ҒҰН ТАЙПАСЫНЫҢ ЗЕРГЕРЛІК ӨНЕРІ

Дилорам Тауасарова,
Түркістан облыстық «Ұлы Дала Елі» орталығының ғылыми қызметкері

Түркістан қаласында орналасқан «Ұлы Дала Елі» орталығы ел тарихын – түркі халқының тарихын бүкіл әлемге көрсетуді мақсат тұтқан нысандардың бірі.Осы орталықта түркі халықтарының ішінде өзіндік қолтаңба қалдырған ғұн тайпалары туралы ақпараттар ғұн жауынгері бейнесінде көрсетілген. Әрине біз ғұндар туралы естігенімізде ең алдымен жауынгер халықты елестетуіміз заңды.Біздің заманымызға дейінгі IV-III ғасырларда Қытайдың солтүстігі мен Орталық Азия жерін мекендеген тайпалық бірлестік ғұндар көшпелі, жауынгер халық болған. Ғұндардың кезінде патриархалды-рулық қарым-қатынастық белгілері өте күшті болды.
Ғұндар ер азаматтардың барлы-ғын қатардағы жауынгер деп санаған. Жазба деректерде ғұндар билеушісінің шаньюй деп аталғаны көрсетілген. Елді шаньюй билесе, олардан кейін түменбасылар тұрған.Ғұн мемлекеті б.з.д. III ғасырда көшпенді ғұн тайпаларын біріктірген Мөде хан кезінде Еуразиядағы ең мықты мемлекет болды.Ғұндар қазақ жері арқылы батысқа жылжыған. Ал олардың Қазақстан аумағына келуіне байланысты қаңлы тайпалары түркі тілін үйрене бастайды.Ғұндар жауынгер халық ғана емес, сондай-ақ керемет қолөнер шебері болған. III ғасырда көшпенді тайпаларын біріктірген Мөде хан кезінде Еуразиядағы ең мықты мемлекет болған ғұндар зергерлік бұйымдар өндірісінің ерекшеліктері белгілі.
Қымбат және асыл материалдарды пайдалану. Ғұндар әшекей бұйымдарын жасау үшін алтын, күміс, асыл тастар мен інжу-маржандарды пайдаланғанды жөн көрген. Бұл материалдар өте құнды болды және тек қоғамның жоғарғы қабаттарына арналған зергерлік бұйымдарды жасауға пайдаланылды.
Бірегей дизайн. Ғұн зергерлік бұйымдары өзіндік ерекшелігімен және танылуымен ерекшеленді. Зергерлік бұйымдар геометриялық өрнектермен, абстрактілі оюлармен, жануар және өсімдік өрнектерімен безендірілген күрделі де әсем пішіндерге ие болды. Бұл сән-салтанат пен талғампаздық әсерін тудырды.
Керемет шеберлік. Ғұндар зергерлік өнерде жоғары шеберлікті дамытқан. Жұмысты шеберлер асқан шеберлікпен және егжей-тегжейлі мұқият орындаған. Олар зергерлік бұйымдарын тартымды әрі ерекше ету үшін тасқа қашау, ою, эмаль салу сияқты түрлі әдістерді қолданған.
Символдық және діни мағына. Ғұндардың көптеген әшекейлері символдық және діни мәнге ие болды. Олар тұмар ретінде пайдаланылды немесе сәттілік әкелетін немесе зұлым рухтардан қорғайтын қасиетті заттар болып саналды. Мұндай әшекейлер көбінесе шайқас кезінде немесе басқа маңызды оқиғалар кезінде киілетін.
Зергерлік бұйымдардың әртүрлі түрлерін қолдану. Ғұндар жүзік, сырға, алқа, білезік, түйреуіш, шаш қыстырғыш сияқты зергерлік бұйымдардың алуан түрін жасаған. Олар сондай-ақ сән-салтанат пен талғампаздық беру үшін арнайы түймелер және құлыптар сияқты киім әшекейлерін жасады.
Бұл ерекшеліктер ғұндардың зергерлік өндірісін сол кездегі ерекше және әйгілі етті. Барлық әшекейлер егжей-тегжейге үлкен мән беріп жасалған және олардың иелерінің жоғары мәртебесі мен талғамын көрсететін өнер туындылары болды.
Бұл ерекшеліктер ғұндардың зергерлік өндірісін сол кездегі ерекше және әйгілі етті. Барлық әшекейлердің егжей-тегжейіне үлкен мән беріп жасалған және олардың иелерінің жоғары мәр-тебесі мен талғамын көрсететін өнер туындылары болды. Соның арқасында көшпелі халық зергерлік өнердегі полихром стилін дүниеге әкеледі. Қазіргі уақытта ғұн дәуірінің 24 диадемасы белгілі оның Солтүстік Қара теңіз – 12, айма-ғында, Төменгі Еділ бойынан – 4, Қазақстанда – 3, Румынияда – 3, Венгрияда – 1, Польшада – 1 табылған. Түрлі түсті тастары жоқ екі үлгіні Волгоград облысы Ленинск қаласының маңындағы жерлеуден және Қазақстандағы Қара-Ағаш қорымдарынан табылған, барлық диадемалар полихромды стильде жасалған. Олар пішіні, сәндік бөлшектері және кейбір техникалық сипаттамалары бойынша ерекшеленеді, бұл олардың әртүрлі өндіріс орталықтарын көрсетеді. Ғұн зергерлік бұйымдары түрлі-түсті шыны немесе жартылай асыл тастармен ғана емес, сонымен қатар филигранды геометриялық ою-өрнектер немесе мөрмен безендірілген. Ою-өрнектің негізгі элементтері «өрім», «тоқыма» немесе «шырша», «қабырға», үшбұрыштар, пирамидалар және ромбтар болды. Полихромды әшекейлер таралу аймағы Қазақстанда, Оралда, Орта Азияда, тіпті Алтай. Ғұндардың зергерлік өнері – өнердің ең талғампаз және әдемі түрлерінің бірі. Ғұндар қазіргі Орталық және Шығыс Еуропа аумағында зергерлік бұйымдар жасау шеберлігімен танымал болды.
Зергерлік өнер тарихы. Орталық Азияда, қазіргі Моңғолия, Қытай және Ресей аумағында біздің дәуірімізге дейінгі ІІІ ғасырда дами бастады. Ғұндар өзінің шебер зергерлерімен танымал ежелгі халықтардың бірі болған. Олардың өнері ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, керемет зергерлік бұйымдар жиынтығын жасаған. Бастапқыда сүйек, ағаш және тастар сияқты табиғи материалдардан зергерлік бұйымдар жасаса, уақыт өте олар алтын, күміс және мыс сияқты асыл металдарды пайдалана бастады. Олар сондай-ақ бірегей зергерлік бұйымдарды жасау үшін яшма, агат және лазури сияқты жартылай асыл тастарды пайдалана отырып, өз өнімдерін жасау үшін әртүрлі әдістер мен стильдерді пайдаланды. Олардың кейбіреулері ағаштан, яшма немесе сүйек ою, гравировка және эмаль салуды қамтиды. Олардың зергерлік бұйымдары көбінесе діни немесе мәдени мәнге ие рәміздермен безендірілген. Уақыт өте ғұндар көрші халықтармен, яғни қытайлар, түріктермен сауда-саттық жүргізе бастады, ғұндардың зергерлік өнері басқа аймақтарда сұранысқа ие болды. VIII-X ғасырлар Қытаймен және басқа көрші халықтармен тығыз байланыста болған ғұн-дардың зергерлік өнерінің ерекше өркендеу кезеңі болды. Алайда, бұл жерлерге Тевтондар моңғол-түрік тайпасы келуімен ғұндардың мәдениеті әлсірей бастады. Моң-ғолдар зергерлік өнерге аса мән бермеген, қолөнер бірте-бірте жойылып кеткен. Қазіргі уақытта зерттеушілері ғұндардың тарихы мен олардың зергерлік өнеріне қызығушылық танытуда. Олар осы ежелгі халықтың зергерлік мәдениетінің тарихы мен дамуын қалпына келтіру мақсатында табылған археологиялық олжаларды зерттейді. Олардың жұмысы ғұндардың зергерлік бұйымдарын жасау үшін қолданатын әдістерді, материалдар мен стильдерді қайта құруға мүмкіндік береді. Ғұндық зергерлік бұйымдар өзінің талғампаздығы мен әдемілігіне байланысты кейінгі ғасырларға айтарлықтай әсер етіп, көптеген басқа мәдениеттерге шабыт көзі болды. Бүгінгі күні ғұн зергерлік бұйымдарын дүние жүзіндегі музейлер мен коллекциялардан көруге болады, олар өзінің талғампаздығымен және шеберлігімен таң қалдыруды жалғастыруда. Ғұн дәуіріндегі зергерлік бұйымдары бір халықтың өнер туындысы емес әртүрлі мәдениеттердің – көне дәстүрлердің, сармат өнерінің элементтері мен жаңадан келген ғұн тайпаларының талғамы мен сұранысына сай жаңа ағымдардың ықпалын көрсетеді. Соңғысы, яғни ғұндар осы ке-зеңдегі полихромдық стильдің қалыптасуында оның мазмұны мен өзіндік сипатын анықтауда жетекші рөл атқарды.

ЕҢ АЛҒАШҚЫ ДАЙВИНГ

Bvlgari үйіне арналған антикварлық монеталардан жасалынған алқалар – аталмыш брендттің дәстүрлі безендіру әдісі. Ежелгі қола монеталарды итальяндық бренд өткен ғасырдың 60-шы жылдарында яғни 60 жылдан астам уақыт бойы қолданыла бастады. Ал теңіз қабыршақтарынан жасалынған зер-герлік бұйымдардың жиырма мың жылға жуық тарихы бар. Дәл осындай қабыршақтар, кесілген, тесілген немесе ойылған түрлері бүгінде археологтарды тамсандыра түскені белгілі. Табиғаттың су асты әлемі жасаған әсемдігі мен кемелдігі, таңғажайып түстері ежелден зер-герлік бұйымдар үшін қолданған материалдарға арналған сияқты.
Бүгінгі таңда да қабыршақтардан жасалынған әшекейлер әйелдер үшін ең сүйікті түрі болып қала береді. Түрлі түсті реңктерге ие қабыршақтардың ең әдемі және таңқаларлық пішіндерін таңдау оңай емес. Мұхит қабыршақтары тығыз спиральді, ұзын конустық, иілген түтікшелі, жұлдыз пішінді, олар бір-бірінен тек пішінімен ғана емес сонымен қатар өлшемімен, кейбір үлгілерде 10 кг-ға дейін жететін массасымен ерекшеленеді.Осы тұста археологтар тапқан әшекейлердің түбсіз терең мұхит түбінен алынған қабыршақтардан жасалынғанын дәлелдеген кезде, акваланг жүзу құралының ойлап табылғаны 1943 жыл болса, бұл әшекейдің тарихы қалайша кемінде жиырма мың жылдық бола алады деп ойланып та қаласың.
Біздің су асты әлеміне деген таңданысымыз адамзат тарихының басынан басталады. Адамдар әрқашан белгісізге қол жеткізуді армандаған, ал мұхит әлі күнге дейін біздің ғаламшарымыздың зерттелмеген соңғы бөлігі болып қала береді. Ежелгі дәуірде адамдар жерді ғана емес, теңізді де жаулап алуға тырысты.
Ежелгі Греция мен Криттің барельефтерінде балықтардың, балдырлардың және су астында жү-зетін адамдардың бейнелері бар. Су астында інжу мен «теңіз губкаларын» алу үшін су асты аңшылары болғанын көрсетеді. Ең алғашқы дайверлер бос түтікшелі қамыс, бамбук ағаштарын қолданып су астына сүңгіген. Әрине бұл әдіс терең суға сүңгуді қамтамасыз ете алмаған.
Ежелгі жүзушілер 30 метр тереңдікке сүңгуді білген, бірақ су астында болу 2-3 минутпен ғана шектелді. Сонымен қатар, сүңгуірлер әскери операциялардың бір бөлігі ретінде қолданылды. Геродот біздің дәуірімізге дейінгі 481 – 480 жылдары Персиямен соғыс кезінде маңызды рөл атқарған грек сүңгуірі Скиллиас туралы айтады.Су астында ұзағырақ болу үшін адамдар тасты компенсатордың қарабайыр нұсқасы ретінде пайдалана бастады. Аристотель ойлап тапқан тыныс алу аппараты сүңгуірлердің тереңдігі мен ұзақтығын арттыруға көмектесті.Былғары қапшық оттегі цистерналарын ойлап тапқанға дейін тереңдік пен сүңгу ұзақтығын арттыруға көмектесті. Мұндай тыныс алу аппаратын 77 жылы Плиний өз еңбектерінде сипаттаған.
Зерттеушілер қазіргі Италия аймағындағы Жерорта теңізі жағалауында өмір сүрген неандер-тальдықтар теңіз түбінен нағыз сүңгуірлер сияқты жинауы мүмкін деген қорытындыға келді. Ғажайып олжалар Италияның орталық бөлігіндегі Лации аймағының жа-ғажайларының бірінен небәрі 10 фут биіктікте орналасқан Деи Москерини үңгірінен табылды. 1949 жылы осы жерде жұмыс істеген археологтар ерекше арте-фактілерді – 90 000 жыл бұрын неандертальдықтар жағалауда жина-ған Callista chione (тегіс моллюскалар) моллюскасының жергілікті түріне жататын ондаған теңіз қабыршақтарын анықтаған. Ежелгі адамдар оларды өткір құрал ретінде қолданған.
Тас балғаларды пайдаланып, неандертальдықтар кесу жиектерін алу үшін қабыршақтарды жарған, бұл қабыршақтар ұзақ уақыт бойы мүжілмейтін қасиеті үшін пайдаланған. «Plos One» журналында жарияланған зерттеуде Паола Вилла және оның әріптестері сенсациялық қорытындыларды хабарлады: неандертальдықтар жағада жатқан қабыршақтарды жинап қана қойған жоқ. Мінсіз қабыршақтарды алу үшін теңізге сүңгіген, өмірі теңізбен өте тығыз байланысты, олар су астында еркін жүзді. Неандертальдықтардың өз
мірлерінде теңіз өнімдерін бел-сенді қолданған дейді Вилла Паола. Моллюска қабығындағы зат-тардың төрттен үш бөлігі уақыт өте келе тегістелгендей мөлдір емес және сәл тозған бетке ие болды. Қалған қабыршақтар үлкенірек және жылтыр, тегіс бетке ие болды. Зерттеушілер бұл моллюскалар теңіз түбінен тікелей тірікүйінде жиналған деп санайды. Неандертальдарда, әрине, аквалангпен жүзу жабдықтары болмаса да, Паола Вилла олар 20-30 метр тереңдікте қабыршақтар жинады деп санайды. Мұндай тұжырымдардың негізі бар. Бұрынғы зерттеуде антрополог Эрик Тринкаус бастаған ғалымдар тобы неандертальдықтардың бірне-ше қаңқаларының құлағында сүйек өсінділерін тапты. Бұл анатомиялық ерекшелік әдетте «жүзушінің құлағы» деп аталады, өйткені бұл қазіргі таңда да су спортымен айналысатындарға тән. Бірте – бірте неандертальдықтар ірі сүтқоректілерді аулап қана қоймай, сонымен қатар тұщы суда балық аулаумен, тіпті дайвингпен де айналысқанын айтады.
Сүңгуірдің пайда болу тарихы туралы айтар болсақ дәстүр бойынша, оның пайда болуы 1943 жылы француз Ив Кустоның акваланг деп аталатын аппараттың өнертабысымен байланысты. Сонымен, сүңгуірлер туралы алғашқы жазбаларды ежелгі үнді эпосы« Махабхарата» беттерінен табуға болады.
Өлеңдердің бірінде Кришна патша өзінің шәкірті Арджунға «демалу мен дем шығарудың пайдасын, дем шығару дем алу пайдасына құрбан етуді» үйретеді. Сонымен қатар, үнділік діни кескіндемемен би дәстүрі сол кезден бастап эпостың кейіпкерлері су астында қолданған ым-ишара тілінінің негізі болады. Атап айтқанда, дәл осы кезден бас-тап барлық континенттердің су асты федерациялары үшін біртұтас «бәрі жақсы» ишарасы пайда болады, бұл оның жер материктері әлі де біртұтас протоматерик болған және әртүрлі сүңгуір федерациялары мұхиттармен бөлінбеген уақытта пайда болғанын көрсетеді.Сонымен қатар, ұлы сүңгуір жауынгерлер дәуірінің ескерткіші ретінде суық қару-жарақпен су астына сүңгу дәстүрі бүгінгі күнге дейін сақталды. Әрине ұзын қола және болат қылыштардың орнына стильдендірілген резеңке және неопрен қолдануда.
Ежелгі заманнан бері адамдар Қызыл теңіздің суларына сүңгуді армандаған, тіпті Киелі жазбалар рухтың су үстінен жүруі туралы айтудан басталады. Сондай-ақ, жазбаларда теңіз жануарынан зардап шеккен алғашқы дайвер туралы яғни, кит жұтып қойған бірақ тірі қалған сүңгуір туралы айтылады. Осы ақпаратты ескере отырып, Мысырдағы ежелгі авар мәдениетінің іздерін табу қисынды болар еді. Мысыр сол кездің өзінде дүниежүзілік сүңгуір орталығы болды. Мысырдың су асты қауымдастығының басшысы Клеопатра туралы әңгіме де кеңінен танымал. Клеопатраға қонаққа келген көптеген құрметті қонақтар ішінде Клеопатраны балық аулау өнерімен таң қалдыруды ойлаған грек патшасы да болған. Бұл айлакер патша су астына сүңгуірді жіберіп ілгегіне балық іліп отыруды бұйырады. Тәжірибелі Клеопатра судағы дем шығарған ауа көпіршіктерін байқап, бақытсыз гректің ілгегіне тұздалған балықтарды іліп грек патшасына жауап ретінде қайтарған екен.
Орта ғасырларда Европада сүңгуір мәдениеті шамадан тыс инквизицияның арқасында барлық жерде дерлік жойылды. Инквизиция су астына сүңгу мен ұшу туралы ойлары үшінде кез келген адамды сиқыршылықта айыптап отқа өртеп отырған.
Қорыта айтқанда әлемді тану қай заманда болмасын тек адамға тиесілі заңдылық болғаны анық.Мұхиттың тереңдігі, тастың қаттылығы, табиғаттың тосын жағдайлары адамның жаңалық ашуына, білім іздеуіне еш қашанда кедергі келтірмегенін тағы да бір дәлелдейді.