Патриот тұлғаны тәрбиелеу

Жанна Иманқұл,
«Жалын» журналының қызметкері, «Ақпарат саласының үздігі» иегері

Қазіргі қоғам дамуы тұлғаның жаңа әлеуметтік типін қалыптастыруды талап етеді. Қазақстандық қоғам өзіне сенімді, жарқын тұлғалы, өзіне тән белсенді азаматтық ұстанымы бар, саналы шешім қабылдай алатын және өз ісіне жауапкершілікпен қарай алатын іскер адамдарды қажет етеді.
Мұғалімдердің, философтардың, психологтардың, саясаткерлердің жіті назарындағы азаматтық-патриоттық тәрбие – білім беру жүйесінің ма-ңызды бөліктерінің бірі, объектісі болып табылады. Қазіргі жағдайда заң мен қоғамды құрметтейтін, отанын сүййетін, іскер, жасампаз, бәсекеге қабілетті азаматтарды тәр-биелеу үшін патриоттық білім мен тәрбиені тиімді ұйымдастыру міндеті тұрғаны кездейсоқ. Бұл кез-келген адамның жеке басымен қатар, мемлекетке де, қоғамға да өзекті болып танылады.
Азаматтық-патриоттық мәселелер-ді шешу төмендегідей бірқатар іс-шаралар арқылы жүйеге асады: азаматтық-патриоттық орталықтарын құру, тәрбие беру, іс-шаралар ұйым-дастыру, азаматтық-патриоттық тәрбие мәселелері басты назардағы дамыту бағдарламалары мен оқу құралдары. Дегенмен, патриотизмді мемлекеттік идеологияның бір бөлігіне айналдыруға қанша тырыс-қанымызбен, нақты нәтиже әлі де күтілетін деңгейге сәйкес келмей жатқан кездерге де куә боп жатамыз.
Мұның себептерін терең әлеуметтік процестерден, қоғамда, жүр-гізілген өте қайшылықты реформалардан өскелең ұрпақты тәрбиелеу саласында қазіргі жағдайларға байланысты білім беру мәселелерінің жеткіліксіз зерттелуінен іздеу керек.
Жастарды, нақтылап айтсақ, пат-
риот-жастарды тәрбиелеуде алатын ең алдымен орын оқу орындары оның ішінде мектеп жатады. Аза-маттық-патриоттық мақсаттар мен міндеттерді жүзеге асыру білім беруден басталған кезде тамыры терең болады. институттары. Азаматтық-патриоттық тәрбиенің табысты болуы тікелей біртұтас білім беру жүйесіне, мұғалімдерге байланысты. Мазмұнды жаңарту шарттарының бірі оқушыларды азаматтық-патриоттық тәрбиелеу педагогикалық кадр-лардың кәсіби деңгейін арттыру болып табылады.
Қазақстанның қазіргі әлеуметтік-мәдени жағдайы жағдайында аза-маттық тәрбие тәжірибесіне көңіл бөлуді арттыру тарихи тұрақты және педагогикалық мақсат. Педа-гогиканың даму тарихы практика мен теория бірлесуі әлеуметтенудің мазмұны мен әдістемесі екенін көрсетеді
Азаматтық тәрбие қоғамда болып жатқан өзгерістерді ескере отырып, білім мазмұны үнемі өзгеріп отырады. Мектеп оқушыларының бойында азаматтық әлеуметтік-мәдени тұрғыда кеңістік қалыптасады. Кеңістік тек әлеуметтік құбылыс емес, сонымен қатар мәдени, сон-дықтан мәдени-тарихи талдауды қажет етеді
Мектеп құқықтық және әлеу-меттік мәселелерді түсінуге, немесе, дүниетаным элементтерін қалыптастыруға және прогрессивті әлеуметтік дамуға бағытталған идяларды сіңіруге таптырмайтын білім ордасы. Мектеп азаматтық қоғамның прототипі болып табылады болашақ азаматтар сыни дағдыларды дамытып қана қоймайды ойлау, ынтымақтасу, т.б., сонымен қатар азаматтық дағдыларды меңгертеді әрекеттер мен әлеуметтену процесінде адамның өзін-өзі өзгертуі орын алады.
Азаматтық жеке тұлғаға тән мінез-құлық әлеуметтік-мәдени ор-
та арқылы жүзеге асырылады, сыртқы әсерлермен еркін дамиды. Басқа адамдардың пікірін құрметтеу және өзіндік көзқарастарын қорғау қабілеті, сыни ойлауды дамыту, сияқтыжеке тұлғаның биік мұратқа көтерілу жолы, азаматтық санасы қалыыптасады.
Отбасы, мектеп, үйірмелер, қосымша білім беру мекемелері, балалар қоғамдық ұйымдары баланың азаматтық ұстанымын қалыптастырып, патриоттық тәрбие беру үшін бірлікте қызмет етуі тиіс. Тұлғаның қалыптасуы, отансүйгіш азамат болып қалыптасуы бірлікте қарастырылады.
Бұл азаматтық гумманизммен тығыз байланысты, қазіргі өркениеттің ең іргелі тұжырымдамаларының бірі.
Оқушыларды адамгершілік рухта тәрбиелеу олардың адам қоға-мындағы өмірге дайындығын біл-діреді, басқа адамдармен адами қарым-қатынас жасау қабілетін дамыту, адам болуға жетелеу. Патриоттық тәрбие әлеуметтену факторы ретінде мектеп оқушыларына білім берумен қатар, үздіксіз жүрсе нәтижесі жоғары болмақ.
Қазіргі кезде қоғамның дамуына байланысты оқушыларды оқыту, тәрбиелеу, дамыту міндеттері күннен-күнге күрделене түсуде. Негізгі міндеттердің бірі: жалпы білім беретін мектепті бітірген оқушы өмірге белсене араласады, ғылымның қарқынды дамуына ілеседі, жаңа-лықтарды өз бетінше меңгереді, оны іс жүзінде жүзеге асыруды және өз қызмет саласында қолдануды біледі. Сонымен бірге оқушылар дүние құрылымының қалыптасуының негізгі ғылыми ұстанымдарын, ойлау тәсілдерін, Отанға деген сүйіспеншілікті, патриоттық сезімді, білім заңдылықтарын меңгеруі қажет.
Тәуелсіз еліміздің бүгіні мен ер-теңі болашақ ұрпақтың қолында екенін ескерсек, отансүйгіш тұлға тәрбиелеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Ендеше, жас ұрпақты білім нәрімен сусындатып, толыққанды азамат етіп өсіру бүгінгі мектептердің басты міндеті.
Патриоттық тәрбие беру барлық пәндерге қатысты. Оқушылардың пәнге деген ынтасын, қызығушылығын арттыру үшін түрлі жаңа әдістемелік технологияларды пайдалана отырып сабақ өткізу арқылы тәрбиені еселей түсуге болады. Бұл өз кезегінде оқушылардың орынсыз мінез-құлық танытпауына, әр тапсырмаға мұқият және жауапкершілікпен қарауға, мұқият ойлануға, бағдарламалық материалдарды оңай және тез меңгеруге, сабақта жалықпауына, зейіндерінің шоғырлануына көмектеседі. Патрио-тизм – Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның әл-ауқаты қоғамдық және мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланысты екенін сезіну және мемлекеттің нығаюы жеке тұлғаның нығаюы екенін мойындау. қарым-қатынасты білдіреді.
Осыған байланысты оқытудың үш негізгі міндетіне: танымдық, тәрбиелік, дамытушылыққа жету үшін оқушыларды өз бетімен жұмыс істеуге үйрету, шығармашылық қабілетін дамыту, ізденушілік, білімдерін практикада пайдалана білуге үйрету бағытында жұмыс жасалғаны дұрыс.
Балаларға патриоттық, ата-анаға деген сүйіспеншілік, Отанға деген сүйіспеншілік тақырыбына өз пікірлерін, қандай шығармалар оқығанын, қандай шығармаларды оқу керектіктері жөнінде нұсқау беріліп отырылады. Өйткені, ғалам-тор бетінде ақпараттың көптігі сондай, оқушы түгілі, ересек адамдардың өзі неден бастап, нені таңдау керектігінен шатасады.
Расында, ұлтына деген сүйіспеншілігі жоқ адамнан адамгершілікті де, қамқорлықты да, адалдықты да, мәдениетті де күтуге болмайды. Сондықтан патриоттық тәрбие тәрбиенің негізгі бағыттарының бастауы десек қателеспейміз. Бұл бағытта сынып деңгейінде қалай жұмыс ұйымдастыру керектігі Қазақстан Республикасының үздіксіз білім беру жүйесінде Білім және ғылым министрлігінің арнайы тұжырымдамасында бекітілген. Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына оқушының зияткерлік, рухани-адамгершілік және физикалық дамуын қамтамасыз ету бойынша нақты міндеттер енгізілген.
Отансүйгіштікке тәрбиелеу мәселесі адамзат тарихында үзілмей жалғасып келе жатқан ұлы міндет болғандықтан, халқымыздың ержүрек қолбасшысы, жазушы, Қазақстанның Халық Қаһарманы Бауыржан Момышұлының өскелең ұрпаққа үлгі әрі мақтаныш бо
ларлық шағармалар желісін басшылыққа алу арқылы отанға де-ген ұрпақ сүйіспеншілігін еселей аламыз.
Отансүйгіштікке тәрбиелеу ба-ғыттары келесі негізгі мәселелерді қамтиды: педагогикалық тәжіри-бедегі мүмкіндіктерді жан-жақты және тұтас қамту.
Жеке тұлғаға әсер ете алатындай оқу жүйесін құру: әртүрлі пәндерді оқытуда және оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыруда тірек болу сипатына ие болуы; бұл бағытта өскелең ұрпақты отансүйгіштікке тәрбиелеудің теориясы мен тәжірибесіне байланысты тың идеяларды ұдайы ашып, оны іс жүзінде қолдану т.б.
Отансүйгіштікке тәрбиелеу процесінің танымдық құндылығын ұмытпау керек, бірақ ол әрбір оқушының бойында патриоттық сана мен патриоттық сезімді қалыптастырудан басталса ғана нәтижелі болмақ.
«Ұлттық патриотизм» және «қазақстандық патриотизм» ұғым-дарын пайдалану Отан, туған жер, туған халқы туралы нақты түсніктерді берудің тиімділігін арттырады. Бұл ұғымдарға анықтама беру, олардың мазмұны: патриотизмді дамыту, ұлттық салт-дәстүрді ұстану және мемлекеттік рәміздерді құрметтеу т.б тәрбиелік мүмкіндіктерін кеңейтеді.
Қазақ патриотизмінің негізі – қазақ мемлекетіне деген сүйіс-пеншілік, ұлтқа деген сенім, сенім, саяси көзқарас, т.б. Осыған қарамастан, әрбір қазақстандық өзі өмір сүріп, ауасын жұтып, суын ішіп отырған мемлекетін «Отаным» деп танып, оның негізін қалаған қазақ халқын құрметтеуге, оның заңдарын сақтауға, рәміздерін құрметтеуге, жетістіктеріне сүйсі-ніп, мақтануға, сондай-ақ оның даму жолдарын қарастыруға міндетті.
Осы ұғымдарды оқушылармен бірге талданса, іс-әрекеттер мен әдіс-тәсілдер арқылы оқушының санасына ой сала білсек, үлгі-өнеге көрсетсек, заман талабына сай азаматты, елін сүйетін еліне қызмет ететін азаматты тәрбиелейміз
Патриотизм ұғымы – елдің саяси құрылымына, оның саяси институттары мен халық құрамына деген сүйіспеншілік, халықтың өзі өмір сүріп жатқан мәдени ортаға (елдің мәдениетіне, иман-
дылығына, әдет-ғұрпына), әлеу-меттік олар өмір сүретін орта (елдегі әлеуметтік-экономикалық қатынастарға, олардың еңбек жағдайларына сәйкес) халықтың сүйіспеншілігі мен құрметін қам-тиды.
Қазақстандық патриотизмді тәрбиелеу міндеттеріне мыналар жатады:
— Қазақстанда тұратын әрбір ұлт өкілдеріне патриоттық, патриоттық сезімдерін түсіндіру;
— Қазақстанға қызмет көрсету;
— Елімізді ішкі немесе сыртқы жаулардан қорғау.
Қазір бұрынғыдай буржуазиялық немесе пролетарлық патриотизм жоқ. Әр мемлекет өз мүддесін қорғайды. Өз халқымыздың өтке-ніне көз жүгіртсек, отаншыл-дықтың ұлы үлгілерін көреміз.
Тәуелсіздік алғаннан кейін қоғамда жалпыадамзаттық құнды-
лықтарға негізделген жаңа идеологияны қалыптастыру қажет
болды. Бұл идеологиялар отансүйгіштік, қазақ патриотизмі және ұлтшылдық ұғымдарына негізделген. Грек тілінен шыққан «патриот» сөзі дүниежүзілік қа-уымдастықтың даму тарихы мен мемлекеттердің саяси жағ-дайына байланысты әртүрлі сипаттар мен мағыналарға ие. Ежелгі грек ғалымдары Платон, Цицерон, Аристотель, еуропа философтары, демократтары, қазақ ағартушылары Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, және т.б. патриоттық туралы түрлі толқынысты ойларын қалдырды. Олардың шығармаларында ұлтын шын беріле сүю, елге, жерге деген отаншылдық махаббат көрініс тапты. Патриоттық тәрбиенің басты мақсаты – жеке тұлғаның, әлеуметтік топтың патриоттық іс-әрекетті саналы түрде меңгеруге деген ұмтылысын анықтайтын саяси, адамгершілік және кәсіби дайындықты қалыптастыру. Тағы да ұлт батыры Бауыржан Момышұлы сөзіне жүгінсек, «Патриотизм- Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы қоғамдық- мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, өзінің мемлекетке тәуелді екенін мойындау, қысқасын айтқанда, патриотизм дегеніміз – мемлекет деген ұғымды, оны жеке адам мен барлық жағынан өткені мен бүгінгі күнімен және болашағы мен қарым-қатынасын біріктіреді».
Патриоттық сезім туа біткен қасиет. Бала кезден негізі қаланатын бұл сезім, ең алдымен, ата-анасына, жанұясына, туысқандарына, өсе келе достарына, одан кейін туған еліне, туған жеріне деген ыстық ықыласпен, адам есейген сайын бірте-бірте ұлт, халық, қоғам, мемлекет деңгейіне көтеріліп, өмір бойына жалғасады.
Қазақстан Республикасы өзі-нің тәуелсіз мемлекет екенін бүкіл әлемге әйгілеп, жан-жақты дербестіктің негізін орнатты. Ендігі мақсат – мемлекетіміздің табысты өсуі, халықтың экономикалық әлеуетін көтеру. Қазақстанды Отаным деп санайтын еліміздің әр азаматы осы жарқын болашаққа жету үшін мүмкіндігінше үлес қосуы керек.
Кең байтақ жеріміздің тұтастығын сақтау, халықтың тыныш-тығына қол сұғатын лаңкестермен күресті ұйымдастыру, арандатуды мақсат ететін сыртқы және ішкі күштерге қарсы тұруда ең алдымен, жастарды патриоттық рухта тәрбиелеу қажеттігі туындайды.
Дүние дүбірі басылмай, сәт сйын түрлі жағдайлар орын алып отырған қазіргі сәтте жеткіншектерді оқыту, тәрбиелеу, дамыту міндеттері күн-нен-күнге күрделене түсуде. Негізгі міндеттердің бірі: жалпы білім беретін мектепті бітірген оқушы өмірге белсене араласа алса, ғылымның қарқынды дамуына ілессе, өз бетінше білім алуға дағдыанса, алған білімін іс жүзінде қолдана алып, еңбек ете алса – үлкен мақсаттың бір бөлігінің іске асқаны болмақ.
Еліміздің ертеңі – жас ұрпақ тәрбиесінде бірінші орында – ата-ана болса, екінші – білім ордасы. Сондықтан да елімізде үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдасы Білім және ғылым Министрінің 16 қараша 2009 жылғы №521 бұйрығымен ресми түрде мектеп – жеке тұлғақалыптасуының алғашқы бас-
палдағы болып бекітілді. Тәрбие жұмысын заман талабына сай кешенді ұйымдастыру жаңа технологияларды, идеяларды және шығармашылықты, жаңашылдықты қажет етеді. Өскелең ұрпақ тәрбиесін жетілдіру мәселесі күн санап өзгеріп отыратын дүниемен тығыз байланысты. Мектеп – кез келген тәрбиенің бастауы және жан-жақты тұлға мен дамудың іргетасы қаланатын орын. Балалардың бойында жақсы қасиеттер мен мүмкіндіктердің қалыптасуына және олардың адамгершілік, тәрбиелік өсуіне мектеп қабырғасының ықпалы өте маңызды. Баланың адамгершілік-патриоттық тәрбиесін қалыптастыру мейірім мен ізгіліктен басталғаны абзал.
Барша қазақстандықтардың бо-йында патриоттық сезім мен Отанға деген сүйіспеншілікті дамытуымыз керектігі айтылып насихатталып келеді. Қазақстан – түрлі тарихи сілкіністерден өтіп, қаншымы ірілі-ұсақты дүмпулерден соң тәуелсіздікке қолы жеткен көпұлтты тұрақты даму жолындағы ірі мемлекет. Сондықтан оның тыныштық пен тұрақтылықта болуы патриоттық тәрбиені жүйелі түрде сіңіруіне байланысты болмақ. Ата заңымызда да тәуелсіздіктің түбегейлі принциптерінің бірі қазақстандық патриотизм екені нықтап көрсетілген.
Қазақстандық патриотизм – дербестігімізбен қатар, еліміз-дің тұрақтылығын, дамуын саяси-әлеуметтік жағдайдың ерекше-ліктерін көрсететін жаңа ұғым. Жүзден астам ұлттар мен ұлыстарға мекен болған Қазақстан олардың тарихи Отанына және мәңгілік қалатын мекеніне айналған.
Сондықтан да қазақ патриотизмі ұғымының қажеттілігі күнделікті өмірде айқын білініп, аз уақытта қалыптасып келеді. Педагогикалық тұсына келетін болсақ, ол ел келешегі жастарды тәрбиелеудің үздік моделіне айналары анық.
Қазақстандық патриотизм – білімін, біліктілігін, ақыл-ойын ел игілігіне жұмсау арқылы өз сүйіспеншілігін Отан мүддесіне жұмсай алудың адал көрінісі. Өз тарихын, салт-санасын қадірлей отыра, заман көшіне ілесетін ұрпақ тәрбиелеу де қазақстандық патриотизмнің бір бағыты.
Мектептердегі өзін-өзі басқару ұйымдары арқылы патриоттық тәрбие беру.
Өзін-өзі басқару ұйымдары әлеу-меттік маңызды мақсат-тарға қол жеткізудің тамаша әдіс-тәсілдеріне жатады. Түрлі ақпараттар мен жаңалықтарды қабылдау мен жү-зеге асыруда, өздерін дамыту және өзін-өзі қамтамасыз етуде мектептегі өзін-өзі басқару ұйым-дары жоғары нәтижеге жете алатыны анықталған.
Оқушылардың өз істерін басқа-руы үшін команда жасақталады. Бұл кәдімгі мемлекеттік басқару, әкімшілік, атқарушы мекемелердің моделі іспеттес. Әрбір мекеменің функцияларын нақты анықтау, құқықтары мен ұжымның әрбір мүшесінің міндеттері, ұйымның әрбір мүшесінің жауапты ісі болуы керек. Өзін-өзі басқару ұйымының атқаратын әрбір ісі ойдан, қиялдан пайда бола салған емес, керісінше нақты қажеттіліктерден туындап, балалардың мүдделерін үлкендердің ұстанымы аясында қорғайды. Бұл жерде талап қою, өзара сенімділік, құрмет, туындаған түрлі жағдайдан бірігіп, ұйым болып шығу ұранға айналады. Яғни, мектептегі осындай шағын модель, үлкен болашақтың негізін қалай алады.
Оқушылардың өзін-өзі басқаруын ұйымдастырудың негізгі мақсаты – мектеп оқушылардыкі екенін, оны басқаруға құқық-тары бар екенін сезіндіру, ұйымдастырушылық қасиеттері бар, басқаларға көмек көрсете алатын, өз сыныбының, ұйымы-ның, мектебінің шынайы жанашыры бола алуға, бұл өз кезегінде ары қарай үлкен жүректі отансүйгіштікке жетелеу, өз бе-тінше шешім қабылдай алатын жауапты және тәртіпті, өз бетінше таңдау жасауға дайын, қабілетті көшбасшы тәрбиелеу, белсенді өмір салтын ұстанатын жеке тұлға қалыптастыру.
Ұйым атқаратын іс-шаралар: қоғамдық жұмыстар, мәдени өмір, спорт, білім сайыстары, жауап-кершілікті арттыру үшін жарыстар сияқты болып келеді. Ұйымдағы әрбір оқушы өз саласының үздігі болуға барын салады. Әрбір ат-қаратын шара барысында олар өз мүдделерін бірлесе қорғайды, әркімнің пікірін есепке алады. Тіпті, мектеп өмірінің қызықты да, шаттыққа толы болуы ұйымның белсенді жұмысына бай-ланысты.
Мысалы үшін Жетісу облысы Алакөл ауданы Байзерек негізгі орта мектебінің 2021-2022 оқу жылындағы Өзін-өзі басқару ұйымының жаңа құрамын сайлап бекіткенін алып талдап көрелік. Мектеп Президенті, 7 министрлік, екі ұйым жасақталып, әрқайсысының өзіндік мақсаттары айқындалған.
Мектеп президентіне – Өзін-өзі басқару ұйымының жұмысын жандандыру (8-сынып оқушысы);
Білім министріне – оқушылардың білімін бақылау, күнделіктерінің толтырылуын қадағалау (8-сынып оқушысы);
Баспасөз министріне – газет шығару, құттықтаулар әзірлеу (8-сынып оқушысы);
Мәдениет министріне – іс-шаралар өткізу (9-сынып оқушысы);
Спорт министріне – спорттық іс-шаралар жүргізу (9-сынып оқушысы);
Еңбек және шаруашылық министріне – мектеп мүлкін ретке келтіртіп отыру (8-сынып оқушысы);
Экология министріне – көгалдандыру, тазалық тексеріп, ретке келтірту (7 сынып оқушысы)
Тазалық және денсаулық министріне – мектептің ішкі тәртібін, оқушылардың сабақтан себепсіз қалмауын қадағалау (9-сынып оқушысы);
Ұлдар ұйымының басшысы – ұлдар ұйымының жұмысын жүргізу (8-сынып оқушысы);
Қыздар ұйымының басшысы – Қыздар ұйымының жұмысын жүргізу (8-сынып оқушысы);
Өзін-өзі басқару ұйымының атқаратын жұмыстары, қаулысы, мақсат-міндеттері, ұйымның құн-дылықтары тіптен тамаша. Тұнып тұрған отансүйгіштік, оны шынайы жүзеге асырудың жолдары мен жоспарлары жасалған десек, артық айтқандық емес. Нақтылық үшін ұйымның негізгі құндылықтарын келтіре өтуді жөн санадық.
«Өзін -өзі басқару жұмысындағы құндылықтар:
•Адами ар-ожданы, иманжүзді азамат қалыптасу;
• Отбасындағы жауапкершілік;
• Отан, туған өлкеге құрмет;
• Денсаулық, салауатты өмір;
• Еңбек, экономика;
• Білім , ғылым, өнер;
• Мәдени мұра, құқық, тарих, шежіре;
•Тіл шеберлігі, рухани байлық;
• Достық, жолдастық».
Бұдан шығатын түйін өзін-өзі басқару ұйымындағы патриоттық тәрбие — тәрбиенің алтын бастауы.
Ұрпақ бойына патриоттық тәрбие беру үшін әр кезеңде ел тарихында болған оқиғаларды ұғындыру қажет. Ерлікке, жауынгерлік рухқа, батылдыққа тәрбиелейтін деректерді оқушыларға таныстыру отансүйгіштікке тәрбиелеудің бір көрінісі. Ел басындағы кейінгі тарихи оқиғаларда, кезең-дердің ауысуында, әсіресе, Ұлы Отан соғысы жылдарында өзін ұлтжандылықпен көрсеткен батырлар өмірін дәріптеуден ұтарымыз мол. «Жеңіс күні» мерекесіне, Кенес әскерлерінің Ауғанстаннан шығарылған күніне орай өткізілген іс-шараларда патриоттық тәрбие беру мақсатында Ұлы Отан және Ауған соғыстарының арда-герлерімен кездесулер өткізу, естеліктер тыңдау арқылы жас жеткіншек еінің қадірін біліп, танып, елінің қамын жейтін азаматы болады. Сондай-ақ осы мақсатта киелі жерлерге топтық серуендер ұйымдастырған жөн.

«Киелі Қазақстан» жобасы және патриоттық тәрбие

Оқушының өзі туып-өскен өңірінің интерактивті картасымен таныстыру жасау да отансүйгіштікке жол ашады. Киелі және тари-хи-мәдени нысандарының интерактивті картасы арқылы жергілікті құндылықтарды, табиғи ландшафттарды және мәдени мұраларды, тарихи сәулет өнерін, ескерт-кіштерді, кесенелерді, сондай-ақ тарихи орындарды, мәдени маңызды оқиғаларды жаңғырта отырып, ұрпақ санасына мықтап орнықтыра аламыз.
Соңғы жылдары мемлекеттік деңгейде «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» – «Киелі Қазақстан» жобасы жүзеге асырылды. Жоба қорытындысы бойынша 100 нысан жалпыұлттық деңгейде, 500 нысан жергілікті маңызы бар қасиетті орын тізіміне енді. Міне осы тізімге енген жерлерді оқушыларға таныту, бай мағлұмат беру патриоттық тәрбие негізінде атқарылар жұмыстардың бір бағыты.
ҚР Ұлттық мұражайы жанынан құрылған «Киелі Қазақстан» ор-талығы ұсынған жалпыұлттық киелі орынға жататын 100 нысанның тізімі жалпыұлттық мәдени мұра және жергілікті маңызы бар ны-сандар тізімі өлкетанушылар мен қоғам қайраткерлерің қатысуымен ғылыми-сараптамалық кеңестің шешімімен жасалған болатын.

Халық ғасырлар бойы тағзым етіп келе жатқан 9 табиғи мұра

Ұлытаудағы Ақмешіт Әулие биігі, «Хан Тәңірі» шыңы, Ал-тайдағы Мұзтау шыңы, Шарын каньоны, Қазығұрт тауы, Жам-бақы тауындағы және Абай ауданындағы «Қоңыр әулие» үңгірлері, «Отпан тау» тарихи-мәдени кешені, «Бектау ата» тауы және үңгірі және Жылаған-ата.

Археологиялық және архитектуралық ескерткіштерге қатысты 12 нысан

«Бозоқ» ортағасырлық қалашы-ғы, «Боралдай сақ қорғандары», «Есік-сақ» қорғаны, Таңбалы (Тамғалы) археологиялық кеше-ні, Теректі әулие, «Беғазы» архео-логиялық кешені, Ботай қонысы, Берел қорымы, Шілікті қорымы, Мерке-Жайсан түркі ғұрыптық кешені, Қосбатыр-Қумай ескерткіші (шамамен VI-VIII ғғ.) және Ақыртас бекінісі (VIII-IX ғғ.)

Діни және ғибадат орындарына қатысты 32 киелі орын

Қ.А.Яссауи кесене-кешені (Ра-бия Сұлтан Бегім кесенесі XV ғ., Үлкен Қылует ХІІ ғ., Күлтөбе (Ясы) қалашығы, Гауһар ана кесенесі), Арыстан баб кесенесі (ХII ғ.), Ибраһим ата кесенесі (XI-XII ғғ.), Қарашаш ана кесенелері (XI-XII ғғ.), Қарабура кесенесі, Баба Түкті Шашты Әзіз кесенесі, Бәйдібек би кесенесі, Домалақ ана кесенесі, Үкаш ата мазары (ІХ-Х ғғ.), Исмайл-ата сәулет кешені (ХІ-ХІХ ғғ.), Маңғыстау жеріндегі қорымдар мен жерасты мешіттері (Оғыланды жеріндегі Бекет ата ХVIII ғғ., Шопан ата Х-ХIХ ғғ., Көне Бейнеу және Бекет-ата ХI-ХIХ ғғ., Қараман ата, ХIII-ХIХ ғғ., Масат ата, Х-ХIХ ғғ., Шақпақ ата IХ-Х ғғ., Сұлтан-епе б.д. Х- ХIХ ғғ.), Сисем ата қорымы (ХIII-ХIХ ғғ.), Абат-Байтақ кесенесі (ХІV-ХV ғғ.), Алаша хан кесенесі, Жошы хан кесенесі, Домбауыл кесенесі, «Екідің» (Сарыторғайдағы ерте кезең ескерткіштері), Қозы Көрпеш пен Баян сұлу мазары, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы кесенесі, «Оқшы ата» кесенесі, «Қорасан Ата» кесенесі мен «Төлегетай-Қылышты ата» кешенді-мазары (ХІ-ХІІ ғғ.),Тектұрмас кешені (ХІV ғ.), Қарахан кесенесі (ХІІ ғ.), Айша бибі кесенесі мен Бабажы Хатун мазары (ХІ-ХІІ ғғ.), Бегім ана мұнарасы (Х-ХІ ғғ.), «Қорқыт ата» мемориалды кешені, Ұшқан ата қорымы, Ақмешіт қорымы, «Бұқар жырау» кесенесі, Ырғызбай Ата кесенесі, Вознесенск кафедралы шіркеуі, «Жаркент мешіті» сәулет-көркемөнер кешені, Құнанбай қажы мешіті және Христос Спаситель шіркеуі (XIXғ.).

Тарихи тұлғаларға қатысты
киелі 20 орын

Жиренқопадағы «Қобыланды батыр» мемориалдық кешені, Есім хан кесенесі (ХVІІ ғ.), «Абылай хан» алаңы, «Хан моласы» мемориалдық кешені (XVIII ғ. Әбілқайыр хан), «Абылай хан резиденциясы» кешені, «Қа-банбай батыр» кесене-қорымы, «Райымбек батыр» кесенесі, Тама Есет Көкіұлы кесенесі (ХVІІІ ғ.), Қарасай және Ағынтай батырлардың мемориалдық кешені, Махамбет Өтемісұлының кесенесі, 1916 жылғы көтеріліс басшылары кесенесі (Амангелді Имановтың бейіті; Әбдіғаппар және Кейкі батыр кешені), А. Байтұрсыновтың Алматыдағы үйі, Ш.Уәлихановтың Алтынемелдегі мемориалдық кешені, «Абай-Шәкәрім» мемориалдық кешені, Ы.Алтынсарин кесенесі, Ж.Жабаев кесенесі, Ф.М.Достоевскийдің Семейдегі әдеби-мемориалды үйі, Міржақып Дулатовтың кесенесі, Тарас Шевченконың мемориалды кешені және Теміртаудағы Тұңғыш Президент тарихи-мәдени орталығы

Саяси, тарихи оқиғаларға байланысты киелі 15 орын

«Таңбалы тас» ескерткіші, Орбұлақ шайқасы болған жер, Бұланты шайқасы болған жер, Аңырақай шайқасы болған жер, Ордабасы тауындағы «Бірлік» монументі, «Бөкей Ордасы» тарихи кешені, Астанадағы «Отан қорғаушылар» монументі, «Саяси қуғын-сүргін құрбандарының «АЛЖИР» мемориалды кешені, Республика алаңы (Тәуелсіздік монументі, «Тәуелсіздік таңы»), Долинка кентіндегі саяси қуғын-сүргін құрбандарын есте сақтау музейі, Семейдегі «Алаш арыстары» үйі, Семей полигоны құр-бандарына арналған «Өлімнен де күшті» монументі, Астанадағы «Ашаршылық құрбандарына ескерткіш» монументі, «Астана-Бәйтерек» монументі, «Қазақ елі» монументі және «Мәңгілік Ел» салтанатты аркасы.
Тарихқа, тарихта елеулі із қалдырған тұлғаларға, туған жерге деген естелктерді ұрпақтап-ұрпаққа жалғастырып, жас буынның бойында отансүйгіштік қасиеттерді еселеуге қызмет ететін «Киелі қазақстан» бағдарламасы әлі де өз жалғасын табатыны анық. Өйткені бұл бағдарлама нақты сұраныстан туындап, өзіне артылған міндетті сөзсіз атқарып келе жатыр.
Жас ұрпақты тәрбиелейтін педагогтар үшін ғана емес, Қазақстанның кез-келген азаматы үшін, Қазақстанға арнайы сапармен келген әрбір шетелдік турист үшін бұл ауқымды еңбектің маңызы зор. Соның ішінде желкілдеп өсіп келе жатқан әр жеткіншек өзінің туған елінде жалпыұлттық деңгейде танымал әрі мәні зор киелі жерлерді танып-біліп өсу арқылы туған ел мен жерге деген сүйіспеншілігі мен қатар мақтанышын арттырары анық.
Халық ғасырлар бойы тағзым етіп келе жатқан 9 табиғи мұраның; Археологиялық және архитектуралық ескерткіштерге қатысты 12 нысанның; Діни және ғибадат орындарына қатысты 32 киелі орынның; Тарихи тұлғаларға қатысты киелі 20 орынның; Саяси, тарихи оқиғаларға байланысты киелі 15 орынның қай-қайсысын алып тоқталып сараптайтын болсақ, әрқайсысының өзіндік аңыз-тарихы, сыры мен құпиясы, тылсымы мен табындырар, ойлан-дырар, толғандырар ғажайыбы ашыла түседі. Осы киелі мекендер бүккен таңғажайып тылсымдар бала жүрегін дір еткізіп, есінде өшпестей қалып, көзбен көріп құмартуға, тамашасына одан сайын қызыға түсуге себеп болады.
Бұл киелі өңірлерді 100 жал-пыұлттық нысан ретіндегі топтастырудың мәні де ұрпақ жадында біртұтас, бөлінбейтін кие, бөлшектенбейтін тарих ретінде орнықтыруда жатыр. Қарап отырсақ, 100 нысанға ұлан-бай-тақ еліміздің әр өңірінен киелі орындар енген. Бұл да тұтастықты, ұлттық бірегейлікті, мызғымас бірлікті насиаттап жатқан мың-жылдықтарды мақсат тұтқан жоба екенін әйгілесе керек.
Әр оқушы өзін Ұлы Даланың аяулы перзенті екенін мақтан тұтып, мыңжылдықтар бойына ата-бабасы үзбей тағзым еткен киені өздеріне мұраға еншілеп кетсе, ұлы мұрат, ұрпақ сабақтастығы, ұлттық даралық деген осы.

Этнопедагогика және патриоттық

     Тәрбие мен оқытудың басты міндеті өз елінің азаматы мен патриотын тәрбиелеу болса, «Қазақстандық патриотизм және ұлттық патриотизм» оқушылардың таным деңгейін бағалаудың көрсеткіші ретінде қарастырылады. Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуына, қоғамның саяси және рухани өмірі саласындағы мін-деттерді жаңартуға бағытталған идеологиялық-тәрбие мемлекеттің стратегиялық бағытымен айқын-далды. Еліміздің тәуелсіздігі мен егемендігі жердің түп иесі қазақ халқына және жерімізді мекен еткен басқа да халықтардың ұлттық дүниетанымының өсуіне ықпал етті.
Этнопедагогика – бұл дүниета-ным, тәрбиелік мәдени мұра, белгілі бір халықтың, тайпаның өзіндік ерекшеліктері бар, халықтық білім мен оның тәжірибесін жүйелейтін педагогикалық білімнің жаңа теоиялық саласы.
Педагогиканың дамуын халық-тың дәстүрлерімен бірлікте қарастыру тарихи-педагогикалық зерттеулердің тиімділігі мен бола-шақта ғылыми педагогикалық теориялардың икемділігін зерттеу қажеттілігінің дәлелі болып та-былады.
Сонымен бірге этнопедагогика дамуының ішкі тарихи-педа-гогикалық заңдары бар, сон-дықтан олар жалпы және жеке элементтерден тұрады; жалпы заңдылық этникалық тәр-биенің қоғамдық өмірге, өмір жолына, қоғамдағы өндірістік қатынастардың дамуына, оны қайта құруға тәуелділігімен анықталады.
Этнопедагогиканы оқу-тәрбие үрдісіне кеңінен енгізудің басты себебі – өткен кезеңдердегі керек-
сіз деп танылған адам мен табиғаттың үндестігінен туындаған педагогикалық ұстанымдарын жаң-ғырту.
Халықтық педагогикалық даналықтармен қатар халық ағарту құралдарын толық пайдаланса, халыққа білім беру жаңарады. Отбасы, балабақша, кәсіптік лицейлер оқу-тәрбие мәселелерін шешуде одақтың нығаюына зор үлес қосып, бастау болып табы-латынын есте ұстаған жөн.
Этнопедагогикада баланың денсаулығы мен дене дамуына қамқорлық жасау, ақыл-ой және еңбекке баулу, саналы адамгершілік-эстетикалық бағыт-бағдар беру, мінез-құлқын реттеу, өзін-өзі тәрбиелеу және қайта тәрбиелеу, яғни болашақ мамандардың оқылған материалға деген қызығушылығын арттыру да сөзсіз басты назарда.
Халық ықылым заманнан ұрпақтарын өмірге, еңбекке, қоршаған дүниені бүлдірмеуге, туған же-рін сүюге, табиғаттың әрбір жаратылысына құрмет жасауға дайындап келгені белгілі. Белгілі ғылыми-теориялық заңдылықтары бар педагогика ғылымы пайда болғанға дейін-ақ адамзат білім берумен айналысты. Ол тасқа басылып қатталмаса да, халық жадында мәңгі сақталып, ғасырлар бойы ауызша мақал-мәтел, өсиет, өнеге, қағида түрінде ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отырды. Мұны халық педагогикасы деп атайды.
Адамзат баласы, оның ішін-де қазақ халқы да ғасырлар бойы өз ұрпағын тазалық пен адалдыққа, ұлтжандылық пен қайы-рымдылыққа тәрбиелеп, тек жақсылыққа үндеді. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан бұл дәстүрдің негізінде халықтық педагогика жатыр.
Халық педагогикасы – халық, ұлт, ру, тайпа арасындағы сый-ластық, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, қонақжайлылық қарым-қатына-сында берік орын алатын адамның мінез-құлқын, мінез-құлқын қалыптастырудың белгілі нормасы.
Этнопедагогика тарихи қателіктерден сақтап, ұлт руханиятын түгендеуде, ұлттық ерекшелікті сақтауда өте зор жүк арақалап, ұрпақ бойында тамырына үңіле алатын қасиет дарытады. Бұл балалар мен жасөспірімдердің ұлттық құндылықтар мен дәс-түрлердің, ұлттық мәдениеттің мұрагері ретіндегі адамдық пары-зын жан-жақты сезінуге, ата-анасының, өткен ұрпақтың, бүкіл халықтың еңбегін жалғастыруға үйретуге көмектеседі.
Этнопедагогикалық көзқараста тәрбие бір қоғамдық құбылыстан екіншісіне табиғи ауысу болып табылатын мінез-құлықтың табиғи түрі ретінде әрекет етеді.
Қазіргі қалыптасу жағдайында халықтық педагогиканың қолданылу аясын айқындау, оның дәл қазіргі білім жүйесі мен тәрбие берудегі арақатынасын айқындау өте маңызды.
Халық педагогикасы – ұлттық санаға негізделген халықтың сан ғасырлық рухани байлығы. Ұлттық тәрбиенің дағдысы мен санасының жиынтығы, білігі мен дағдысының, білімі мен танымының шоғыры. Халықтың бала тәрбиесіндегі сан ғасырлар бойы жинақтаған озық ой-өрісін, тәлім-тәрбиесін қалың жұртшылыққа ұсынылады.
Тәуелсіздіктің ықпалы қоғам-дық дамудың барлық саласын қамтып, озық әлемдік тәжірибеге негізделген жаңа мазмұндағы жүйенің қалыптасуына үлкен ықпал етті. Қазақ халқының тарихына, мәдениетіне, дүниетанымына, ұлттық ерекшеліктеріне қатысты бұрын-соңды жарияланбаған неме-се саясатқа еген желеумен тасада қалған этнопедагогикалық еңбектер қайта ашылды. Ұлттық өзіндік сана жаңғырды, рухани өрлеудің жаңа процесі басталды. Білім мен тәрбие мәселесіне жаңа көзқарастар, жаңа талаптар қойылып, жаңа идеялар туындады.
«Білім беру туралы» Заңның «Білім беру жүйесі» деп аталатын бөлімінде білім берудегі басты міндеттер туралы: «Қазақстан Республикасына шын берілген адал патриот азамат даярлау. …олар мемлекеттік белгілердің мəні мен маңызын терең түсінген, халықтық дəстүрлерді қастерлейтін халықтар достығының негізінде тəрбиеленген халық, Отан, отбасы алдындағы жекебастың міндеттері мен құқықтарын терең сезінген… Қазақстанда тұратын қазақ халқы мен басқа да халықтардың тілін, тарихын, салт-дəстүрі мен əдет-ғұрыптарын қадір тұтып, оны игеруге кепілдік бере алатын азамат тəрбиелеу болуы керек» деп жазылған.
Жоғарыда біз тоқталып отыр-ған этнопедагогиканың барлық бағыт-бағдарына қоса, шын бе-
рілген адал патриот азамат тәрбиелеу білім берудің басты мін-
детіне кіргізілгенін біреу білсе, біреу білмейді. Бағамдай қарасақ, еліміздегі «Білім беру» туралы Заңы
мыздың өзі бастауын этнопе-дагогикадан алып тұр.
Мемлекетті жаңғыртудың ең маңызды шарты – оның ұлттық кодын сақтай білу. Тарихи тәжі-рибе мен ұлттық дәстүрді ұмыт қалдырмай, керісінше, озық дәс-түрлерді сәтті жаңғырту, жаңғыртып қана қоймай қолдана білу қажет. Ұлттың даралығын анықтайтын белгі – этникалық рухани мәдениет. Оның ішіне этнопедагогикамыз да, тіліміз, дініміз, салт-дәстүріміз, әдет-ғұрып, өнер, музыка т.б. бәрі енеді. Мұның барлық ұлттық ерекшелікті сақтап тұрған кодтар. Өзіміз байқамауымыз да мүмкін, бірақ осы кодтар қоғамда, отбасы өмірінің барлық салаларында көрініс табады.
Қазақ халқының этнопедагогикасының негізін құрайтын салт-дәстүрлердің кейбірі ұмы-тылса, кейбірі заман ағысымен түрленіп, қайта дамуға түскен. Бірақ көнесі, жаңғырғаны, жаңасы болсын, ұлт жамуының негізгі көрсеткіші, идеологиялық тұғыры десек те болады. Барынша әсіресе жас ұрпаққа тәрбие беруде ізденісті ұлттық салт-дәстүрлерден іздеген жөн. Ғасырлық безбеннен өткен ата-бабамыздың тіршілік тәжірибесімен қалыптасқан әдет-ғұрыптарды, жөн-жоралғыларды ұстануымыз керек.
Ұлттық танымға терең тамыр жіберген, салт-дәстүрді ұстанатын оның мәніне жете алатын ұрпақ тәрбиелеуге дәл қазір барлық мүмкіндік бар. Өйткені ең алдымен біздің елімізде дербестік, тұрақтылық, тыныштық орнады.Туған халқымыздың әдет-ғұр-пын, салт-санасы мен, тәлім-тәрбие мұрасын ұрпаққа дұрыс тасымалдай алсақ, нағыз елжанды қалыптастырып жатырмыз деп айтуға болады.
Кей жағдайда тәрбие жүйесі құр сөз, құрғақ ұран, қағаз толтыру сипатында болып, оқушыларға патриоттық тәрбие беру бағытын дамытуды қиындатып жатады. Бұл жағдайлар мектеп оқушыларына тәрбие беру мәселесіне жаңаша көқараста қарауды талап етеді. Жаңа көзқараста оқушылардың патриоттық сана-сезімін, таным-түйсіктерін, салт-дәстүр, ұлттық тәрбие негезінде жетілдіру күн тәртібінде өзектілікке ие.
Жас ұрпаққа қашанда тәр-бие керек. Тәрбие мен тәлім халқымыздың бүгіні мен бола-шағын дамыту үшін қажет. Сондықтан да, ең алдымен, бү-гінгі қоғаммен үйлесімді ұлт болашағының бағытын айқындау қажет. Әр халықтың ықылым заманнан бері келе жатқан өз білім жүйесі бар. Тәрбие өзінің ұлттық табиғи тамырынан ажыраса, тәрбиелік сапасын жоғалтады. Сондықтан да оны рухани тұрғыда ұлт тағдырымен байланыстыра отырып, қазіргі қоғамның жағдайын ескере отырып, алға ұмтылу керек.
Ұлы жазушы М.Әуезов: «Ел болам десең, бесігіңді түзе» деген өсиет қалдырды. Болашақ алдында, бүгінгі жас ұрпақ алдындағы аға буынның зор міндеті – толыққанды тәлім-тәрбие беру. Бұл арада тағы да ойымызды шегендей түссек, ұлт үшін, ұлт даралығы сақталу үшін салт-дәстүрлердің ұрпақ тәрбиесінде алатын орны ерекше. Рухани құндылығымыз – салт-дәстүрлерімізді де жоғалтпай, заман көшінен де қалмай, бәсекеге де қабілетті бола алсақ, ұлттық мемлекетіміздің іргетасын бекіт-кеніміз болар еді.

Халық мақалдарындағы отансүйгіштік

    Этнопедагогикада балалар тәрбиесіне, олардың отансүйгіштік қасиеттерін оятуға арнайы айтылған мақал мен мәтелдердің алатын орны ерекше. Мақалдар бүкіл айтылған ақыл-кеңестің, ойдың, насихаттың жиынтығы, қорытындысы деп бағалауға болады. Мысалы «Отан оттан да ыстық, жалыны бар шоқтан да ыстық», «Отан отбасынан басталады», «Отан қадіріне жетпеген өз қадіріне жетпейді», «Отан елдің анасы, Ел ердің анасы» деген халық мақалдарындағы түйінді ойлардың дұрыстығы мен маңыздылығына ешкім дау айта алмас. Барлығы халықтың өмір тәжірибесінен екшелген даналық тұжырымдар.
Тәрбие мен білім беруде халық өзінің бар асыл сөздерін, даналығын балалар мен жасөспірімдерге берген. Өмірін жалғастыратын ұлы мен қыздарына ғасырлық тәжірибеден түйгендерін аманат етті. Әркім баласының елін сүйетін өнегелі азамат болып өскенін қалайды. Осы арманын орындау үшін баланың болашақ игілігі үшін бар мүмкіндігін аямай, «Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас», «Отансыз адам — ормансыз бұлбұл» деген нақыл сөздерді әрқашан құлағына құйып отырды.
«Отаны бірдің жүрегі бір, Жүрегі бірдің тілегі бір» деп, бір мекенде туып-өскен, сол мекенді бірдей аялап, құрметтейтін жандарда Отан ұғымы ортақ болатынын ұғындырады. «Азат елдің аспаны ашық» деп, тәуелсіз, дербес ел боудың қаншалықты зор бақыт екенін түсіндіреді. «Жат жердің қаршығасынан, Өз еліңнің қарғасы артық», «Сағынған елін аңсайды, Сары ала қаз көлін аңсайды» деу арқылы өзінің атамекен жері мен туған халқына әлемде ешбір жер, ешбір ел тең келмейтінін сан рет ескертеді.
«Өз елінде көртышқан да батыр», «Өз елінің иті де қадірлі», «Акқу көлін аңсайды, Адам туған жерін аңсайды», «Елінен безген ер болмас, Көлінен безген қаз болмас», «Ит тойған жеріне, Ер туған жеріне», «Отансыз адам – ормансыз бұлбұл» «Жауда қалған бұлбұлдан, Отанға қайтқан ит артық», «Бұлбұл гүлзарын сүйеді, Адал адам Отанын сүйеді», – деп, тіпті жаратылыстағы тір-шілік иелерінің барлығында өзі жерсінген, үйренген ыстық мекені болатынын теңеумен, образбен бейнелеп әкеліп, жас ұрпақтың ойына қозғау салған.
Сондай-ақ, «Опасызда oтан жоқ», «Кісі елінде сұлтан болғанша, Өз еліңде ұлтан бол», деп жеткіншектердің намысын бала кезінен қайрай отыра, отансүйгіштік қалыптастыратын халық мақалдары да кездеседі.
«Ерінен айрылған көмгенше жылайды, Елінен айрылған өлгенше жылайды» деу арқылы ел мен жерден айрыудың психологиялық жақтан қандай соққы болып тиетінін айта келе, дұрыс бағытқа жөн сілтеп отырған.
«Отан – елдің анасы, Ел – ердің анасы», «Ел іші – алтын бесік», «Туған елдің түтіні де тәтті», «Орағың өткір болса, қарың талмайды, Отаның берік болса, жауың алмайды» дей келе, қалайда өз Отаныңның бағасына жет, қызмет қыл дегенді насихат етеді. Егер Отаныңды сүйе алмасаң, оған адал қызмет ете алмасаң, өмірің өкінішпен, іштей азаппен өтетінін еске салады.
Мақал-мәтел халықтың өмірде көрген-білгендерінің қорытын-дысы, ой түйіні деуге болады. Мақал-мәтелдер – түрлі өмірлік жағдаяттарды түсінуге, түсіндіруге арналған ережелер жинағы, оқулық құрал іспетті. Мақал-мәтелдер балаларды терең ойландырумен қатар, әдемі, сыпайы сөйлеуге баулиды, сөздік қорын молайтады, сөз қолданысын түзейді. Кез келген халықтың ауыз әдебиетінде мақал-мәтелдер көлемі жағынан шағын, мазмұны бай, тілі көркем.
Мақал-мәтелдердің ғасырлар бойы халықпен бірге жасасып, өміршең болатындығы – тіл көркемдігі мен мазмұнының тереңде жататындығында, аз сөзге сығымдап көп мағына беретіндігінде және есте бірден жатталып қалатындығында. Мақал-мәтелдер адам өміріндегі түрлі оқиғалар мен қарым-қатынастарды қысқа да түсінікті тілмен түсіндіреді; айтылуға қиын ойды нұрландырады, айқындайды.
Халық ауыз әдебиеті қазынасында ерте заманнан келе жатқан, өзіндік ерекшеліктері сақталған, өнегелі өсиеттер жинақталған халықтың асыл ойының көркем жиынтығы мақал-мәтелдердің те-рең мазмұны мен отансүйгіштік тәрбиелік мәнін аша отырып, жас ұрпақты ұлтжанды азамат етіп қалыптастырудағы рөлі мен маңызын көрсетуге тырыстық.

Патриоттық тәрбие
және мемлекеттік идеология

   Қалай алып қарасақ та, жастарды патриоттыққа тәрбиелеу – еліміздің мемлекеттік жастар саясатының бір бөлігі. Өз елінің патриоты болу – мақтаныш пен абырой кез келген адам үшін қашан да үлкен мәртебе. Әрбір адам баласы туа сала емес, жүре келе, көре келе, ести келе, тәрбиелене келе патриотқа айналады. Мәселе, дер кезінде оң бағыт пен тура жолды нұсқай алуда жатыр. Оның үстіне, тұрақты дамып келе жатқан мемлекетте патриоттық тәрбие беруге үлкен мән бере отырып қадағалау керек. Жастардың санасына ел болашағы үшін күрес, қылмысты азайту, нашақорлық, маскүнемдік, экстремистік сияқты келеңсіз құбылыстармен күресуді керектігін мықтап сіңіруде іс-шаралар жүргізіліп те жатыр.
Қоғамдық құрылымы көп ұлт пен ұлыстан тұратын еліміз патриотизм мен өз жеріне деген сүйіспеншілікке негізделген біртұтас идеология құруға ұмтылуда. Бұл жүйелілікті, тұтастықты және бірлік пен қоғамдық келісімді сақтауды талап ететін өте күрделі міндет. Білім беру: балабақша, мектеп, колледж, жоғары оқу орындары, тәлім-тәрбие үйрету, қосымша білім беретін мекемелердің барлығы пат-
риотизмді қалыптастыруға және нығайтуға қызмет етеді. Басты мақсат етіп жас ұрпақтың бойында жоғары патриоттық сананы, өз еліне деген мақтаныш сезімін қалыптастыру, патриоттық тәрбие жүйесін мақсатты түрде дамыту арқылы Отанның мүддесін қорғау жөніндегі азаматтық борышы мен конституциялық міндеттерін орындауға дайын болуды тәрбиелеуді ұстанып отыр. Патриоттық тәрбие – Қазақстанның ұлттық идеологиясының мығым тұсы, бас-ты стратегиялық бағыттардың ең маңыздысы.
Сонымен қатар, өскелең ұрпақты отансүйгіштікке тәрбиелеуде елі-міздегі діни бірлестіктердің мәнін, мазмұнын, мақсаттарын ашып көрсету қажет. Қазақстандық патриотизмді тәрбиелеудің жаңа жүйесі әр ұлт пен ұлыстың мәдениетін, тілін, салт-дәстүрлерін дамытуға, ұлттық идеологияны насихаттауға қызмет етіп, қазақ халқы мен барша республика аумағында тұратын этностардың тарихи санасын өзек ете отырып жүзеге асуы маңызды. Мұндай патриотизм үлгісі еліміздің саяси тәуелсіздігін, қазақстандықтардың этносаяси және этномәдени бірлестігін нығайту, халықтың моральдық, физикалық және экологиялық мәселелерін шешуге ықпал етеді. Дәл осы бағытта жүргізілетін отансүйгіштік саясат шовинизмге, сепаратизмге, рушыл-дық пен түрлі бөлінулерге белсенді түрде қарсы тұрады. Мемлекеттік идеологияның қазақстандық қоғам
өмірінің барлық саласын сауық-тыратын рухани күш ретінде әрекет ете алады.
Жаңа Қазақстанның жаңа идео-логиясының өзегі түпкілікті қазақ этносының рухани-тарихи мұрасы екенін атап өткен жөн. Ғасырлар бойы сарқылмай, үзілмей жеткен рухани-тарихи мұралар арқылы көптеген ұлт пен ұлыс гуманизм мен адамгершілікті ту еткен қазақ халқының маңына топтаса алды. Бүгін біз өз Отанымызға деген сүйіспеншіліктің негізгі қағидаттарын қаншалықты берік ұстансақ, ертеңгі күні болашақ ұрпақ армандарымыз бен үміттерімізді ақиқатқа айналдырып, бұдан да зор биік асуларды алады. Расында да, ең жоғары патриотизм – туған жердің игілігіне деген ыстық ықыласта жатыр. Туған жерге, өз халқына деген сүйіспеншілік өскелең ұрпақтың бойында өзге халықтарға деген терең құрмет сезімімен ұштасуы керек. Өткен ғасырдың 90-шы жылдарына дейін Қазақстанда да Кеңес құрамындағы өзге одақтас республикалардағы сияқты коммунистік идеологиядан басқа идеология болған жоқ. Қайта құру процестері мен социалистік жүйенің ыдырауы нәтижесінде 70 жыл бойы қалыптасқан жалаң ұран тас-талқан болды. Коммунистік идеологияның күйреуі идеоло-гияның рөлі мен орнының қан-шалықты маңызды екенін анық көрсетті.
Сол тәуелсіздіктің алғашқы кезеңдерінде мемлекет басшылары, интеллигенция өкілдері, қоғам қай-раткерлері ғылыми қауым барлығы бірлесіп, рухани дағдарыстың алдын алуға қызмет етіп, қоғамды саналы түрде қайта құрудың маңызды тетігіне айналуы тиіс жалпыұлттық идеяның негізгі қағидалары етіп, отансүйгіштікті тұжырымдауға тырысты. Әйтпесе, ұлттық идеология мен құндылықтар жүйесі дағдарысқа апарар еді.
Дәл осы кезегі басты міндет – болашаққа ұмтылған ұрпаққа дұрыс бағдар беріп, ең алдымен елін, түп тамырын сүюге тәрбиелеу болды. Бұл міндет қоға-мымызда қазір де бұдан кейін де дамуын тоқтатпақ емес. Өйткені Қазақстандық патриотизм әрбір азаматтың өз Отанының тағдыры, қауіпсіздігі және болашағы үшін саналы жауапкершілігі болып табылады. Патриоттық рухта тәрбиеленген адам ғана салауатты қоғам мен қуатты мемлекет құра алады. Бұл құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құруға үлес қосуға дайын бірегей тұлға болуы керек. Отансүйгіштікке тәрбиелеу жеке тұлғаны адам-гершілікке тәрбиелеуге ғана емес, азаматтықты қалыптастыруға да ықпал ететін халқымыздың ерлік тарихына негізделуі керек. Алдыңғы ұрпақтардың дәстүрлері мен жетістіктерін жаңғырта отырып, біз болашаққа ілгері басуға жағдай жасаймыз және бұл ретте толеранттылық пен келісім рухында тәрбиелеу арқылы бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету факторы ретінде білімнің де рөлі зор.
Әрине, жас ұрпақты патриотизмге тәрбиелеуде мемлекеттік идеологияның алатын орны зор. Жаңа Қазақстандық патриотизмді – қазіргі нағыз еркін атмосферада өсіп келе жатқан ұрпақтың дүниетанымына қалыптастырсақ, олар ешқашан Отанының мүдде-сіне опасыздық жасамайтын, мемлекеттің әр азаматын, әр құндылығын соңғы шекке дейін қорғай алатын тұлғаларға айналады. Өйткені қазіргі ұрпақта жасан-дылық, жағымпаздық, жасықтық мінез, құлдық психология жоқ, оларға қысым көрсетіп жатқан солақай саясат жоқ. Сол себепті таза болмыстарын жоғалтпай өсіп келе жатқан қазіргі ұрпақтан үлкен ерліктер күтуге болады.
Дегенмен де қазіргі қоғамда бірқатар патриоттық идеология мәселелері кездеседі. Солардың бір-неше себеп-салдарына тоқталып өтсек. Жас ұрпақ арасында материалдық артықшылыққа табыну, яғни жақсы өмір іздеп шетелге шығуды армандау, соған бел буу, қоғамда болып жатқан сая-си маңызды жайттардан тыс қалатын енжарлық, жалғыздық немесе өзімшілдік, орынсыз сән-салтанат пен даңғойлыққа құмарту сынды жайттарды атап өтуге болады. «Алтын жастар» деген атауға іліккен атанған жастардың арасында патриотизм түсінігі әлсіз, олар адам өзіне ұнайтын мемлекетте тұруы керек деген түсінікті берік ұстанады. Мектеп бітіріп, жоғаы оқу орнын таңдауда көбіне шетелдік университеттерді таңдайды. Отан-дық білімді қабылдамайды, олар үшін ұлтжандылық, отансүйгіштік сияқты ұғымдар бос сөздер саналады.
Бірақ, тереңіне мән берсек, барлығы керісінше, дәл қазіргі қоғамға қарапайымдылық пен қана
ғатшылдық, үнемшілдік, ұстамдылық пен беріктік, Отанға адалдық қажет. Бірақ бұның бәрі қатып қалған түзетуге келмейтін, әбден асқынған шегіне жете қойған жоқ. Өйткені жас буын, жас егілген тал шыбық сияқты. Діңі қатып, бұтақтары қисайып кеткен ағашты түзетуге келмес, ал талшыбыққа тіреу қойып, демеу жасап, күтім көрсетсе, тіп-тік боп жайқалады. Жас ұрпақ та сол тал шыбық іспетті. Тек дер уақытын өткізіп алмау керек.
Рухани және материалдық байлық арасындағы шекараны жас ұрпаққа түсіндіре алу да маңызды. Екеуінің де адам өмірінде маңызды рөлі болатынын жеткізе отырып, Отанға деген сүйіспеншілік пен
адалдық сезімі болмаса, мате-риалдық байлық та толық мәнге ие болмайтынын домбыра пернесін басқандай, дәл түсіп түсіндіру керек. Осы тұрғыдан қарағанда жас ұрпақтың бойында азаматтық сезімді қалыптастыруда отансүйгіштік басым бағытқа айналуы тиіс. Кез-келген білім беру мекемелерінің алдында жастарды отансүйгіштікке, адамгершілік-имандылыққа, тұлғаның құқықтық мәдениетіне негізделген тәрбиелеу жүйесін құру міндеті тұр. Қазіргі қоғамымыз үшін тарихи сананы есте сақтап қана қоймай, өз елімен мақтанатын, елін өрге сүйреген тұлғаларға ұқсағысы келетін сезімдерін ояту керек. Жастардың жаппай шетелдік құн-дылықтарға табынып, шетелдік танымал адам-
дарға ұқсауды мақсат етіп жат-қанына бей-жай қарамау керек. Отанға деген сүйіспеншілік сезімі күнделікті қайталанатын, өзіміз кейде мән бере бермейтін іргелі құндылықтар: үлкенді сыйлауда, қарапайымдылықта, әдептілікте және елгезектікте, жанашырлықта т.б. жататынын да қаперде ұстайық.
Қалай алып қарасақ та, тиімді патриоттық саясатты жүзеге асырудың арқасында бүгінде елі-
мізде тұрақты қоғамдық келі-сім орнаған. Әрбір азамат күнделікті өмірде көрініс табатын патриотизмнің сөзсіз қажеттілігін бірауыздан мойындаған. Қай мемлекеттің болсын даму тарихына үңілсек, патриоттық саясат дұрыс жүргізілмесе, түрлі қиындыққа тап болғанын көруге болады. Ал біздің елімізде ең бастысы бейбітшілік пен келісім орнап отыр.
Бұл елімізде жүргізілген отансүйгіштік идеологияның дұрыс жүзеге асқанының жемісі, қазақ жерін мекен еткен әрбір ұлт пен ұлыстың, әр азаматтың таңдауы. Патриоттыққа үндейтін сарабдал саясаттың арқасында еліміз тәуелсіздікті алған жылдардағы қиын кезеңнен жұтылып кет-пей, керісінше азаматтық пен патриотизмге тәрбиелеуді мақсат етіп, бір жұдырық боп ұйысып шықты. Ең маңызды идеологиялық міндет – қазақстандық патрио-тизмді қалыптастыру болып айқын-далып және отансүйгіштік Жаңа Қазақстанды құрудың маңызды факторларының бірі болып танылды.
Қазақстан болашағы табысты және келешегі зор тәуелсіз мемлекет ретінде халықаралық деңгейде мойындалды. Мойындалудың аста-рында қазақ жерінің көптеген ұлт пен ұлысқа тарихи Отанға айналуы жатса керек. Бұған тереңдей түссек, қазақстандық патриотизмінің маңызды құрам-дас бөлігі оның бүкіл әлемге ашықтығы, шығыс пен еуропа мәдениеттерінің ерекше үйлесімі, мәдениеттердің сіңісуі болып табылады. Қазақ жері далалық көшпенді өмір мен отырықшы мәдениеттің түйіскен жері болғандықтан, өзінше қай-таланбас шығыс+еуропа синтезін жасап, бірлескен өркениет туды. Яғни, қазақ жеріндегі патриотизмнің моноұлтты немесе тарихи мекенді 2-3 ұлт қана мекендейтін немесе бір ғана мәдениетпен ғасырлар оздырған елдерден ерекше дейтініміз сондықтан. Сонымен қатар, халқымыз өз руханиятына басқа халықтардың мәдениетін қабылдай отырып, өзінің қайталанбас ұлттық мазмұнын жаңғыртып, толық-тырып ұлттық ерекшеліктерін айқындай алды. Бұдан келіп, отансүйгіштіктің де өзгеше «Қа-зақстандық патриотизм» деген форматы қалыптасуы заңдылық.
Елімізде әр ұлттың өз тілін, мәдениетін, руханиятын қорғауға алған бірлестіктер, этникалық ұйымдар, діни және басқа да әлеуметтік-мәдени топтардың қауымдастықтары жұмыс жасайды. Әрине барлығы алдымен тек-серістен, сұрыптаудан өтеді. Өйткені, елімізді ішкі-сыртқы арандатушы күштерден қорғау ең басты оында тұрады. Соның нәтижесінде ел ішіндегі қауіпсіздік қамтамасыз етіледі, ал бірліктің негізі – ортақ тарих, одан қажетті сабақ ала білу керек. Этносаралық қатынастардың қазақстандық үлгісін насихаттау арқылы қа-зақстандық отансүйгіштікті де қолдаған болатынымыз анық. Осы орайда қазіргі Қазақстан қоғамын біріктіретін толеранттылық, өзара көмек, бірлік, қайырымдылық, т.б. сияқты құндылықтар нығая түседі.
Еліміздің жас ұрпағының пат-риоттық санасын қалыптастыруда: экономикалық табыстар, әлеуметтік прогресс, ұлттық даму үшін қажет экономикалық реформалар қажет. Ел болашағы тек жақсы өмір үшін шетел асып, өз атамекенін біржолата тастап кете бермеуі үшін экономикалық сілкініс қажет. Материалдық жағдаймен бірге елдің келешегін жасайтын жастардың бойында толыққанды білім болу жағын да терең қамтамасыз етіп, білім беру мен оқыту жүйесін жаңғырту арқылы тиімді нәтижеге жетуіміз керек. Еліміздегі патриотизм мемлекеттік идеологиямен бірігіп, ұлттық тарих пен мәдениет, мемлекеттік рәміздер, тәуелсіздік пен азаттық, әлеуметтік-экономикалық жетістік, халықтың әл-ауқаты т.б. тұтасып келіп үлкен бір кешен құрайды.
Патриоттық тәрбие беруде ең алдымен ұрпақ бойында ұлттық мақтаныш, ұлттық рух, ұлттық қадір-қасиет оянады. Патриотизмнің жоғары деңгейінде еліміздің әр азаматы білім, білік, мәдениет жағынан әлемнің кез келген азаматымен бәсекеге түсе алады, өз ұлтымен мақтана алады.
Патриоттық тәрбие берудің мемлекеттік деңгейдегі маңызды бағыттарына ең алдымен өске-лең ұрпақты тәрбиелеудің іргелі негізі білім беру саласы жататыны сондықтан. Одан кейін, ұрпақтар сабақтастығының үзіліп қалмауын негіз ететін бағыт та өте маңызды. Сол сияқты, көпұлтты ел болғандықтан, ұлтаралық келі-сім басты назарға алынған. Ортақ мекенімізде бейбітшілік пен келісімде өмір сүру – әрбір азаматтың парызы. Тағы бір маңыздысы, конфессияаралық келісім, әркімнің наным-сеніміне құрмет көрсету. Сондай-ақ аса маңызды жайттың бірі – технологиялардың дамуымен ерекше сұранысқа ие ақпараттық кеңістік. Ақпараттық кеңістікте еркіндік пен қатар, көп нәрсеге сендіруге, жарнамалауға, еліктіріп, қызықтыруға болады. Дұрыс жағына қарай пайдаланса, үлкен жетістіктерге жеткізеді.
Сонымен жас ұрпаққа пат-риоттық тәрбие беру Отанға деген адалдық пен сүйіспеншілікті қалыптастырады. Қазіргі замандағы мемлекеттік идеологиямыз азамат-тық борыш пен Ата заңымыздағы талаптарды орындап, патриоттық сананы қалыптастыру бойынша стратегиялық міндеттерді толық жүзеге асыруға бағытталған.
Тәуелсіздік алғалы 32 жыл бойы өскелең ұрпақтың отан-сүйгіштік сезімін мақсатты түрде қалыптастыруда мемлекеттік рә-міздер – Ту, Елтаңба, Әнұран үнемі дәріптеліп, мемлекеттік мерекелер аса салтанатты деңгейде атап өтіліп келе жатыр. Тәуелсіздіктің құрдасы болған балалардың өзі отыздан асып, өз ұрпақтарын өсіріп, тәрбиелейтін жасқа жетті. Отыз жыл да аз меже болмағанмен, тарлан тарих үшін әлі жас тәуелсіз мемлекет қатарындамыз.
Жас мемлекеттің әлемнің дамыған азулы елдерімен тең дәрежеде бәсекеге түсуі үшін әрине болашағы – жастар қай жағынан алса да озық шығып тұруы керек. Әрине, бұл бағытта білім беру ұйымдары аянып қалып жатқан жоқ. Отанымен ажырамас байланыста болатынын сезіну үшін отансүйгіштікке насихат ең алдымен білім ордалары арқылы қалыптасатынына жоғарыда тоқ-талдық.
Халықтың зор потенциалын өздері таңдаған сала бойынша жарқырата көрсетіп жүрген, ұлт мақтанышына, тіпті әлемдік деңгейдегі тұлғаға айналып жатқан жастарымыз аз емес. Ән әлемінде қанат қағып, АҚШ, Қытай, Ресей, Еуропаның көптеген елдерінде жеке концерт беріп жүрген Димаш, 2020 жылы танымал «Грэмми» жүлдесін алған Иманбек, IQ ең жоғары ақылды адамдардың қатарындағы Гарвард университетінің түлегі Димаш Әділет, 20 жасында әлемдік 3 консерваторияны тәмамдаған «Қазақстан Моцарты» атанған Рахат-Би Абдысағин, Қазақстанның шебер теннисшісі әрі жеке разряд бойынша ITF-тің бес турнирінің жеңімпазы Зарина Дияс, UFC рейтингінің үздік 10-рейт, аралас жекпе-жектің әлемдегі үздік лигасына (ММА) қазақстандықтар арасынан ең бірінші болып кірген Шавкат Рахмонов, 2022 жылы WBO нұсқасы бойынша орта салмақта әлем чемпионы атан ған боксшы Жәнібек Әлімханұлы, 14 жасында гроссмейстер атанған Жансая Әбдімәлік, NASA-ның астрономиялық мектебінде оқу мүмкіндігін жеңіп алған, Алматылық 16 жасар оқушы Дінмұхамед Майлыбай, т.б. бұл қатарды жалғастыра беруге болады.
Дәл осы жастардың Отанына деген сүйіспеншіліктері мен өлшеусіз еңбектерінің арқасында әлемнің қаншама елінің азаматтары Қазақстанды таныды. Қазақстанның болашағының зор екенін мойындады. Түйіндей айтсақ, еліміздің алдағы кемел болашағы ең алдымен толыққанды патриот жастарды тәрбиелеумен тікелей байланысты.