ЖЕТІМ БАЛА (Деректі әңгіме)

Мамытбек ҚАЛДЫБАЙҰЛЫ,
Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері, Бауыржантанушы

Кедей болса да, әке-шешем 1927-1928 жылдары қолындағы малын қосып, колхозға мүше боп кіріпті. Елдің бәрі көшіп, қоныстанып үлгермей жатқан кез, трактор, соқа дегеннен хабар жоқ. Жұмыстың бәрі білек күшімен атқарылады екен.
Әке-шешем кетпенмен жер жыртып, тұқымды қолмен себеді. Ауыр жұмыстан ауырып, 1930 жылы қайтыс болады. Мен жеті жасымда жетім қалдым. Бағып-қағатын ағайын ыңғайы келмеген соң, селолық кеңес төрағасы 5-6 жетім баланы жинап алып: «Сендер оқисыңдар, білмді адам болсыңдар. Өкімет оқытады», – деді. Арын деген көкпаршы сол кісінің ұйғарымымен бес-алты баланы өгіз арбаға салып, Жамбыл қаласындағы (бүгінгі Тараз) балалар үйіне қарай алып жүрді. Жолда жыладық.
– Сендер оқисыңдар, – деп өгіз арбашы жұбатты. Жалғызаяқ арба жол. Қошан қонысы арқылы кіші Аса өзенінен өтіп, иреңдеген жолмен түнімен жүріп, (ұйықтап та қалдық) таң ата қалаға келдік.
Сүлеймен (бүгінде Билікөл көшесі), Базар, Пушкин көшелеріне тас төселген екен. Сатырлап кетіп бара жатқан аттардың тұяғынан от шығады. Соған біз қызығамыз.
Қазіргі облыстық партия, атқару комитеттері, Ленин атындағы алаң тұрған жердегі биік үлкен жар үстінде Атшабар деген базар бар екен. Етегінде екі бұлақ бар. Жардың биіктігі елу метрдей.
Жардың бір жағы ор. Оның аржағындағы жазықты өзбектер мекен етеді екен. Олардың бір-бірімен жалғасқан үйлеріне, дарбазаларына қызыға қараймыз. Балпықтың сарайы деп аталған екі қабатты біздің балалар үйі Жамбылдағы ең бірінші үй екен. Ондағылар жақсы қарсы алды. Біз мұнда 500 бала тәрбиелендік. Еденге байлардан алынған ақ киіз, текемет, кілем төселген. Соның үстінде жатамыз. Көрпені 3-4 балаға жауып тастайды.
Балалар үйінің директоры Саттарқұл
Мұстафаев бізбен анда-санда әңгімеле-сіп қояды. Жылы жүзді жан сияқты. Ертеңгілік тамақтан кейін ойнатады. Шанамен сырғанап, шаңғы тебеміз. Киім жетіспейді. Мен бір жылдай қыздың көйлегін киіп жүрдім.
Көшеде құлап, қимылсыз қалған адамдар. Ісініп кеткен балалар базарда сатып отырғандардың нанын алып қашады. Бірін бірі қуып жетіп, алысып-жұлысып өліп жатады.
Үш-төрт ай тәрбиеленгеннен кейін Қарамұрт балалар үйіне көштік. Мұнда байлардың бос үйлері көп, әрі жеміс ерте піседі екен. Бізді сол үшін көшірген тәрізді. Бір топ бала тәрбиешіден жасырынып, Қарамұрт балалар үйінен Манкентке дейін пойызбен бардық. Пойызды бірінші көруіміз.
Оқу басталды. Кереует, киім беріліп, тәрбие сағаттары жүргізілді. Тек киім жетіспеді. Екеуара бір аяқкиімді, купәйкені кезектесіп киіп, мектепке барамыз. Балалардың өлімі де кездесті. Мия, кекіренің дәнін тазаламай пісірген ащы нан береді. Содан улану басталған соң, өзімізге бидайды тазалатып, ұн ғып тартып, әкеліп жүрді. Естияр балалар қашып кетіп, жолда ұрлық істеп ұсталып, қайтып та келгендері де ұшырасты.
– Қалаға барамыз, Шымкент қаласын көреміз, машина, театр бар дейді, – деп балалар үйінен қашып шығамыз. Жеміс мол, жинап ап қалаға кетеміз. Милиционер ұстап, мекенжайымызға қайта әкеледі.
Бір рет үш бала Ташкентке барға-лы ескі паравоздың алдыңғы екі дөңгелегінің үстіндегі екі адам сиятындай бос орынға кіріп, тығылысып жатып, Ташкентке барып қайттық. Бізді жан баласы көрмеді. Жүк пойызына мінген балаларды станса сайын тексеріп, ұстап, кері қайтарады. Кейде жолаушылар пойызына мініп, өзбектердің алма, өрік, мейіз шамаданын ұрлап, бір бірімізге беріп, сыртқа шығарып жібереміз, не базарға барып, қауын сатып отырғандармен екі-үшеуіміз сауда жасағансып:
– Мынау қанша тұрады, анау ше? – деп сөзге айналдырып, аяғымыздың арасынан қауынды кері итеріп қаламыз, аңдып тұрғандарымыз алып жөнеледі.
Түнде белгісіз себппен балалар үйіміз өртеніп, Сайрамға көшіп, үлкен байдың үйіне орналастық. Қала халқы мейірімді екен. Көбі өзбектер. Мешіттер бар. Ақ мешіт деген мешітте оқыдық. Мұнда да екеура шапан, бәтіңке кидік. Жаңа директорымыз да, тәрбиеші-мұғалімдеріміз де бізге жақсы қарады.
1935-1936 оқу жылы төртінші сыныпта оқып жүрдім. Жасы есейген, әке-шешесі, туысы табылған балаларды өкімет ауылына қайтара бастады. Тәрбиеші естияр балаларды базарға алып барып:
– Мына баланы танитындарың бар ма? – деп үш рет қайталап айтады. Мені де Жамбыл қаласына әкеп солай жар шақырды. Таныстарым, туыстарым табылмады. Жамбылға бір емес, екі рет келіп қайттым.
– Менде туған-туысқаннан ешкім жоқ екен, – деген ойға берілдім. Оқудан бос уақытта шілік, құлақсозбай ойынын жапырлай ойнаймыз. Газеттен ұшақ жасап ұшырамыз. Кейбір балалар әбден машықтанғаны сондай, оған ұзын жіпті байлап, аспанға шығарады.
Бірде көңіліміз жақын достарымызбен шоңбас құстың балапанын асырамақ оймен қалың шөптің арасында келе жаттық. Жайнақов деген баламыз аяқ астында жоқ болып кетті. Ары іздедік, бері іздедік. Кенет біреудің әлсіз ыңырсыған даусын естідік. Табанда жоғалған баламыз ернеуі таспен қаланған шыңырау құдыққа түсіп кетіпті. Не істерімізді білмедік. Көп ойландық. Естиярымыз Кемелбек «арқан табу керек» деді. Мекенжайымыздың құдығының шынжырын ала-мала жүгірдік. Сөйтіп Жайнақовты құдықтан тартып алдық. Беті қан-қан. Оны мекенжайымызға көтеріп әкелгенімізде анасы іздеп келіп қалды. Мойнында қоржыны. Сол жолы ана әкелген тамаққа бір тойдық.
1936 жылдың мамыр айында маған ақша төлеп аларлық хат келді. Менде көк тиын жоқ. Кімнен тиын табылады деп сұрап, жөнді жауап ала алмадым. Амалсыздан аспазшыға
– Бір хат келіп, тиын-тебенім болмағандықтан ала алмай жүрмін, – деп едім:
– Ой, әке, мұны маған неге бұрын айтпадың? – деп тиын-тебен берді. Хатты алып оқысам, сауатты жазылмаған, қателер бығып жүр. «Сен анық Мырхалықтың баласы Үшкемпір болатын болсаң, ауылың қай жерде, кімің бар? Хатқа әкеңнің, шешеңнің атын айтып жаз. Мен сенің Сапаркүл деген әпкеңді алған Оразбек жездеңмін. Қазір Манкент қаласында комбайнерлік курста оқып жүрмін. Сені ауылына қайтып бара жатқан балалардан сұрап білдім. Олар «ешкімім жоқ» деп Үшкемпір Сайрамдағы балалар үйінде жүр» десті.
Сенің екі әпкең, бір қарындасың бар. Балалар үйіне кеткеніңді Сапаркүл әпкең күнде айтып: «жалғызым тірі кетіп еді, бір атадан еркеккіндікті жалғыз еді. Өлі-тірісін білмеймін. Сен ізде», – деп мазалайды. Мен қайдан іздеуді білмеуші едім, хабарыңды балалардан білдім.
Хатты оқып отырып, жанарым жасқа толып кетті. Осы кезге дейін отбасым, ел-жұртым бар дегенді шамалай алмап едім, тіпті ұмытқан да болатынмын. Оңаша орын тауып, хаттағы ауылдастарымның аттарын есіме түсіріп, жауап жазып өксіп-өксіп жыладым. Көпке дейін жұбана алмадым.

Арада біраз күн өткенде бір кісі келіп: «Мен сенің жездең Оразбекпін», – деді.
Сенбедім. «Сені танымаймын» дедім. Екі күндей маған жақындай алмай, тиіп-қашып жүрді. Директорыма, тәрбиешіме барды. Олар «бала танымаймын дейді. Біз ешнәрсе істей алмаймыз.» десті. Менің қашқақтауымның ең басты себебі, – танымайтын келушілер баланы бала етеміз деп алып кетіп, басқа жолға салғанын тәрбиешіміз жиі айтып отыратын.
Оразбек күнде асхана, жатақхана алдынан шықпай: «Үштай, сен қай-нымсың, әпкеңді алғам. Әкел деп саған сол әпкең жіберді. Өзіміз оқытып, өзіміз адам етеміз. Біздің бір ұл, бір қызымыз бар. Сол екеуіне қосып, сені бағып-қағамыз. Осы сөздерімді орындауға Құдай, аруақ, өкімет алдында ант берем. Өз баламнан сені кем көрмеймін, – деп соңымнан қалмаған соң, көзім, құлағым үйреніп. жанына жақындайтын болдым. Сайрамның шайханасына ертіп барып, жолдастарыма да, маған да шай, тәтті алып берді. Жолдастарымнан Кемлебек (құдықтың шынжырын әкел деп баланы құтқарған бала):
– Мынау адам саған шын жақын адам, сен бар, – деді. Балалар үйінің директоры мен тәрбиеші менің ыңғайымды біліп:
– Ықтиярыңмен барсаң, рұқсат етеміз. Бір ай мерзімге барып көр. Туған әпкең, жездең бағып-қағуға, оқытуға жараса, қаулыға сәйкес куәлік беріп, киіміңмен, төсек-орныңмен шығарып саламыз, – деді. Сондай қаулы бар екен.
Жездеме: «Бір айдан кейін Үшкем-пірді осында қайта әкелемін», – деген тілхат жаздырып алды.
Оразбек екеуіміз Манкентке дейін жаяу жүріп келе жатырмыз. Жалғызаяқ жол, қыр, жота, адыр, етекте Ақсу өзені ағып жатыр. Әр жерден өзбек үйлері көзге түседі. Манкенттен пойызға мініп, Түлкібастың 17-ші разьезінде түстік. Пойыз жолды жағалап келеміз. Алдымыздан 3-4 қазақы үй көрінді. Жездем:
– Үштай! Анау біздің үй. Есік алдында тұрған әпкең, – деді. Сол сәтте бір сәуле көзіме жарқ етіп көрінгендей, нағыз әпкем екенін танығандай болып, көңілім көтеріліп, қол-аяғым өзіме бағынбай жүгіре жөнелдім. Ол кісі де маған қарай жүгірді. Екеуіміз пойыз жолдың үстінде кездесіп, құшақтаса кеттік. Мен аңырап жылап тұрмын. Ол кісі «Жалғызым, тірі екенсің ғой. Сені көретін күнім бар екен. Айналайын, амансың ба?» деп мені баурына қысып, солқылдап жылады. Ел де жиналып қалды. Пойыз жолдан төмен түсіп, үйге келдік. Қарт кісі:
– Ырысты екенсің. Сапаркүл, інің өзіңе ұқсайды. Әкесіне де ұқсайды. Өлгенің тіріліп келді. Сен қуан, жылама, – десті. Ол Шілмембеттің ішіндегі әке-шешемді білетін .нағашым Данияр қарт екен.
Бесінші сыныпқа көшіп келгем. Үздік, пысық оқушымын. Жаңа мектепте пионер вожатый, сынып ағасы болдым. Арада екі жыл өтті. Жездем:
– Шырағым, берген уәдем бар. Биыл осы арадан оқып шық. Келесі жылы Ванновкі мектебіне оқуға берем. Сені мынау Шолпанымнан кем көрмеймін. Өзіңді үйлендіріп, отаулатып еліңе қосамын, – деді.
Жүріп жаттым. Жездемнің ауылына менің елімнен Дабылбек деген кісі ауып барған екен. Әйелі анамның немере әпкесі екен. Сол іштартып менімен жиі сөйлесетінді шығарды.
– Сен Байтанасың, Байтана деген елің, жақын ағаларың бар. Ауылдарымыз көрші. Екеуінің арасын Аса өзені бөліп жатыр. Сен менімен жүр. Туысқандарыңа апарып таныстырайын. Олар сені өліп қалды деп күдер үзгелі қашан. Өлгеніміз тірілді деп қуансын, – деп ылғи құлағыма құя берді. Оған мен елікпедім. Әпкем, жездем маған ренжіп жүрер деген ойда тартыншықтадым. Бір күні жездеме Дабылбек қарттың сөзін айтып едім, ол кісі ауыр қабылдады.
– Сені ержеткен соң үйлендіріп, отаулап өзіміз апарамыз деп жүрміз ғой.
Қазіргі жағдайымыз өзіңе белгілі ғой. Біздің қолымызда да ештеңе жоқ. Әпкеңді алғалы есік те ашқаным жоқ. Биылша сабыр етсеңші. Жұмыс істеп, аздаған қаражат жинап, жол жобамызды жасап барайық. Абыройды біреу алғанша өзім алайын, – деді қинала қабақ шытып.
Мен жездемнің сөзін жықпай, мақұл дедім. Десем де Дабылбек қарттың ниеті мені өзіне тартып тұрады. Тілалғышпын. Бұл мінездің қалай пайда болғанын білмеймін. Жетімдігімнен бе, жасықтығымнан ба? Әлде қайырым-дылығымнан ба? Кім жұмсаса, қар-сылық блдірмеймін. Бригадир атымды әкел десе, әкелем. Кез келген кісі «ана малды қайыр» десе қайырамын. Содан ба, жездемнің ауылының адамдары да менің кеткенімді қаламайды.
– Оразбектің тілін алсаңшы? Оның айтқаны дұрыс қой,– дейді. Дегенмен ел-жұртыма барып, кім бар, кім жоғын біліп қайтуымды мақұл көргендей де болады.
Балалық шағымның екі жылын жездемнің ауылында өткіздім. 1937 жылдың күзінде Дабылбек қартқа ілесіп, ол кісі кемпірімен, інісімен пойызға мініп Жамбылға кеп түстік. Бұрынғы жүрген-тұрған жерімді, үйрек-қаз ұшып жатқан Аса өзенімді, күні-түні аспанмен сырласқан Билкөлімді, өгіз арбамен алып келген Балпық сарайындағы балалар үйі көз алдыма елестеп, жалғыз атты Дабылбектің жалғыз атты арбасына мінбей, біресе алдына, біресе артына шығамын. Ойша ауылыма ұшып бара жатқандаймын.
Мен демалмай жүгірер едім, қасым-дағыларды тастап кете алмаймын. Туған жерімнің отты лебін сезінген сайын дегбірсізденіп барамын.
Қаладан шықтық Күн батар батпаста Шоқай деген жерге келдік. Ауылға жақындағанда көңілім бұрынғыдан да тасыды. Дабылбектің ағайындары, туған-туысқандары алыстан танып, маңыраған қозыдай жамырасып, жыласып көрісті. Араларындағы ақсақалдар:
– Мына бала қай бала? , – деді сұрап. Дабылбектің:
– Бұл Байтана Мырхалықтың баласы, – дегені мұң екен, қариялар:
– Алда айналайын-ай, әкең жақсы адам еді. Жақсыдан да бір тұқым бар екен-ау. Сені ағайындарың өлді деп бір-біріне көңіл айтып қойған еді. Біздің де жекжаттық жақындығымыз бар еді. «Ер баланы ту да, артыңа таста» деген осы екен ғой. Аңсап, елді іздеп келе жатырсың-ау, шырағым. Анаау тұрған Байтана сенің елің, – дегенде, маңдайымнан сипағандай өкіріп жылап жібердім.
Ағайындары, жамырасып келген қонақтар үйге кіре бастады. Мен далада тұрып қалдым да, ойға кеттім.
– Бұл жерде тұрғанда не бітірем? Менің елім анау екен, – деп үйге кірместен, үй сыртындағы топ уықтың бірін суырып ап, таяқ етіп, еліме қарай тура жүгірдім. Аяғым жерге тиер емес. Тікенді тікен, шөті шөп демей жолсызбен жүгіріп келем. Ауыл арасы онша алыс еместей. Шеңгелдің қалыңдығынан кейде көрінбей қаламын. Көрінбей қалсам да, алға мойнымды созып ауылымның қарасын көруге ынтығамын. Не бір қалың шеңгелдің қоршауынан өттім.
Әні-міні дегенше кіші Аса өзеніне жақындадым. Шешіне бастадым. Бір кісі өзеннің ортасында өгіз арбасымен тығылып тұр екен. Өзеннің арғы жағасында 3-4 бала ойнап отыр. Өгіз арбадағы кісіден:
– Жәке, Байтана деген ел ел осы ма? – дедім.
– Иә, осы, шырағым. Өзің қайдан келе жатқан баласың? Үсті-басың жинақы екен (кигенім – үкіметтің киімі еді) Бұл жердің баласы емессің ғой?
– Иә, аға, бұл жердің баласы болмасам да осы жердің баласымын. Алыстан аңсап келем.
– Шырағым-ай, барған сайын түсің жылыұшырап, даусың құлағыма жағып барады. Елес емеспісің, – деп жылап алды. – Өлгенім қайта тірілді ме? Сен Мырхалықтың жалғызы емессің бе? – деп, арбасын тастай, суды кеше-меше маған қарай тура жүгірді. Келген бойда мойнымнан құшақтап, бетімнен сүйіп:
– Бір атадан қалған жалғызым,, тірі екенсің-ау. Сені де көретін күніміз бар екен. Қайта көреміз деген үш ұйықтасақ ойымызда жоқ еді, – деді де, өзеннің арғы жағасында ойнап отырған балаларға:
– Мырхалықтың жоғалып кеткен жалғыз ұлы Үшкемпір келді. Тірі екен. Ағайындардан сүйінші сұраңдар, – деп мені арқалап судан өткізді. Жағадағы балалар жүгіріп ауылға кетті..
Шіркін, сол кездегі елдің мейірім-ділігі-ай! Әп-сәтте ауыл тегіс хабарланып, ағайын-туған, үлкен-кіші, мек-тептегі балаларға дейін мені Асадан қарсы алды. Өкіріп жылап:
– Жалғызымыз, жақсының тұқымы, – деп бірінен кейін бірі құшақтап, аймалап жатыр. Ешқайсысын танымаймын. Ешқайсысына елжіреп еліктемедім. Бәрі жат жандар сияқты. Жалтақтап, судан арқалап өткен кісіге қарай берем. Қаптап келген үлкен кісілер:
– Мені танисың ба? – дейді.
– Танымаймын.
– Бір уақытта бойы ұзын, мені өгіз арбамен балалар үйіне апарған кісі келіп:
– Мені де танымайсың ба? – дегенде:
– Сізді танимын, Арын ағасыз ғой, – леп мойнынан құшақтай алдым. – Әкем қайда? Шешем қайда? – дедім өксігімді баса алмай. Өлгендерін білсем де сенбей тұрмын. .Мен балалар үйіне кеткенде әжем тірі болатын.
Осы жолы білдім, ол кісінің де қаза болғанын. «Өлгенім тірілді, бір атадан қалған жалғызым» деп ботадай боздап, мені судан арқалап өткізген кісі жақын туыс ауылдасымыз Мәдімар деген кісі екен.
Көп адам ішінен Арын ағадан басқа екі-ақ кісіні, үйге келе беретін Өмір, Темір қарияларды, балалардан бірге ойнаған Сарқын, Жерденді таныдым.
Мектеп алаңына жиналдық. Мұғалім Тазабек Мұсабеков сөз бастап:
– Сен, Үшкемпір, маған жақынсың. Сен де, мен де бір атадан жалғызбыз. Атаңмен менің атам еншілес болған, – деді. Жиналған жұрттың ішінен бір кісі: – Айтқаның орынды, Тазабек. Менің атым Махаметжан. Біз Арғынбай деген атаданбыз. Жиырмашақты үйміз. Жиырмашақты үйдің ең үлкені осы бала. Шаңырақ осы Үшкемпірдің атасында қалған. Бәрімізге бірдей. Біз де қарап қалмаспыз. Көз қырын салып тұрармыз. Үшкемпірімді өзім еншілес етіп алсам, – деді.
Махаметжан ескіше оқыған, ауыл соты боп істейтін, мейірімді кісі екен. Менен басқа да ағайынның үш жетім баласын еншілес етіп алған көрінді. Енді төрт жетім болдық.
Зейтана деген жеңгеміз де ақжарқын жүзді кісі екен. Бәрімізге бірдей қарап, туған анамыздай болып кетті. Ол кезде тамақтың тапшы кезі. Қорегіміз – көже-быламық. Ол үйде келесі жылдың мамыр айына дейін болдым. Киімім тозып, келешегімнің қандай болатынына көзім жетер емес. Өзіме де көңілім толмай жүр.
Соңғы қоңырау соғылып, бәріміз де дүрілдеп далаға шықтық. Ферма бастығы бізге жақын еді. Сол кісі атымен келіп:
– Балалар, араларыңда бұзау баға-тындарың бар ма? Колхоздың он бестей бұзауы бар. Соны бағатын адам жоқ. Кімде-кім жаздай бақса, күзде колхоз атынан қалаға тегін оқуға жібереміз , – деді. Ешкім үндемеді. Маған қарап:
– Үшкемпір, сен бақсаң қайтеді? Маған да бөтен емессің. Қаймақ, май, айран мол, Тайға мінгізіп қоямын.
– Күзде тегін оқуыма жағдай жаса-саңыздар, бақсам бағайын, – дедім. Мұның алдында бригадир мені апарып өгізге мінгізіп, об айдатып (көлікпен егін бастыру), құйрығымды ауыртып, ол аздай тастың астына түсіп қала жаздағанмын. Оған қарағанда бұзау бағу бірсыдырғы жұмыс қой деген оймен Махаметжан ағадан рұқсат сұрап, әлгі кісінің атына мінгесіп кеттім.
Ферма Аса өзенінің жағасындағы үлкен, кең сазды Қыршынды деген жайылымда екен. Айнала шырша, шеңгелді тоғай. Ашық алаңқайы шабындық. Үш-төрт сауыншы мен малшы қолдан қазған жертөледе тұратын көрінді. Оларға мен келіп қосылдым. Бір түнеген соң, ертеңгілік мезгілде ферма бастығы он жеті бұзауды санап маған өткізді.
– Осыларды бағасың, жоғалтпайсың, – деді. Түсте айдап әкеп қораға қа-мап, көлеңкетесің. Кешке сауыннан бұрынырақ айдап әкелесің.
Ертең ертемен он жеті бұзауды өріске айдап шығардым. Бұрын мал бағып көрмеген басым бұзаудың соңынан бір елі қалмаймын. Иіріп, шыр көбелек айналып жүремін. Қалың шеңгел, ашық жерлері де бар. Шеңгелдің іші тола жылан.
Жыланнан қорқамын. Қоян, қырға-уыл да көп. Табаныңның астынан парылдап ұшып жатады. Ол кезде елде мылтық жоқ. Қоянға, қырғауылға тұзақ қойып ұстауды үйрендім. Жертөлемізге күніне бірлі-жарым қоян, қырғауыл әкелетін болдым.
Күндер өтіп жатты. Қарным тоқ. Сүт қол машинаға тартылады. Айран, қаймақ мол. Ферма бастығының әйелі Әтіркүл өз баласындай күтті. Қас-қабағыма жақсы қарады.
Бұзау бағуды да үйрендім. Бастапқыдай жүгіре беруді қойып, ұзатып салып, қырға шығып, таяғыма сүйеніп, бақылап тұратын болдым. Беталды ұзап бара жатса, қайтарып қоямын.
Көрші колхоз фермасының бұзауын мен құралпылас қыз бағады. Екеуіміз мезгіл-мезгіл әңгімелесетінді де шы-ғардық. Бір-бірімізді қуып ойнайтын да болдық.
Сиыршының Бертай деген сегіз жасар баласы маған үйреніп, соңымнан қалмай бұзау бағысып, көмектесті. Бір есегіміз бар. Оны мен мінем, қодығына ол мінеді. Ойнап жүреміз. Балыққа қармақ саламыз. Ол кезде Аса өзенінде балық көп еді. Күніне бір шелек, жарым шелек балық әкелеміз. Қоянға, қырғауылға тұзақ құрамыз. Жертөледегілер бізді жақсы көріп қалды.
Бірде есекке мініп бара жатқан Бертай есек-песегімен жоқ болды. Шөптің арасындағы құдыққа түсіп кетіпті. Құдық онша терең емес екен. Жалма-жан Бертайды қолынан тартып, сыртқа шығарып алдым. Енді есек өлетін болды-ау деп екеуіміз жылап, қорқып жүрміз. Тартып, құдықтан шығарамыз дейміз, күшіміз жетпейді. Өзіміз құтқарамыз деген үмітпен үлкендерге үш күн айтпай қойдық. Ақыры қолымыздан ештеңе келмейтінін білген соң, үлкендерге айттық.
– Өй, ақымақтар, неге бізбен ақыл-даспадыңдар? Құдықтың суы мұздай, бейшараның өңменінен суық өтіп кетті ғой, – десті. Бәрі жиналып, арқан салып, есекті құдықтан шығарып алды.Үлкендер:
– Абайлап жүріңдер, бұл маңда Пәленше, Түгенше байдың құдығы көп. Сазға бара бермеңдер, – деді ескертіп.
Әр бұзауға ат қойғанбыз. Айқайлап атын атасаң, тоқтап қарайды. Бұл жолы түсі қызыл бұзау тоқтамай, бұзауларды бастап бетінің ауған жағына қарай кетіп барады. Ыза болғаннан жүгіріп барып қолымдағы қармақтың сабымен ұрғаным сол еді, қармақтың жібі үстіңгі қабағына ілінді. Ол бірнеше қайталап ескен жіп еді, үзілмеді.
Бұзау ары тартады, мен бері тартамын. Бұзаудың жұлқынып секіре бергенінен жіп үзілді. Қармақ оның көзінде кетті. «Енді ол өлетін болды-ау Ферма бастығы білсе, маған ұрсады-ау» деп жаным қалмады.
Бертай екеуіміз бір-бірімізге қарап жыламсырап «бұл бұзауды неге ұрдық» дегендей қораға айдап кеп қамап, ешкімге білдірмей бұзаудың көзінен қармақты алмақшы болдық. Өкінгеніміз – әліміз келер емес. Бұзау бұлқынып босанып, бұрыштан бұрышқа қашып, әбден әуреледі.
Бізді Бертайдың әкесі Махаметқұл байқап тұр екен.
– Әй, балалар, неғып бұзаудың мазасын алып жүрсіңдер? Қамаңдар да, сусын ішуге келіңдер, – деді.
– А,а, – деп екеуіміз де жылап жібердік. – Бұзау өлетін болды. Көзіне қармақ ілініп қалды.
– Олай демеңдер, одан бұзау өлмейді. Қалай болды?
Айттық. Келді де, қармақты егеумен алып тастады. Осы оқиғадан кейін бұзау ұруды қойдық.
Тамыз айы басталды. Оқу уақтысы жақындап қалды. Мені оқуға жіберейін деген ешқайсысында ой жоқ. Киімім тозды. Майкішең, турсишен жүргендіктен күнге қап-қара боп күйдім. Тамағымның тоқтығынан басқа бұл жерден де келешегімнің ештеңесін көрмедім. Ойлайтыным, қайтсем де балалар үйіне барып оқымасам, басқа мүмкіндік жоқтай сезілді. Тек «бізден қашып кеткенсің» деп алмай қоя ма деген жалғыз қаупім бар.
Әрі-сәрі күйде тағы ойлайтыным, жол жүруге тиын-тебенім жоқ. Ферма меңгерушісіне айтып, көмек сұрасам, жібермей қояды-ау деген күдікпен тартыншақтаймын. Өйткені ол кісі сөз арасында мені де, малшы өмірін де мақтап отырады. Сондықтан қашып кету туралы жоспарым жатсам-тұрсам ойымнан шықпайды..
Бұл сырымды Бертайға да айтпаймын. Бастапқыдай емес, бұзауларды қалаға апаратын үлкен жолға көбірек жақындатып жаюды шығардым. Онда-ғы көздегенім – жол бағытын жақсы біліп алу.
– Көке, біз неге бүйтіп ауылдан ұзап, бұзауларды тастаққа бағып жүрміз, – деп Бертай сұрап қояды.
– Ферманың бастығы осылай айтты, – деген жауаппен құтылам.
Оқуға уақыт жақын қалды. Алғашқы күнгі әрекетім сәтсіз аяқталды.
Бертайға:
– Сен үйіңнен бір таба нан, ыдысқа айран құйып ал. Мен де алайын. Күнде ауылға келіп жүргенше, бұзауларды жарға көлеңкелетіп, екеуміз балық ұстайық, – дедім. Ол айтқандарымды алып шықты.
Түсте бұзауларды жарға көлең-келетіп, тамақтанып алдық. «Енді демалайық, ұйықтайық» деп жаттық. Ойым – Бертайды ұйықтатып қашу. Бертай бірдеме сезгендей ұйықтамады. Ол күні кетуге мүмкіндігім болмады. Лаж жоқ кешке ауылға келдік.
Ертеңіне тағы сол уәдемен жол азық алып шықтық. Бұзауларды қалаға апарар жолға қарата ұзата жайып, күн ысығанда бұзауларды көлеңкелетіп, демалуға отырдық. Бертай тағы ұйық-тамады.
Бүгін кетпесем ауыл сезіп қа-латындай. Сезіп қалса, мені ешқайда жібермей, мал соңына салып қоятынын білдім. Бүгін қалай да кетуім керек деген ойға мықтап бекідім.
Бұзауларды күндегідей ерте өргізіп, Бертай екеуіміз тағы тамақтанып алдық. Оны еркелетіп, мойнынан құшақтап:
– Сен бұзауларды қайтарып кел, мен демалып отыра тұрайын, – дедім әдейі жұмсап.
– Көке, сен қырға шығып тұр. Бұ-заулар қалың шеңгелге кірді, мен қорқамын.
– Мақұл, мен қырға шығып тұрайын Сен жүгір.
Ол таяғын алып жүгіріп, бұзаулардың алдына қарай ұзай бергенде, мен де Асаның жағасын жағалай сайды бойлап, қалаға қарай жүгіре жөнелдім. Жалаңаяқпын, табаныма тас батып көп жүгіре алмадым. Бертайды көрейін деп қырға шықсам, ол мен көрінбеген соң кері жүгіріп, маған жақын келіп қалыпты.
– Көке ше, көке! Қайдасың, көке?! – деп шырылдап іздеп жүр. Қырға шыққан сәтте мені көріп, маған қарай тура жүгірді.
– Қайда барасың, көке? Тоқташы, тоқта! Мен қорқамын.
Мен тоқтамай, тура қаштым. Жылап келем. Құлағымнан Бектайдың көкелеген даусы кетпейді. Артыма қарап қоям. Ол бір жығылып, бір тұрып жүгіріп келеді. Біраздан кейін, қуып жете алмайтынын білгеннен кейін шырылдап жылаған күйі кейін қарай қашты. Жас баланың жүрегі ұшып кетер ме екен деп артыма бұрылып, қайтпақшы да болып едім, көз алдыма келер күндер, балалар үйіндегі тәрбиешідер елестеп, олардың «өкімет сендерді оқытады» деген сөзі есіме оралып, қалаға қарай қайта бет бұрдым.
– Қош бол, бауырым, есің кіріп қалды ғой. Қорқа берме, ауыл жақын ғой, барып қаларсың, – деп қалаға қарай жүгіре бердім. Асаның ұлтарақтай боп ағып біткен жері – Тастақ деген жолмен етекті белге түйіп безілдеп келем. Ойым – күн батпай қалаға жету. Жолда иесіз үй, ескі, бұзылған дуал тым үрейлі. Күн батуға жақындап қалды. Қорқыныш, уайым еңсемді езе түскендей.
Қайтер екем? Далаға қонып қалсам, қасқыр жеп қояр ма екен? Әжем айта беретін шайтан айналдырса не істеймін? Ескі дуалдан қарақшы біреу шыға келіп, өлтіріп кетсе ше? Әртүрлі қорқыныш пайда болып, одан бетер безіп келем.
Бертайды мүлде ұмыттым десем де, оны қайта ойлай бастаймын. «Үйіне аман-есен барды ма? Бала неме қорқып қалды ма? Бірлі-жарым бұзау жоғалып, құтылмас бәлеге ұрынды ма?»
Әні-міні дегенше Жамбыл қаласына жақындап, қазіргі химия заводының орнына келдім. Мидай жазық айдала. Кішкене жүрегімді тоқтатып, балалар үйінің іргесіне жеттім. Қарным ашып, көзім қарауыта бастады. Балалар үйінен менің үстімдегідей киім кигендер далаға шығып-кіріп жүр. Таныс балалар кездесер ме екен деп қорған ішіне кіріп, ұзынша тақтай орындыққа отырдым. Таныс ешкім кездесе қоймады. Балалар аяғы саябырсыған соң, асханаларына мен де кірдім. Ашпын. Шыдамым жетпей барады. Асқа аузым тигенше өліп отырмын. Әбден әлсірегем. Жасқаншақтап тамақ үлестіретін те-сікке жақындадым. Аспазшы көзіме көрінбеді. Наны жиналмаған бір үстелге барып отырдым. Қасындағы үстелде төрт бала отыр. Олардың бірі маған тесіле қарады. Ол орнынан тұрып, жаныма жақындап.:
– Сен қайдан келдің? Кімсің? Үшкемпір емессің бе? – дегенде, «а, а» деп жылап жібердім. Ол мені құшақтады.
– Сен мені танисың ба?
– Көрген сияқтымын. Атыңды ұмы-тып тұрмын.
– Мен Төлен Сүттібековпын ғой. Сенің әкеңмен менің әкем ауылдас болып отырған. Онда сен кішкентай едің, сені жақсы білем. Мені ұмытыпсың, – деп өздерінің үстеліне шақырып, тамақтандырды. – Сені балалар үйінде деуші еді. Сорлап қапсың ғой. Мұндай күйге қалай душар болдың?
Иегім кемсеңдеп, көз жасымды көлдете отырып, басымнан өткен жағдайды баян еттім. Бірі көйлегін, бірі ескі шалбарын, бәтіңкісін беріп, мені киіндіріп, жатақханаға түнетті. Ертеңіне «директорға айтып, сені осында орналастырамыз Жылама, бізбен бірге оқисың. Адам боп кетесің», – деді жұбатып. Шажан Дәулетбаев деген таныс балам жолықты. Ол менімен Сайрамдағы балалар үйінде бірге болған еді.
– Құрып қапсың ғой, – деді хал-ахуалымды білген соң.
Ертеңіне бәрі Сарыбаев деген мектеп-интернат директорына алып барды. Олар менің жағдайымды айтып, түсіндірді.
– Мен интернатқа алайын. Жатын орын, тамақ бере аламын, тек киім бере алмаймын. Киім алуым үшін бұрынғы балалар үйінен анықтама әкелуім керек. Ұнжұрғам түсіп кетті.
– Жарайды, – дедік. Сыртқа шыққан соң:
– Әй, тоқташы. Мен балалар үйінен екі анықтама алып шыққан едім. Біре-уін өзіме жаратып, біреуін керек болып қалар деген оймен ескі тамымның боғатына жасырған едім. Там құламаса, соны іздеп көрейік, – деді Шажан.
Таңғы асымызды іше сала 4-5 бала жөнеп кеттік. Менің қуанышым қойныма сияр емес. Қасымдағылардың да әке-шешелері тірілгендей, дәл менше құлын-тайдай ойнақтап келеді.
Қалың қамыстың арасындағы иесіз қалған ауылға да, жаман тамға да жеттік. «Шамамда, осы-ау» деп адамдары, терезе, не есігі жоқ жертөле тамның боғатын тінтіп, іздеп келгенін Шажан таппады. Бәріміздің де ұнжұрғамыз түсіп кетті.
– Осы араға жасырған сияқты едім, – деп Шажан маңдайша тұсындағы бөрене қуысын қайта қарап, «таптым, таптым!» деді айқайлай қуанып.
Шажанның фамилиясы жазылған жазуды өшіріп, үстіне Мырхалықов деп жазды. Оның жаңа жазылғаны сезіліп-ақ тұр. Су тиіп, мөрдің дағы әрең көрінетін сап-сары боп сарғайған анықтаманы алып кеп, Директор Дәулетбаевқа өткіздік. Ол кісі сөзге келмей қабылдап алды. Киім берді. Жырғап қалдым. Барлық пәннен үздік оқыдым.
1940 жылы аздап бұзықтық істеп қойдық. Сотталған балалардың пойыздан ұрлап әкелгендерін жатақханамызға жасырдық. Сол үшін бізді басқа мектеп интернатқа ауыстырды. Бірде арақ ішіп, суретке түстік. Сағат ұрлап саттық.
1941 жылы жасы жеткендер майданға кетті. Мен он жетіде едім. Өзім өтініш жазып, елімді қорғауға аттандым.
1943-шы жылы оң қолымнан жараланып елге оралдым. Әскерге шығарып салған сыныптастарым қарсы алды. Олар Алматының жоғары оқу орындарында оқып жүр екен. Мені Алматыға шақырды. Жеңгем Дәминша сөз бастап:
– Шырағым-ау, қолыңнан кем болып қалыпсың ғой. Аман-есен келгеніңе шүкір,– дегенде:
– Иә, кем боп қалдым. – деп едім, ол кісі жылап жіберді.
– Мен оқуға кетемін.
– Жесір қатын, жетім бала қалдық. Бізді тастап қайда барасың? Ағаң келгенше бізге бас-көз бол.
– Жарайды, жеңеше, жыламаңызшы? Уәдем уәде, ауылдан ешқайда кет-пеймін.
Қызылшашыларға бригадир болдым. Жақсы өнім алдық. Техника жетіспейді. ХТЗ, Белорус тракторы бірен-саран. Атқа, өгізге жеккен соқамен жер жырттық. Қызылша арығын қолмен шаптық, қызылшаны қолмен жекеледік.
Бригадамыздан Мария Радченко деген Еңбек Ері шықты. Алтай Құрманәлиева Ленин орденін, бірнеше қызылшашылар Еңбек Қызыл ту орденін иеленді. Өзім Еңбектегі үздігі үшін медалымен марапатталдым.
1947 жылға дейін бригадир боп істеп, колхоз басқарма төрағасының мал шаруашылығы жөніндегі орынбасары болдым. Мойынқұм мал жайылымындағы коммунистерді жинап, саяси сабақ өткізіп те жүрдім. Менің мұнымды жоғарыдағы басшылар байқайды екен.
Күтпеген жерден аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Андрей Алексеевич Просолов ұшақ жіберіп, Мойынқұм мал жайылымында жүрген мені өзіне алдырды. «Неге шақырды? Әлде біреу-міреу жала жауып, домалақ хат жазды ма?» деп жол-жөнекей қорқып келдім. (Ол кезде мұндай жаман әдет кең өріс алған еді). Түнделетіп келіп, аудан орталығындағы қонақ үйге қондым. Дөңбекшіп, жөнді ұйықтай алмадым.
Бірінші хатшының қабылдау бөлме-сіне ендім. Кіруге батпай, жалтақтап біраз тұрдым. Үстімде қара тон, түлкі тымақ, тері шалбар, керзі етік.
– Кірсеңізші? – деді қабылдау бөлмесіндегі әйел. Ішке кірдім. Бірінші хатшы орнынан тұрып, күлімдей амандасты. Жағдай сұрап болған соң:
– Сені шақыртқан себебіміз, колхоз басқарма төрағалығына ұсынбақпыз. Бұған қалай қарайсың? – деді. Екі көзім тас төбеме шығып кеткендей болды. Мұны мүлде күтпегем.
– Мен қалай төраға боламын? Тө-раға бола алмаймын. Балалар үйінде өстім, шаруашылық жағдайын жақсы білмеймін. Оны білмегеннен кейін халықтың тілін табуым мүмкін емес. Өтінем, мені сайламаңыз, – дедім сұранып.
Алексей Алексеевич бетіме қарап отырды да:
– Сен жауапкершіліктен қашып отырсың. Сенің қолыңнан іс келетінін білеміз, әрі халық сені сұрап отыр, – деді. – Сен коммуниссің, біз қайда жұмсасақ, сонда баруға тиіссің. Жүр, облыстық партия комитетіне барамыз.
Тысқа шығысымен машинасына отырғызып, аяқ-қолымды жерге тигізбей облыстық партия комитетінің екінші хатшысы Мәмбетовтің қабылдау бөлмесіне алып барды. Алдымен Алексей Алексеевич өзі кіріп кетіп, сәлден соң мені шақырды.
Мәмбетов денелі, келбетті келген, қабағы қату кісі екен. Сәлемімді алған соң:
– Отыр, бала, – деді. Отырдым.
– Сен неге келгеніңді білесің бе?
– Аға, білем. Мені осы төрағалықтан құтқарыңызшы? Балалар үйінде өс-тім, жалғыз жігітпін. Шауашылық жағдайымен таныс емеспін. Қорқамын, қолымнан келмейді, – деген едім, төмен қарап, қағазға үңіліп отырды да:
– Қызылшашыларға бригадир бо-лыпсың. Еңбек Ерін шығарыпсың, бірнеше қызылшашы орденмен марапатталыпты. Бригадир деген ша-руашылықтың бастауыш мектебі. Қолыңнан келеді. Хатшыңнан халық сені сұрап отыр дегенді естідім.
– Аға, мен жаспын, тәжірибесізбін. Өзіңізге белгілі, қазіргі жұмыс істей-тіндердің бәрі қарт кісілер. Оларға мен қалай «өйтіңіздер, бүйтіңіздер» дей аламын?
– Бізге сен секілді жастар керек. Бүгіннен бастап «Бірлесу» колхозы басқарма төрағасысың. Жолың болсын, – деді.
Наурыз айы басталды. Жер лайсаң. Аса өзені тасып жатыр. Бағып жүрген бұзауларды тастап, Бектайдан жасырынып, балалар үйіне қарай қашқан жолмен ауылға келдік.
Тәртіп бойынша жұрт жиналып, мені колхоз басқарма төрағасы етіп сайлады. Жиналыстан кейін өзімді басқаша сезіндім. Ойланып сөйлеп, ойланып іс істеп, үлкен жастағы адамға ұқсадым. Келгендер «үш кило, бес кило ұн берші» деп, тағы басқа нәрселерді сұрайды. Бәрінің тілегін орындағым келеді-ақ, тек қорымыз аз, мүмкіндігіміз шамалы.
Көктем егісін дер кезінде егіп, малды шығынсыз төлдетіп алдық. Осылай бірте-бірте қаз тұрып кеттік…