БІЛІМ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ КЕПІЛІ

Жанна ИМАНҚҰЛ,
«Жалын» журналының қызметкері

     Еліміздің экономикасы 2023 жылы ЖІӨ нақты 3,5%-ға, 2024 жылы 4%-ға өседі деп болжанып отыр. Өсудің негізгі қозғалтқышы мұнай өндіру секторы болады. Өндіруші секторға Тікелей Шетелдік Инвестициялар (ТШИ)салы-нуы және мемлекеттік тұрғын үй бағдарламасы инвестициялық белсенділікті арттыруы мүмкін.
Азық-түлік тауарлары мен импорттық аралық тауарлардың жоғары бағасына байланысты 2023 жылы инфляция жоғары деңгейде сақталып отыр. Қазіргі инфляция 1990 жылдардың аяғынан бергі ең жоғары деңгейге көтерілді. Баға барлық салада өсті, соның ішінде азық-түлік бағасы инфляцияның негізгі қозғаушы күші болды. Инфляция 2023 жылы жоғары болып, 2024 жылы қалпына келеді деп болжануда.
2023 жылы тасымал саласындағы іркілістер азаюы мүмкін болса да, инфляциялық жағдайлар үшін ақша-несие саясатын сақтау қажет. Инфляциялық өсудің болжамы бірқатар жағдайларға байланысты. Каспий құбыр консорциумының жұмысындағы үзілістер өндіріс пен кірістердің жоғалуына әкелуі мүмкін. Ішкі инфляцияның жоғары деңгейінің жалғасуы, әсіресе ең осал тұрмыстық күнкөріс үшін күрделі мәселе болып табылады және әлеуметтік жағдайдың төмен-деуіне әкелуі мүмкін.
Геосаяси шиеленіс, энергетикалық дағдарыс және жоғары инфляция жағдайында жаһандық қаржылық жағдайды одан әрі қатайтуы валюталарға қысым жасауы мүмкін, осылайша капитал ағынының құбылмалылығын тудыруы мүмкін.
Қысқа мерзімді жобаларда геосаяси шиеленістердің өсуіне байланысты сауда-логистикалық бағыттарды әртараптандыру және жеткізу тізбегіндегі балама буындарды дамыту принципті маңыздылыққа ие болады. Қазақстанның Ресеймен айтарлықтай эконо-микалық байланысы мен геогра-фиялық жақындығына байланысты Қазақстан Ресейдің экономикалық инфрақұрылымына қатты тәуелді. Шетелдерден тасымалданатын та-уарлардың көпшілігі Қазақстанға жету үшін Ресей арқылы өтуі керек, бұл жеткізу тізбегінің үзілуіне әсер етеді. Ресейге қарсы санкциялардың күшеюі қазірдің өзінде жеткізу тізбегінде мәселелер тудырып жатыр. Бұл жайттар елдегі бизнеске кедергі келтіруі мүмкін, өйткені батыстық инвесторлар қазақстандық ком-панияларды санкцияларды айналып өту үшін пайдалануы мүмкін деп қауіптенеді. Осыған байланысты жеткізу тізбегінің тұрақтылығын арттыру үшін балама сауда және логистикалық бағыттарды дамыту маңызды.
Қазақстанға орта мерзімді даму міндеттерін шешу үшін құрылымдық реформаларды жалғастыру қажет. Экономиканың өсімі негі-зінен соңғы онжылдықтағы өнімділіктің төмен деңгейімен шектеліп қалып отыр.
Жаһандық экономикалық өсу жоғары инфляциямен күресуге, қаржылық жағдайдың нашарлауына және Ресей-Украина қақтығысынан туындаған үзілістердің жалғасуына бағытталған саясаттың нәтижесінде баяулауда. 2022 жылы 2,8%-ға бағаланған жаһандық эконо-микалық өсу 2023 жылы 1,8%-ға дейін бәсеңдеген.
Еуроаймақ 2022 жылы Ресейден келетін табиғи газдың қысқа-руына және энергия бағасының көтерілуіне қарамастан, инфля-цияның күрт өсуіне және өнеркәсіп өндірісіне кері әсерін тигізгеніне қарамастан экономикасын төмен-детпеді. Аймақтың экономикасына айтарлықтай бюджеттік қолдау көмектесті, бұл тұрмыс пен бизнеске қысымды азайтты, сондай-ақ энергияны көп қажет ететін салалардың тұрақтылығын қамтамасыз етті. Жылы қыс және жеткізу көздерін әртараптандыру энергия бағасының төмендеуіне ықпал етті. Дегенмен, өсу қарқыны 2023 жылы нөлге дейін төмендеп барып, содан кейін 2024 жылы 1,6%-ға дейін көтеріледі деп күтілуде.
Қытайдағы өсім 2022 жылы ірі өнеркәсіптік аймақтардағы екі айлық құлыптау және жылжымайтын мүлік дағдарысы сияқ-ты басқа да ішкі мәселелерге байланысты айтарлықтай баяулады. 2023 жылы экономика пандемияға байланысты шектеулерді жеңілдету және кейіннен тұтынылған тұты-нушылық сұранысты босату нәтижесінде 4,3%-ға өседі деп болжануда. Оң болжамға қарамастан, жылжымайтын мүлік секто-рындағы тұрақты күйзеліс, эконо-миканың қалпына келуіне кедергі келтіруі мүмкін.
Ресей экономикасы 2022 жылы халықаралық санкциялар аясында 2,1%-ға қысқарды. Экономика ұсыныс жағынан да, сұраныс жағынан да қысқарды. Нақты жалақының төмендеуі тұтынушылық шығындарды қыс-
қартты, ал санкциялардың айтар-лықтай саны инвестицияға әсер етті. Батыс компаниялары елден кеткендіктен өнеркәсіптік база қысқарды, ал автомобиль өнеркәсібі сияқты секторлар шетелдік бөлшектерді әкелуде шектеулерге ұшырады. Сонымен қатар, мұнай өндірісі өсуді жалғастырды және бағаның төмендеуі еуропалық емес сатып алушыларға бағытталды. Жұмыссыздық деңгейі өзгер-ген жоқ, өйткені мемлекет компанияларға жалақыны қыс-қарту арқылы да жұмыс орындарын сақтап қалуға қатаң кеңес берді. Ресейде 2023 жылы ЖІӨ шамалы өседі деп күтілуде, бірақ мұнай эмбаргосының (эмбарго – белгілі бір елдермен сауданы, тауар айырбасын шектеу) әсері экономиканы құлдыратуы әбден мүмкін деп те айтылуда.
Қазақстанның экспорттық та-уарларының бағасы әлемдік сұраныс бәсеңдегендіктен төмендеді, бірақ соңғы бес жылмен салыстыр-ғанда жоғары болып қалады деп күтілуде. Мұнай бағасы әлемдік экономиканың баяулауы және сұраныстың төмендеуі нәтижесінде 2022 жылдың ортасынан бастап құлдырай бастағанымен, ауылша-руашылық тауарларының бағасы жоғары болып қалды. Металл бағасы да, атап айтқанда Қытайдан сұраныстың азаюына байланысты төмендеді. Шикі мұнай бағасы 2023 жылы әлемдік экономиканың төмендеуіне байланысты құлдырауды жалғастырады, ал ауылшаруашылық тауарларының бағасы әлемдік өндіріс перспективалары жақсарғандықтан және бастапқы шығындар төмендеген сайын тұрақтануы мүмкін. Қытайдан келетін сұраныстың төмендеуіне байланысты, атап
айтқанда, жылжымайтын мүлік
нарығының ақырындауы нәтиже-сінде металл бағасы одан да төмендейді деп күтілуде.
Ресей-Украина қақтығысының салдары мен инфляцияның тез өсуі Қазақстан экономикасына қатты әсер етті. Елдің Ресеймен тікелей экономикалық байланыс-тарынан туындайтын мұнай өндіру мен жеткізу тізбегіндегі проблемалардың төмендеуі, сон-дай-ақ жылдам инфляция былтырғы 2022 жылы экономиканың өсу қарқынын бәсеңдетті. ЖІӨ 3,2%-ға өсті, бұл өсу 4,1%-ды құраған 2021 жылмен салыстырғанда аз. Сұраныс жағынан инвести-циялық белсенділік әлсіреді, ал тұтынушылық сұраныс төмендеді. Ресейге салынған санкциялар тауар сатып алудағы кешігулер мен шығындардың артуына байланысты іскерлік белсенділіктің төмендеуіне әкелді. Бұны шикізат бағасының өсуі, логистикалық іркіліс, белгісіздік деңгейінің артуы нәтижесінде бизнес тап болатын қиындықтарды айқын көрсететін ай сайынғы бизнес сауалнама көрсеткіштері дәлелдейді. Осыған қарамастан, инвестиция көлемі бір жылда 7,9%-ға өсті. Үкіметтің тұрғын үй бағдарламасы арқылы тұрғын үй секторының қарқынды өсуіне және екі жыл қатарынан құлдыраудан кейін өндіруші өнеркәсіпке тікелей шетелдік инвестициялардың (ТШИ) қалпына келуіне ықпал етті.
Ұсыныс жағынан өнеркәсіптік өндіріс пен қызмет көрсету бір жыл бұрынғыға қарағанда баяу қарқынмен болса да өсті. Қазақстан өз мұнайының шамамен 80%-ын экспорттайтын Каспий құбыр консорциумының (КҚК) Қара теңіз терминалы 2022 жылы Украинаға байланысты геосаяси шиеленістің күшеюі жағдайында бірнеше рет жабылды. Бұл мұнай құбыры арқылы дүние жүзіндегі мұнайдың шамамен 1%-ы тасымалданады. Құбырлардың істен шығуы салдарынан мұнай өндіру өткен жылмен салыстырғанда 1,8%-ға төмендеп, 2022 жылы өндіруші саланың өсу қарқыны төмендеді. Сонымен қатар, өнеркәсіп өндірісі жалпы өнеркәсіп өндірісінің шамамен 60%-ын құрайтын металл өңдеу, химия, автомобильдер сияқты қосалқы секторлардың ұлғаюына байланысты 3,4%-ға өсті.
Былтырдан бастап COVID-ке қатысты шектеулердің алынып тасталуы қонақжайлылық, телекоммуникация және туризм сияқты қызмет көрсету секторындағы белсенділіктің өсуіне ықпал етті. Жоғарыда да айтып өткендей, азық-түлік бағасының күрт өсуі және әртүрлі салалардағы жалақының жоғарылауы нәтижесінде инфляция 1990 жылдардың соңынан бері болмаған деңгейге көтерілді. 2023 жылдың қаңтарындағы жағдай бойынша инфляция деңгейі бір жылмен салыстырғанда 20,7%-ды құраған. Бағаның жалпы өсуі аясында азық-түлік бағасы инфляцияның күрт өсуінің не-гізгі факторы болды. Ет, қант, жұмыртқа сияқты кейбір маңызды азық-түліктердің құны шарықтап кетті. Халықтың жалақысы төмен санаттарының ауыртпалығын жеңілдету үшін мемлекет негізгі азық-түлік тауарларына шекті бағаларды, коммуналдық қызмет-тер тарифтерін белгіледі, кейбір тауарлардың экспортына шектеулер енгізді, кейін олар жеңілдетілді.
Ресейдегі ішінара жұмылдыру Қазақстанға Ресейдегі әскер қа-тарына барғысы келмегендер саны-
ның артуына әкелді, бұл жалға берілетін тұрғын үйге сұранысты арттырды және тұрғын үй құнының күрт өсуіне әкелді. Қаңтарда орташа жалдау бағасы 40,7%-ға өсті, бұл да тұтыну бағасының жалпы өсуіне өз үлесін қосты. Инфляцияның үдеуіне жауап ретінде Ұлттық Банк ақша-несие саясатын айтарлықтай қатайтты. 2022 жылы теңгеге қысым күшейгендіктен, Ұлттық Банк өз резервтері мен Ұлттық қордың (ҰҚҚ) активтерінен валюта сату арқылы нарықтағы қатысуын арттырды. ҚҰБ шамамен 1,5 миллиард доллар шетел валютасын өз валютасына сатқан. Бұдан басқа, резиденттердің елден тыс шоттарға 10 000 доллардан асатын сомаға шетел валютасын аударуына шектеу қойды, тазартылған алтын құймаларын аударуға тыйым салды және мемлекеттік тауар экспорттаушыларының валютаны міндетті түрде сатуына қатысты талаптарды енгізді.
Мұнайдың әлемдік бағасының айтарлықтай өсуі тауар экспорты құнының өсуінде және сауда балансының жақсаруында шешуші рөл атқарды. Тауар экспорты негізінен мұнай бағасының қымбаттауы есебінен 30,9%-ға өсті, ал импорт өткен жылмен салыстырғанда 19,7%-ға ғана өскен. Екі ірі тауардың, мұнай мен газдың және металдардың экспорты жыл сайын тиісінше 51% және 13% өсім көрсетіп, тауар экспортының 75%-ға жуығын құрады.
Банк жүйесі осы уақытқа дейін күрделі экономикалық ортадан туындаған күйзелістерге төтеп берді. Банктердің капиталы мен өтімділік позициялары күшті бол-ғанымен, инфляцияның өсуі және экономикалық баяулау активтер сапасына әсер ете бастады. Ре-сей қаржы жүйесіне салынған санкциялар ресейлік банктердің Қазақстаннан шығуына әкелді.
2022 жылдың наурыз және сәуір айларында ресейлік қаржы жүйесіне салынған санкциялар валюталық операцияларды шектеуге байланысты бұл банктердің Қазақстандағы қызметін шектеуге әкелді. Корпоративтік клиенттер мен жеке тұлғалардың шоттарынан ақша қаражаттарын алу және басқа жергілікті банктерге аудару жиілеп кетті, өйткені басқа банктердің шоттарына белгілі бір валютадағы қаражатты аудара алмау айтарлықтай өсті.
Дегенмен, соғыстың жағымсыз экономикалық салдары және қаңтар оқиғасынан кейінгі жаппай әлеуметтік наразылық үкіметті 2022 жылы ЖІӨ-нің шамамен 3,0%-ын құрайтын бюджеттік қолдау шараларын енгізуге итер-меледі. Үкімет қиын жағдайға тап болған тұрғын үй мен бизнесті бюджеттік қолдауға басымдық беруді, жергілікті өзін-өзі басқару органдарына трансферттерді және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге және инфрақұрылымды жақсартуға бағытталған жобаларды қаржыландыруды арттыруды жалғастырды. Қаңтардағы тәртіпсіз-діктерден кейін үкімет салықтық әкімшілендіруді жақсарту, олқы-лықтарды жою және салық төлеуден жалтарумен күресті күшейту шараларын бірінші кезекте қолға алды. Бұған жекелеген салық төлеушілердің жасырын байлығы мен кірістерінің көздерін, сондай-ақ сыбайлас жемқорлық және басқа да қаржылық қылмыстардан түскен кірістерді жасыруға қатысты басқа да құқықтық аспектілерді елеулі түрде тексеру кіреді. Бұл күш-жігер Президент Қ.Тоқаевтың елдегі заң үстемдігін нығайту және сыбайлас жемқорлықпен күресу жөніндегі бұрын жариялаған міндеттемелеріне сәйкес келеді. Салық кодексіне енгізілген басқа да өзгерістер бензин мен басқа да мұнай өнімдеріне акциздерді және кедендік баждарды өсіруді қамтиды.

Экономикалық перспективалар

Бірнеше жаңа жобалар, соның ішінде Теңіз кенішіндегі өндірістік қуаттарды кеңейту экспортты одан
әрі арттыруға және мұнай-химия өнеркәсібінің өсуіне қолдау көрсе-туге тиіс. Үкімет кеңейту жобасы 2023 жылы аяқталады және одан кейінгі жылдары шикі мұнай ағыны артады деп күтуде. Билік 2023 жылдың қорытындысында мұнай өндіру 4-6 миллион тонна болады деген ақпарат беруде. Өнді-
руші өнеркәсібіндегі ТШИ жұмы-сы жалғасуда және үкіметтің қол-жетімді тұрғын үй бағдарламасы инвестициялық белсенділікті қол-
дауы мүмкін. Дегенмен, жоғары инфляцияға, қарыздар бойынша шығындардың өсуіне және ипо-
тека алу үшін зейнетақы жинақ-тарын пайдаланғаннан кейін қа-рыздың өсуіне байланысты үй ша-
руашылығының тұтыну өсімі баяулауы мүмкін.
Азық-түлік пен шикізат бағасының қысымы ұзаққа созылатын болса, инфляция күтіл-геннен жоғары болуы мүмкін. Дүние жүзіндегі күшті инфля-циялық қысымдар және жұмыс күшінің және басқа да бастапқы шығын-дардың өсуін тұтынушыларға беру бағаның көтерілуін тудырады.
Геосаяси шиеленіс энергети-калық дағдарысты нашарлатып, жаһандық қаржы жағдайының одан әрі қатайтылуы, соның салдарынан валюта бағамының құбылмалылығын тудыруы мүм-кін. Теңізге шығу мүмкіндігі жоқ болғандықтан, Қазақстан жүк тасымалдауда Ресейдің экономи-калық инфрақұрылымына қатты тәуелді. Осыған байланысты Қа-зақстан билігі елдің ұзақ мерзімді өсу үшін позициясын жақсарту мақсатында сауда-логистикалық бағыттарды әртараптандыру мүм-
кіндігін белсенді түрде зерттеп жатыр. Осы күш-жігерге қарамастан, Ресейге жақындығы мен
маңызды экономикалық байланысын ескере отырып, Қазақстан отандық бизнесті қатты алаңдатып отырған санкциялардың қаупін назардан тыс қалдырмауы керек.

Қазақстанның сауда дәліздері

Ресейге салынған санкциялар бүкіл әлемдегі, атап айтқанда Қазақстандағы жеткізу тізбегіне әсер етті. Санкциялар елімізде бұрыннан да бар көлік проблемаларын ушықтырды. Қазақстан халықаралық нарықтарға шығу үшін Ресейдің теміржол және теңіз инфрақұрылымына қатты тәуелді болып қалуда. Қазақстаннан шығарылатын шикі мұнайдың 80%-ға жуығы Ресейдің Қара теңіздегі Новороссийск портына апаратын Каспий құбыр консорциумы (КҚК) арқылы өтеді. Сонымен қатар, Қазақстан Еуропамен сауда үшін ресейлік теміржол инфрақұрылымына, сондай-ақ Қытай мен Еуропа арасындағы транзиттік жүк ағындарына сүйенеді. Қазақстанның басты міндеті – санкцияға ұшыраған субъектілермен кең коммерциялық байланыстары бар елдерге бағытталған қайталама санкциялардың алдын алу. Мұндай санкциялар, мысалы, Ресейдегі санкцияланған ұйымдармен жасалған кез келген мәмілелерге қолданылуы мүмкін. Дегенмен, инвесторлар болашақта мұндай жағдайлар орын алуы мүмкін деп қорқып, инвестиция салудан алдын ала бас тартуы мүмкін.
Ресейге қарсы санкциялар мен Ресей экономикасына әсері Қазақстанның экспортына кері әсерін тигізуі мүмкін. Қазақстан Ресейден импорттайтын тауарлардың ішінде өнеркәсіп тауарлары, атап айтқанда, машиналар мен көліктер шетелдік серіктестер мен қосалқы бөлшектерді жеткізушілердің Ресейден кетуіне байланысты зардап шегуі ықтимал.
Шын мәнінде, санкцияларға қарамастан, Қазақстанның Ресейге экспорты 2022 жылы өткен жылмен салыстырғанда 25%-ға өскен.Санкцияларға қарамастан, Қазақстанның Ресей Федерациясымен саудасы да жалпы алғанда өткен жылы химиялық заттар мен жабдықтар экспортының күрт артуы есебінен өсті.
2022 жылға арналған көлік статистикасы 2021 жылмен салыстырғанда Қазақстандағы теміржол жүк тасымалының да шамалы болсын өскенін көрсетеді. 2022 жылғы статистика Қазақстандағы ұлттық теміржол жүк айналымы тонна-километрмен 2021 жылмен салыстырғанда 4,3%-ға жоғары екенін көрсетеді. Көліктің барлық түрлері бойынша жүк айналымы 2021 жылғымен бірдей болды. Тек екі облыста, Атырау және Батыс Қазақстан облыстарында жүк айналымы 2021 жылы сәйкес көлемнің 85 және 78%-ға дейін төмендеген. Керісінше, Астанада және оған іргелес жатқан Ақмола облысында жүк айналымы 2021 жылмен салыстырғанда, тиісінше, 9 және 15%-ға өскен. Ресей-Украинақатынасы Қазақстанның экономикалық дамуының ең жарқын көрсеткіштерінің бірі – Қазақстан, Ресей және Беларусь арқылы өтетін Қытай-Еуропа теміржол байланысының өсуіне де кедергі келтірді. Бұл «Солтүстік дәліздің» трансеуразиялық теміржол байланысы шеңберіндегі өсу мүмкіндіктері қақтығысқа дейін өте сенімді болды және Қазақстан мен Ресей аумақтары арқылы өтетін бағыт басым бола бастады. Трансеуразиялық дәліздер бойынша Қытай-Еуропа контейнерлік тасымалының жалпы көлемі 2022 жылы 2021 жылмен салыстырғанда 33%-ға аз болды.
«Орта дәліз» Орталық Азиядан Каспий теңізі арқылы Әзірбайжанға, одан әрі Грузияға немесе Ресей аумағын айналып өтіп, Баку-Тбилиси-Карс (БТК) желісі бойынша Түркияға барады. Қазақстан маңызды логистикалық бағыттарды қамтамасыз ету үшін Орта дәлізді белсенді дамытуда. Транскаспийлік кемелердің Қа-зақстанның Ақтау портынан Әзірбайжанның Алят қаласына жөнелтілуі 2022 жылдың наурыз айынан бастап айтарлықтай өсті. Соңғы бірнеше өзгерістерге байланысты бұл бағыттың бәсекеге қабілеттілігі артты. Осылайша, ортақ баға белгілеу туралы келісімдер жасалды, Солтүстік дәлізде қолданылатын Бірыңғай көлік-логистикалық компания үлгісі негізінде Орта дәліз бойында бірлескен кәсіпорын құру бойынша жоғары деңгейде талқылаулар жүргізілуде. Дегенмен, дәлізде негізгі субъектілерді үйлестіруге ұмты-латын Транскаспий халықаралық көлік жолы және Еуропа-Кавказ-Азия көлік дәлізі сияқты әртүрлі мемлекеттер мен ұйымдар ара-сындағы үйлестірудің көптеген проблемалары әлі де бар.

Білім – экономикалық дамуға жетелейді

Орталық Азияның жетекші экономикасы ретінде Қазақстан өз тәуелсіздігінің ең маңызды және шешуші онжылдығына аяқ басып отыр. Мұнай-газ секторының да-муы Қазақстан экономикасының орташа табысы жоғары елдер қатарына енуіне мүмкіндік берді. Дегенмен, қазба отындарына қатты тәуелділік елді шикізат бағасының күйзелістеріне осал етіп, оның өнімділікке негізделген өсу мүмкіндігін төмендетті.
Бұл тәуекелдер қазіргі уақытта климаттың өзгеруінің салдары айқынырақ бола бастаған және жаңартылатын энергия көздеріне жаһандық көшу қарқын алған кезде ұзақ мерзімді болжамды одан әрі бұлыңғырлайды. Климат-тың ауысуы экономикадағы құрылымдық өзгерістерге әкеле-ді, бұл белгілі бір салаларды қысқарту қажеттілігіне және жұмыс орындарының қысқаруына әкелуі мүмкін. Бұл Қазақстан экономикалық өсуге қол жеткізу үшін жоғары білікті және жасыл өнеркәсіптерге көбірек сүйену үшін ірі құрылымдық реформаны жүргізу міндеттерін қояды.
COVID-19 пандемиясы автоматтандыру мен цифрландыруға көшудің артықшылықтарын атап өтті, бірақ бұл көшу білікті жұмыс күшін қажет етеді.
Адами капитал деңгейінің төмендеуі және барған сайын тең еместігі жағдайында Қазақстан жол айрығында тұр және оның халыққа бағытталған рефор-маларды әзірлеу мен жүзеге асырудағы табысы болашақ ұрпақ үшін, экономиканың өсу әлеуеті үшін маңызды болмақ. Білім, біліктілікті арттыру, медицина мен әлеуметтік қорғауды жақсарту арқылы Қазақстан халқының әлеуетін барынша арттыру қажет. Ел тұрғындарының әл-ауқатына және олардың қоғамның мүшесі ретінде өз әлеуетін іске асыруға мүмкіндік беретін білім, дағдылар, денсаулық – адами капиталдың 42% құрайды.
Пандемия мектептердің жабылуына, оқушылардың оқу материалын меңгеру көлемінің қыс-қаруына және бұрын алған білімдерінің жоғалуына әкелді. 2022 жылғы қаңтар қырғынындағы наразылық шерулері, 227 адамның өліміне және 10 000-ға жуық тұт-қынға әкеп соқтырған бір аптаға созылған тәртіпсіздіктер мен зорлық-зомбылықпен қудалау ке-
зеңі елдегі экономикалық өсу мен әлеуметтік тұрақтылыққа қауіп төндіретін экономикалық теңсіздікті жою қажеттігін көр-сетеді. Әлеуметтік жағынан аз қамтылғандар мен әлсіздерді қорғайтын мемлекет пен халық арасындағы жаңа әлеуметтік келі-сімшарт қажет. Бұл келісімшарт өз кезегінде азаматтарға, әсіресе жастарға инвестицияны ұлғайту олардың өмір бойы білімдерін, дағдыларын, жұмысқа орналасу перспективаларын, әлеуметтік қорғалуын және денсаулығын дамыту мүмкіндіктерін теңестіруге қызмет етуі керек. Халықтың әлеуметтік жағынан аз қамтылған бөлігіне, ең төменгі үштен бір бөлігіне бағытталған қолдау көр-сететін, мақсатты шаралар ұзақ мерзімді тұрақты әсер етеді. Әлемнің көптеген жоғары кірісі бар экономикаларында тұрақты өсудің жетекші драйвері болып табылатын адами капиталға инвестиция жасау Қазақстанды ұзақ мерзімді перспективада ортақ әл-ауқаты бар әлеуметтік біртұтас қоғамға және тұрақты экономикаға айналдыруға көмектеседі.
Білім берудің ұлттық байлыққа, қоғамдық дамуға және бірлікке ықпал ету мүмкіндігі зор. Бірақ әлі де елдің өркендеуіне үлес қосуда ең әлсіз буын болып келе жатыр. Сондықтан білім берудегі жақсы тәжірибелерді тез енгізу және жеткілікті ресурстармен қолдау қажет. Өнеркәсіптің қажет-тіліктерін қанағаттандыру үшін техникалық және кәсіптік білім беру жүйесін (ТжКБ) реформалау шұғыл қажет. Техникалық және кәсіптік білім бағдарламаларының студенттері жұмыс күшінің басым бөлігін құрайды: Қазақстандағы 10 жұмысшының 4-уі Техникалық және кәсіптік білім ошақтарының түлектері. Сонымен қатар, үкімет барлығына тегін ТжКБ беруге міндеттенетінін ескере отырып, ТжКБ аз қамтылған отбасылардан шыққан студенттер үшін әлеу-меттік ұтқырлықтың құралы бола отырып, теңсіздікті азайта алады.
Бүкіл республика бойынша жоғары оқу орындарында жоғары білімнің сапасын және оның еңбек нарығының қажеттіліктеріне сәй-кестігін арттыру қажет.
Дүние жүзіндегі адами капиталы төмен бірде-бір ел табыс деңгейіне қол жеткізген жоқ. Қазақстан білім беру мен оқытуға инвестиция сала бастады. Үкімет барлық жерде оқу нәтижелерін жақсарту үшін сапа мен теңдікті жақсартатын үнемді бағдарламаларға назар аудара отырып, білім беруге жұмсалатын шығындарды одан әрі ұлғайту қажет. Бұл ретте білім беру саясатын жүзеге асырудың жетекші қағидалары нәтижелі болуы тиіс. Екіншіден, біліктілікті арттыру принципі ретінде жетістікке жету теңдігін негізінде аймақтық айырмашылықтарды жою қажет. Ол үшін артта қалған өңірлердің адами капиталын дамытуға көбірек инвестиция салу қажет болады. Уақыт өте келе бұл тәсіл капиталдың өсіп келе жатқан қайтарымын қамтамасыз етеді, аймақтардың экономикалық көрсеткіштерін нығайтады және бүкіл елге пайда әкеледі.
Сонымен қатар, халықтың мұқтаж және осал топтарын ны-санаға алу қажет. Білім беру саласындағы ірі реформаларды жүзеге асыру күрделі әлеуметтік процесс болып табылады және дұрыс саясат пен ынталандырулар көбінесе нашар жүзеге асырылу арқылы жойылады.
Реформалардың нақты бағыт-тары: әсіресе халықтың ең аз қамтылған топтары арасында оқыту мен оқудағы инновацияларды жеделдету және оқу жетістік-терінің жоғалуын азайту; жала-қыны көтеру арқылы ғана емес, мұғалімдердің біліктілігін арт-тыру арқылы мұғалімдердің жұмысының деңгейін арттыру; жаңа оқу бағдарламаларын енгізуді күшейту, мониторинг пен талдауды жақсарту, жүйелі бағалау, мектептің дербестігін арттыру және нәтижелер үшін жауапкершілік арқылы білім беру жүйесін сапа мен өзектілікті арт-тыруға бағыттау; заманауи білім беруге қолайлы инновациялық оқу ортасын қамтамасыз ету; ТжКБ жүйесін ұзақ мерзімді қайта құрылымдауды бастау; және өмір бойы білім алуды күшейту.
Әлемдік экономиканың келешегі елдердің қызмет көрсету саласы, ғылым, білім және т.б. басым болатын постиндустриалды кезеңге өту сипатымен анықталады. Экономика мен білімнің арақатынасы мәселесіне қатысты көптеген зерттеушілер кез кел-ген қоғамдағы білім деңгейі эко-номикалық даму мен халықтың әл-ауқатының көрсеткіштерімен байланысты екенін атап өтеді. Сонымен, экономиканың жағдайы әртүрлі кезеңдердегі білім берудің азды-көпті күшті дамуының қайнар көзі болып табылады.
Сөз соңын экономиканы тұрақ-тандырып, жаһандық бәсекеге түсу үшін елімізде адами капиталды дамытуды басты ұлттық басымдыққа айналдыру қажет деп түйіндегіміз келеді.