қалпақтары байланған. Ағаштардың астына дастархан жайылып, қаймақ қосып қайнатылған ұннан жасалған арнайы ғұрыптық ас берілді. Тары немесе бидай ботқасы да ғұрыптық тағам болды. Тойда олар молшылық пен амандық тілеп, табиғатқа, құстарға назар аударды. Той барысында жас және орта жастағы балалар мен әйелдердің қатысуымен ашық аспан астындағы ойындардан жүгіру, жасырынбақ, шұңқырдан секіру өткізіледі.
Бұдан біз Христиан дініндегілердің шырша сәндеуінің орал тауындағы атамзаманғы Түркілердің осы бір
ескіліктегі сары шоқтарымен сәукеледей жайнаған қарағайды безендіруінен келіп шыққанын байқаймыз.
Башқұрт-татар арасындағы сары шоққа толған сәукеле іспеттес қарағайдың өне-бойын теңге моншаққа малындыру салты Қазақ аңызында айтылатын «Қыдыр пайғамбардың бұтаққа ілген өлмес сусынынан тамған тамшының қарағай, шырша, арша, самырсынды мәңгі жасыл еткені, одан құзғынның дәм татып ұзақ жасағаны» туралы айтылымына сай тойланған той екені белгілі болады. Бабалардың қарағайдың сары шоқтарын өлмес сусынының жақұт тамшысының қатып қалған түріндей көріп, оны кие тұтып жыл сайын сәндеп отыруы Ғұн көшімен бірге Еуропа әлеміне қанат жайса керек. Олардың «Аяз ата» деп жүргендері жаңағы суық Сібірде өлмес сусынын көтерген Қыдыр пайғамбардың көшірме бейнесі болып шығып отыр.

ЖУСАННЫҢ ЭТИМОЛОГИЯСЫ НЕ ҮШІН «ҚАН ШӨБІ» ДЕГЕН МАҒЫНАДА?

Жусанды алыстағы Ғұн қанатында болған Корейлер неге «Ссуг» деп бізге жақын етіп айтады? Оның қысқарған түріндей болған «Ших» атауын Қыпшақ мамлүктері қол астында болған Арабтар жусан аты ретінде пайдаланады. Түркі тілінің ықпалына түскен Гүржілер неге жусанды «Шіә» деп атады? Башқұрт пен Моңғолдың бірі «Шыршы» деп, енді бірі неге «Шарилж» деп ұқсас мәнде атады екен?
Себебі, мұның бәрінің құпиясы қанның қызыл түсінде. Жусан әдетте көк болып тұрады да, күзде әбден пысқанда қып-қызыл болып кетеді де, «Қашқан түлкі көрінбейтін қызыл жусан» деген сөз содан қалған. Әдетте, қара жусан жеген қой бауыр ауруына мүлдем шалдықпайды. Қара жусан қызыл түсті келеді, арқар жусан күрең келеді, ақ жусан ермен құсап бозарып шығады. Қарашұнақ жусан деген бар.
Неге жусан бұл жерде бауырдың таптырмас емі болып отыр? Бауырдың түсі мен күзгі жусанның және қанның түсі бірдей. Құдай Тағала әр мүшені қуаттайтын жеміс пен дәрінің пішінін немесе түсін өзара сәйкестіріп қояды екен. Ең қызығы, бауырдың ұйғыр, өзбек, түрік, әзірбайжан халықтары арасындағы атауы «Жігер», «Жигар», «Жигәр», «Сіиәр» болып келсе, бұл атаулардың этимологиясы түгел дерлік «қан» ұғымына тіреледі екен. Сіз жусанның атауының мәнін түпкілікті білгіңіз келсе, жоса деп аталатын топырақ сырдың мән-мағынасын ұғы-нуыңызға тура келеді.

Жоса қандай түс?

Жоса бұл – тастың арасында жататын қызыл сырлы топырақ. Оны суға езіп қою қылса түсі қан күрең шығады да, сұйық қылса түсі солғындау шығады. Жосамен киіз үйдің кереге, уық, шаңырақ секілді қаңқа-сүйегі сырланған. Оны киімге істетпейді, оны тек ағашқа қондырады. Жосамен сырланған киіз үйдің жабдықтары күңгірт қызыл болып көрініп тұрады. Мұндай түсті біз алуан түстердің әле-міндегі ағылшынша «Venetian Red» деп таңбаланған түспен сәйкестендіруге болатынын байқадық. Кәдімгі қызыл қыштың ұнтағындай болып жосасы жер бетін алып жатқан төңіректер Жосалы деп аталады. Біздің төлдеулік осындай атпен аталатын. Сырдың төменгі ағысындағы Қармақшы ау-данының орталығы да осындай атты иелеген.
«Қазақ ССР Тарихы» 1980 жылғы басылымы, 136-137 беттерде «қола дәуірінде жерленген сүйекке жоса себілетін немесе молаға бір түйір қызыл жоса салынатын жерлеу дәстүрі кеңінен қолданылды» деген ай-тылмышқа қарап, адам өмір отының сөніп, қанының жердегі қызыл топырақтай жерге сіңетінін нышандап көрсету және қызыл түсті қуатқа табыну көрінісі осы жерде белең алады.
«Жоса» сөзі «қан» және «сыр» деген екі түрлі ұғымның ескіше аталуынан құралған. Түркі тілінің ықпалына мың жылдықтар бойы түскен Қытайдың тілінде қанды «Шуе (血)» деп атап, түсті «Сы(色)» деп айтады. Жоса атауының да тура осындай «Шуесы» деген атаудан тұрғанын байқаймыз. Қытай тілінде «Сы» болып дыбысталған түс-ке арналған атау Түркілердің бояуға қолданған «Сыр» деген сөзінің әуелгі ескілік нұсқасы болып табылады. Қытай тілінде «шуе» болып сақталып қалған қан ұғымы Түркілер арасында қандай атаумен түрленген? Біз бұған мысалдар келтіреміз.
«Шығу», «шық» деген сөзіміз бар. Бұл қанның ең ескі атауының бірі. Денеден шығатын қызыл түсті сұйықтықтың «Шық» делінуі оның мұрын немесе жарақат ауызы арқылы осы денеден шығатын әрекетіне қаратылған. Қытай тілінде оның «Шуе» болып «Шығу» сөзінің қысқартындысы ретінде сақталуы да содан. Қытай тілінде тіпті шығу сөзін «Шукоу(出口)» деп айтса, шыққан тегі дегендегі «Шыққан» сөзін «Шиюан(起源)» деп айтады.
Біз «Шығу», «Шық» сөзін қол-данатын Түркі халықтарының бәрін қан ұғымының ескіше атауын сақтап отырған қауымдар ретінде қарай аламыз: «шық» сөзін қырғыздар шыг деп, ұйғыр мен өзбек сол күйінде шық деп, түрікпендер шык деп,башқұрттар сық деп алады. Бұл сөздер әуелде қаннан келіп шықса, алыс аралдағы туыстарымыз болған жапондар қанды «Шы» деп, түріктердің арғы жағындағы румындар қанды «Санге» деп, түркі әсеріндегі гүржілер қанды «сішлі» деп шашырау ұғымына бір-ақ тірейді. «Шаш» деп аталатын өсімдік бар. Оның сабағының түсі жосамен, күзгі қызыл жусанмен, қанның түсімен ұқсас. Сабағы сұлап өсетіндіктен «Сұлы-Шаш» деп те аталады. Сұлы дақылын есіңізге алыңыз, оның дән қауызының қашан көрсеңіз төмен сұлап өсіп тұратынын байқайсыз. Шаш шөбінің «Сұлы-Шаш» атануы содан болса, оның «Шаш» аталуы тағы да Жосамен бірдей күңгірт қызыл реңде болғаны үшін. Шаш шөбі қытайша «马齿苋» деп таңбаланатын.
Татарлармен араласқан удмурдтар бояуды «сяс» десе, Моңғолдар қанды «цус» деп, чуваштар бояуды «шешек» деуде. «Сяс» пен «цус»-тың жоса, шаш сөзінен, «шешектің» жосақ, шашақ деген сөзден қуаттанып, қанаттанып тұрғанын байқаймыз. Үшеуі де қанмен бірдей түсті күңгірт қызыл бояулы топырақтан алынған сөз.
Тіліміздегі «қан-жоса» деген сөз сол жосамен бояғандай төгілген қанның бейнесін суреттеп отыр.
Жоғарыдағы бояу ұғымына байланған «сяс», «цус», «шешек» сөз-деріне сай, жоса деген түс атауының жаңғырығы болып тұрған «шаш» сөзінің біраз Түркі халқында қалай айтылатынына зер салып көрсек, қырғыз-қарақалпақ пен татарда бізбен айырмасыз «шаш», «шәш», башқұртта «сәс», моңғолда «цац», ұйғырда «шыш», түрік пен әзербайжанда «сіш», өзбекте «сош», чувашта «шывс» делінсе, қанның «шық», «шығу» деген сөзді тудыруына орай, «шоқ» деп айтылатын сөзді қаперге алып, қанның түсі мен оттың қызыл шоғының түс және атау жағынан ұқсастығы назар аудартатынын байқадық. Бұл тұрғыда шоқты парсы-тәжіктің «шғле», «шуіла» деп атаулары да «шығу» сөзімен үндестікке әкеледі.
Шоқты өзбектер «шувох» десе,
Ғұн қанатында болған корейде сыр,
бояу ұғымы «саег» атауымен, гүржілерде сырлау сөзі «шегхебе» деген нұсқамен қолданыста. Шоқты Сақтар ықпалымен Курманжи диалектісіндегі күрдтер «шеват» деп атаған болса, орыста түс, сыр ұғымы осы Сақ үлгісімен «цвет» деп алынған. Бояу, сыр ұғымы қытайда «сы» деп алынып, чуваштарда «сара» деп «сыр»-дың көтермеленіп айтылған нұсқасы алынса, Карпат асқан еуропалық туысымыз венгрде бояу, сыр ұғымы «сзін» бойынша алынып жусанның нағыз атауы шыға келеді.
Корейлер жусанды ғұн сарынымен «ссуг» деп чуваштардың бояуды, сырды «шешек» деп айтқанына, моңғолдың қанды «Цус»деп айтқа-нына жақын етіп алса, қалған бірнеше халық жусанды қанның «шық», «шығу» сипаттарымен және қызыл «шоқтың» әлпетіне қарай алуан түрлі айтуда. Мысалы, «ших» атауын қыпшақ мамлүктері қол астында болған арабтар жусан аты ретінде пайдаланады. Түркі тілінің ықпалына түскен гүржілер жусанды «шіә» деп атады. Башқұрт пен моңғолдың бірі «шыршы» деп, енді бірі «шарилж» деп ұқсас мәнде «сыршы» ұғымымен атады.
Әдетте көгеріп тұрып, күзде әбден пысқанда қып-қызыл болып, «Қашқан түлкі көрінбейтін қызыл жусан» деген сөз қалдырған жусанның атауының қызыл бояу, қан шөбі деген түпкілікті аты ашыққа шықты. Қара жусан жеген қойдың бауыр ауруына мүлдем шалдықпайтыны, жусан мен қанның, бауырдың өзара түстес келетіні, ес-кілікті атауларының тоғысатыны, өзі қанкүрең түсті келген, денедегі қанды жасайтын бауырдың ұйғыр, өзбек, түрік, әзірбайжан халықтары арасындағы «жігер», «жигар», «жигәр»,
«сіиәр» деген атаулары және сол ықпалмен сорани диалектісіндегі күрд-тердің, кәжіктің бауырды «жгер», «шигар» деуі қанның «шығу», «шы-ғар» деген ескілікті атымен және оның денеден шығу әрекетімен тығыз
қабысып, татарлармен аралас-құра-лас жатқан удмурдтарда қанды «вир (бир)» деп бауыр атауына ұқсас етіп айтуы бізді таңғалдырады. Осы «вир» атауындағыдай олармен аралас жатқан татарлар бауырды «бөер» деуде. Сақалардың мұны «быар» деуі мен қырғыздвң «боор» деуі, чуваштардың «певер» дегенінен кейін әзірбайжанның да бізше бауырды «бауыр» дегенін есепке аламыз.
Осы тұрғыдан, біз Алтын Орданың негізін қалаған ұлы хан – Жошының есімінің де жусан атауының екінші түрлі дыбысталған нұсқасы екеніне көз жеткіземіз. Ұлы қаған Шыңғыс хан үлкен ұлына жусан ұғымымен «Жошы» деп ат берсе, мұның әлгі сөз құтынан тамшы татпаған жалғаншылардың «Жолшы (жолда туған бала)» деп бұрмалауының отаршыл күштерің арам пиғылы екені әшкере болады. Бөрте ханым тұтқынға түсуге дейін әлдеқашан қағанның некелі жары болып құрсақ көтеріп жанында жүрген адам. Сағынып көрген жусан иісті ұлын жусанның Жошы деген келесі бір дыбыстау түрімен атауы жусанмен біте қайнасқан далалықтардың өмірі үшін мәнді де, сәнді атау. Шежіресін Жусан, Изен деген тым ескіліктегі Моңғолияның шығысында өмір сүрген баба тайпадан тарататын рулар да бар.

КИМЕШЕКТІҢ ТӨЛ АТАУЫ ҚАНДАЙ?

Кимешектің түбі ежелгі Үйсінд-ерден басталады. Кимешектің жақ кестелерінің мұқият салынуы, өрнек-
телуі жағынан Үйсін кимешектерінің озық тұратыны анық. Өзге ұлттар мен
өзге рулардың кимешектері сыртқы бейнесі жағынан сан алуан қызықты сипаттарда болғанымен жақ кестесі дамымаған, жұтаң келеді.
Моңғолияның Жапқан аймағы жері-нен табылған IV-VI ғасырларға жататын кимешек киген әйелдің балбал тастағы бейнесіне қарасақ, ол заман Әруан қағанатының заманы әрі бұл Албандар мен Рамадандардың тіке ата-бабасы саналатын халық. Сонымен бірге, балбал тастағы кимешек бүгінгі Албан руының кимешегінен еш айырғысыз еді. Әруан қағанатының қағандарының шыққан руы Қытайдың «Вейнама»-сында Үйсіл руы деп жазылатын.
Кимешек өз тарихын Үйсіндер тарапынан алып, Алтын Орда билеу-шілерінің тұсында ұлыс аумағындағы барша ұлт пен ұлыстың әйелдерінің ұятын қымтайтын заңды киімі ретінде жалпыластырылды. Әрбір рудың өзіне тән бас киімдері негізге алынып, оның матадан жасалған қарапайым үлгілері кимешек ретінде киіле бастады. Алтын Орда құрамында болған Украин, Орыс, Белорус, Башқұрт, Чуваш, Қазақ, Ноғай әйелдерінен тартып, Алтын Орда хандарының ұрпақтары құрған Қазақ, Бұқар хандықтарының шегіндегі Түрікпен, Өзбек, Тәжік, Қырғыз әйелдеріне дейін кимешек
жалпыластырылған. Ұйғыр әйелдерін-де бұл салт намаз өтеу барысында ішінара қолданылады, жалпы ұлттық түс алмаған.
Кимешек біткеннің төл атауы – калак. Бұл сөз қалақай деп те, көлегей деп те аталатын жапырағы бірінің үстін бірі көлегейлеп жауып тұратын өсімдікітің атауынан алынған. Ұлт әйелдерінің балалы болғаннан кейін-гі өмірінде ұятын қымтау, бетін ғана ашық қалдыру, мойыны мен алқымын көлегейлеу үшін қолданысқа енгізілген бұл киімнің осы қалақай (көлегей) өсімдігінің атының калак деп дыбысталған нұсқасымен Ішкілік Қырғыздар кимешегін «кәлләк» десе, Башқұрттар «каля (калябуш)» деп алса, Украин, Орыс, Белорус әйелдері «киала (кивала)», «киалка (кивалка)» деп қалақайдың өз атауына тіпті жақын атаумен алған.
Қалақайдың жапырақтары бірінің үстін бірі көлегейлеп көлеңкесімен қорғап тұрса, оған қол тигізсеңіз болды шағып алатындықтан «Шақпа шөп» деп те аталады. Өсімдіктің осы бір өзін қорғау сипаты кимешек дәстүрін енгізуші алғашқы абыздарға үлкен ой салып, оның «шақ» деп айтылатын екінші атауына сай, кимешекке «жақ кесте» салынған. Мұндағы «жақ» сөзі сол «шақ» сөзінен келген. Бұл «отты жақ!» деп айтатынымыз бен отты жағатын тұтандырғышты «шақпақ» деп атағанымызға ұқсас, «жақ» пен «шақ» сөзінің дыбыстау жағынан болымсыз өзгеріске түскен түрі болып табылады.
Жаңағы жапырағы бір-бірін үстінен қымтап көлегейлеген қалақайдың қал-қалау, көлегейлеу қызметіне орай, оның атауынан «кала», «келе» сөздері алынып, оған жаңағы шақпа шөпке тән «шақ» ұғымы қосылып, «калашак», «келешек» деген кимешектің екінші толқындағы атаулары туындап, Отыз ұл қырғыздарының кимешекті «елешек» деп жүргені сол «келешек» сөзінің бір дыбысынан айырылып ықшамдалып дыбысталған түрі болып табылады. Жартылай көшпенді өзбектер мен Оңтүстік-Хорезмдегі өзбек-сарттарда, Нұрата тәжіктерінде және түрікпендерде «ляшек» деп қолданылған бұл атаудың қалақайға тән сиптын қуаласақ, ляшактың бастапқыда «каляшек» болып дыбысталғаны айқындалады. Тәжіктерде жаңағы ляшек атауы «лашак» болып қолданылып, Ұйғыр әйелдері арасында сирек қолданылсада «лишак» болып дыбысталған ол сөздердің де арғы жағында «каляшак», «калишак» деген қалақайға тән атаулары өз жүзін ашады.
Кимешек атауындағы «шек» сөзі де сол шақпа шөпке тән «шақ» сөзінің жіңішкертіп дыбысталған нұсқасы, яғни кимешекке салынатын «жақ» кестеге арналған атау. Алғашқы жақ кес-телер шақпа шөптің жапырағындағы өрнектерді көшіріп салудан басталған.
Алшын руларында кимешек атауымен қатар қолданылатын «жаулық» атауы және жалпы Қазақ арасында жаңа түскен келінге жабатын «желек», осы екі атау да жабу, қалқалау, көлегейлеу сынды қалақай (шақпа шөп) өсімдігіне тән сипаттарды бере алады.
Кимешектің төл атауы жаңағы қырғыз, өзбек, тәжік, түрікпен, ұйғыр
әйелдері арасында сақталған атау-лардың алғашқы нұсқасы болған «келешек», «каляшек», «каляшак», калишак» атауларының ішінде Қырғыздар қолданып жүрген елешектің «келешек» деген ескі атауында болған. Келешек ұғымы қазақта болашақ ұғымын беретіндіктен, оның үстіне оның киілу қызметіне сай, біртіндеп келешек атауы қатардан қалып, оның орнына «кимешек» атауы жүрген.

ШЛЕМ СӨЗІ НЕДЕН ШЫҚТЫ?

Шлем – дулығаның бір түрінің аты болған. Бастапқыда Славян әлеміне дулығаның бір түрінің аты ретінде Түрік қағанаты тұсында кірген атау бірте-бірте дулығаның жалпы атына айналып шыға келген. Орыстар дулығаны «шлем» деп, кейде «шелом» десе, Украиндар оны «шолом» деседі.

Шлем атауымен аттас халық

Шлем, шелом, шолом деген дулыға түрімен аттас халық ең ескі тарихи әдебиеттерде алғаш рет Ғұндардың билік ұстаған бес ақсүйек руының бірі ретінде Шүлін (丘林氏) деген атпен ауызға алынады. «Кейінгі Ханнама. Оңтүстік Ғұн баяны (后汉书•南匈奴列传)»-ында бұл руды І ғасырда пайда болған ру деп есептейді.
Бұдан кейін Сяньбилер дәурендеген ІІ ғасырда, Солтүстік Сяньбилердің арасында бұл ру Шулум деген атпен танымал болады. Бұл рудың ол кездегі қонысы – Теріскей Алтай. Қыпшақ шежіресінде бұл ру «Шүлім», «Сүлім» деген екі түрі атаумен алынады. Адай шежіресінде Айтумыстан туатын «Шылым» руының аты аталады.
Осы аталған елдің шыққан ана өзені – Шүлім өзені Хакасия, Красноярский қиыр, Томбы аймағы жер-лерінде ағатын өзен. Ұзындығы 1799 шақырымға жетеді.
Осы өзеннен шығып жан-жаққа тарап кеткен ескі Шүлім қауымының аты мен тілін сақтап қалған мыңға жетер-жетпес чулым (шүлім) қауымы Красноярский қиыр, Томбы жерлерінде отыр. Қазіргі уақытта Сібір Татарларының бір бөлігі саналады. Ғұн, Сяньби заманында дәурендеп, Қыпшақ тұсында тағы бір дүрік көтерілген осы елдің өзгеше дулығасының бүгінгі Славяндардағы шлем, шелом, шолом деген дулыға атауының қалыптасуына түрткі болғаны анық.

Шлем қалай жасалды?

Шлем, шелом, шолом деп атал-ған дулығаның үлгісін байырғы Сер-
биядағы Авитус деген шебердің қолы-нан шыққан, IV ғасырдағы Аландар кезеңіне жататын дулығаның, Англиядан табылған VІІІ ғасырдағы Англ, Сакс және Ют тайпаларының кезеңіне жататын Йорк дулығасының үлгісімен сәйкестендіреміз.
Бұл дулыға үлгісінің жасалуына пішін және атау жағынан бірден-бір себепкер болған жидек бар. Ол негізінен Шығыс Түркістанның оңтүстігінде Тарым ойпатында өсіріледі. Ұйғырлар «шылан» деп атаған бұл қызыл-күрең жидекті қытайша «大枣» және «红枣» деп таңбаланады. Шылан атауы өзінің ежелгі шолом деген атауынан жаңғырып бүгінге жетіп, орта ғасырлар жүрегіне жол тартқан шолом, шлем, шелом деген нұсқалары арқылы дулыға әлемінде танымал болды.
Қазақтың «шүлен шашу» дегені де ескі уақытта қуанышты жиын-тойларда шашу ретінде қолы жеткеннің уыстап шылан (шүлен) шашқанын аңғартады.

«ҚАСҚЫР» АТАУЫ ҚАНДАЙ МАҒЫНА БЕРЕДІ?

Қасқыр біткеннің өзіне тән өзгеше бір сипаты оның көзінің үстіне орналасқан қасы.
Ол болса кәдімгі адамның қасы сияқты қара қасы болатыны. Қас болғанда да қалың қас емес, аруларға
тән қолмен сызғандай жіңішке қас. Осы «қас» сөзіне қасының қаралығы «қара» болып қосылып, «Қасқыр» атауы осыдан шығады. Түркі тілінің мәйегін сақтаған Чуваштардың қасқыр атауын «кашқар» деп алатыны сол.
«Қасқыр» атауы бөрінің бет әлпе-тіне байланысты қойылған болса, «Бөрі» атауы оның жүнінің іртік түсіне байланысты қойылған. Ұйғырлар мен өзбектер, татарлар мен башқұрттар, қиыр Ленадағы сақалардың бәрі осы атаумен атайды. Ал, Көкбөрі деп жалпы бөріні атамаған. Тек әруақты адамдардың киелі бөрісін атаған. Бұл арғы Оғыз қағаннан бастау алатын «Көктің бөрісі» деп қаралатын мифтік ұғым.
Бөрінің көптеген халықтардағы атауына қарасақ, бұл атаулар оның «ұлу» дыбысына байланысты қойылған. Мысалға, осы үрдіс бойынша ағылшындар мен немістер «волф» деп алса, щрыстар «волк» деп, поляктар «вилк» деп, француздар «лоуп» деп алады.
Бөрінің осы сызып қойған сұлу қасы мен ержүректілігі «Қас батыр» сөзін тудырып, оның осы бір жұп қасы батырлықтың нышаны болып қала берді.
Керей ішінде Қарақас, Аққас рулары, Албан ішінде Қарақыстық, Аққыстық рулары бар. Олардың арғы уақытта мекені болған Қарақастек өңірі Ұзынағаштың батысында Алатаудың бөктерінде жатыр. Осы рулардың бәрінің түбі бір.

Жапонияда «Хашико» деп аталатын ит тұқымы бар. Жапондар өздері мұны «Хашико» деп атағанымен, кейбір елдер бұл дыбыстауды бұзып хашиконың атын өз тілдерінк «Хатико» деп аударып алған.
Бұл ит тұқымын басқа жануардан өзгешелендіріп тұратыны көзінің үстіндегі ақ қасы. Башқұрттардың «қас» сөзін «каш» деп алғанындай, Түркі әлеміндегі ақ түстің нышаны болған аққудың Қазақ, Қырғыз, Қарақалпақ, Әзербайжан арасында «қу» деп айтылып, Парсы әлемінің Түркілік ықпалмен аққуды «қо» деп атағанындай, ескі уақытта «қас (қос)» сөзі мен «қо» сөзінің қосылуынан осы Хашико атауы пайда болған. Бұл атаулар жапондардан бұрын осы аралға келген, түркілермен көп араласқан, Камчатка түбегінде тұрған Айнулардың тарапына тән. Хашиконы шанаға шегетін Аляскалық Инуктарда ол «Хуски» деп аталады.

ҚАС БОЛУ, ҚАСТЫҚ ЖАСАУ СӨЗІНІҢ ҚАСҚЫРМЕН ҚАТЫСЫ ЖОҚ

Қасқыр атауының қасы қара ерекше аң болуына орай қойылған біздегі «қасқыр» атауы мен Чуваштардағы «Кашкар» атауын этимологиялық тұр-ғыда түсіндірген едік. Малға шабу, жемін аулау жыртқыш біткеннің ортақ қасиеті.
Қасқырдың өз тұрағына жақын жердегі отардың малына шаппайтыны,
алыстан жемін аулайтыны қасқыр туралы әлемдік ғылыми ізденістерде дәлелденген. Біздің қасқырдың атының қас сөзімен басталып тұрғанына бола, оны қаскүнемдіктің бейнесі ретінде аптыққан ой қалыптастыруымыз тым асығыстық.
Қас болу, қастық қылу ұғымының неден қалыптасқанын түсіндіремін.
Қастандық жасауды қазақ «қастап» деп айтады. «Қастап өлтірді» деп те қолданады. Қас деген сөздің өзінде қасы, қасында болу ұғымы да айқын көрініп тұр. Осы «қас болу, қастау» сөзін тудырған Қастауыш деген. Бұл бастапқыда қою күлгін түсті болып, біртіндеп қарайып кететін, қатты, мүйіз тәріздес, арпа, бидай қатарлы дәнді дақылдардың сабағына жабысып масыл болып өсетін зиянкес өсінді. Уытты келеді. Ақыры, ол өз қасындағы бидай, арпа масағын қастап өлтіріп ілікке жарамсыз етеді. Қастаушы қасыңнан болады, алыстан келмейді.
Қастауыштың кесірінен қасталған бидай, арпа сабағын біз күзгі жиын-терімде бірден бөлек алып тастаймыз. Қастауыштың ағылшынша атауы «Clavicepspurpurea» деп жазылса, қытайша «麦角» деп таңбаланады.
Қараңғы түскенде айтылатын «қас қарайып кетті» деген сөз де осы қас-тауыштың қара күйе түсіне байланысты туған. Себебі, халқымыздың белгілі бөлегі онсызда сары қасты адамдардан тұрады. Адам біткеннің нәсі-ліне қарамастан тұрақты түсте болатын жерлері – тісі мен тілі. Сондықтан, «қас қарайып» сөзі адамның қасына қаратылмаған.
«Ошақ қасы, от басы» сөзінде де ошақтың қасының қара түсі көрінеді.
Киіз үй туырлығының жоғарғы ішкі шетіне қара киізден жалпақтығы 70-80 сантиметрдей етіп тігілетін жиектеме де «қас» деп аталады.