МЕМЛЕКЕТТІК РӘМІЗДЕР — ТӘУЕЛСІЗДІГІМІЗДІҢ КЕПІЛІ

Нұрғали ЖҮСІПБАЙ,
түрколог-сарапшы

Мемлекеттік рәміздер – еліміз-дің дербестігі мен тәуелсіздігін күллі әлемге жария етуші әрі мемлекетіміздің өткені, бүгіні мен болашағы арасындағы сабақ-тастықтың жарқын бейнесі, хал-қымыздың рухын, ұлттық салт-санасын, қаһармандығы мен даналығын, болашаққа үмітін, арман-тілегін жеткізетін ерекше құнды белгілер. Яғни қазіргі таңда ұлттар мен ұлттық мемлекеттердің нағыз өзекті мәселелері экономика, саясат, қорғаныс саласымен емес, керісінше, ұлттың басты құндылығы болып табылатын ұлттық нышандармен тығыз байланысты.
Көне түркі дәуірлерін айтпағанның өзінде, бергі ХV ға-сырдағы Қазақ хан­ды­ғының да өз байрағы, бай­тағы, шекарасы болған. Кешегі кеңестік дәуірде де одақтас республикалардың бірі ретінде кеңестік Қазақстанның туы, ел­таңбасы, әнұраны болды. Бір­ақ бұл толық дербестігімізге, егемендігімізге кепілдік бере ал­майтын еді.
1992 жылы 4 маусымда Қазақстанда алғаш рет Тәуелсіз Республиканың жаңа Мемлекеттік рәміздері бекітілді. Бұл күн ел тарихында жаңа мемлекеттік рәміздердің – Ту, Елтаңба және Әнұранның туған күні ретінде мәңгі қалады. Соған орай «Қа-зақстан Республикасының Мем-лекеттік рәміздері туралы» Конс-титуциялық Заң 2007 жылғы 4 маусымда қабылданды. Осы Заңға сәйкес жыл сайын 4 маусым Қазақстан Республикасында Мемлекеттік рәміздер күні ретінде атап өтіледі.
Конституциялық заңға сәйкес, мемлекеттік рәміздер – бұл Мемле-кеттік Ту, Мемлекеттік Елтаңба және Мемлекеттік Әнұран кіретін мемлекеттің айрықша белгілері.
Қазақстандық мемлекеттік рәміздердің мемлекеттік және этникалық бірегейлікті білдіретін көптеген толықтырулары мен мағыналары бар.
Мемлекеттік рәміздер ұлттық біре­гейліктің қалыптасу тірегі және әрбір мемлекеттің дамуының ажырамас бір бөлігі болып табылады.
Ел тәуелсіздігінің ең басты белгілерінің бірі – оның өзіне ғана тән мемлекеттік рәміздерінің болуы. Бұл – елдің басқару билігін өз қолына алуы, мемлекеттік шекарасын айқындауы, төл теңгесін шығаруы сияқты аса маңызды егемендік си­пат­тарымен біте қайнасып жатыр.
Рәміздер тарихы алғашқы қоғамдағы тотемге табынудан бастап, кейін түркілер дәуіріндегі көк бөріге табыну, Орта ғасырдағы хандықтар мен патшалықтардың елтаңбалары мен жалау­лары және теңгелеріндегі айшықты бел­гілерімен сабақтасады.
Қазіргі кезде елі­міздің мемле-кеттік рәміздері оның бетке ұстар құжаты сияқты бірегей негіздері мен салт-дәстүрін айқындап көрсетеді. Көп көлемде мемлекеттік биліктің рәміздері кез келген мемлекеттің негізін құрайтын тұжы­рымдамасы – ұлт-тық идеяда көрініс табуы тиіс.
Қазіргі уақытта мемлекеттік рәміздерді білмейтін адам кемде-кем шығар. Өйткені мемлекеттік рәміздер педагогикалық білім беру жүйесінде және білім беру тәжірибесінде айтарлықтай табыс-тарға қол жеткізуде. Мемлекеттік рәміздер мектепке дейінгі білім беру мекемелерінде тәрбиелік жұмыстың бір бөлігі болып табылуда, сондай-ақ, жалпы білім беру мектептері мен ҰБТ бойынша арнайы пән ретінде енгізілген. Бүгін ереже бойынша жастар өз мемлекетінің рәміздерін ата-аналарына қарағанда жақсы біледі.
Мемлекеттік рәміздер – біздің мемлекетіміздің, егемендігіміздің мызғымас негіздерінің бірі. Олар тәуелсіздіктің қасиетті біріктіруші бейнесін білдіреді.
Мемлекеттік рәміздердің құрылу тарихына көз жіберсек, тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап жаңа мемлекет үшін басты міндеттердің бірі мемлекеттік рәміздерді әзірлеу және бекіту қажеттілігі болды. Еліміздің үздік зияткерлік күштері тартылған үлкен жұмыс жүргізілді.
1992 жылдың басында Жоғарғы Кеңес Президиумының жаңа мемлекеттік рәміздерді дайындау жөніндегі жұмыс тобын құру туралы қаулысы шықты. Оған сәйкес арнайы шығармашылық комиссия құрылды.
Елтаңба, Ту, Әнұран жобаларын әзірлеуге конкурс жарияланды, оған 700-ге таяу адам қатысты. Барлығы мыңнан аса өтінім мемлекеттік ту эскиздерінің шығармашылық әзірлемелерімен ұсынылды. Сондай-ақ 200-ден аса бейнелеу жобасы және Болашақ Мемлекеттік Елтаңбаның 60-тан астам сипаттамасы және Мемлекеттік әнұранның 800-ге жақын нұсқасы ұсынылды.
Байқауға қатысушылардың ал-
дында күрделі міндет тұрды. Мемлекеттік рәміздер эстетикалық талаптарға ғана емес, тарихи, саяси, экономикалық символизмге де жауап беруі керек. Жас егемен мемлекеттің саяси мәні мен мақсаттарын барынша айқын бейнелейтін көркемдік шешім табу қажет болды. Мұны Шәкен Ниязбеков (ту авторы), Жандарбек Мәлібеков және Шота Уәлихан (Елтаңба авторлары), Шәмші Қалдаяқов (әнұран әуені), Жұмекен Нәжімеденов (әнұран мәтіні) сияқты шеберлер жасай алды.
Ал нақты ұлттық идея тіке-лей сол халықтың арасында қалыптасады. Саяси жүйенің көшбасшылары уақыт өте келе ауысып отыруы мүмкін, бірақ халық өзінің ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан, ғасырлар бойы иемденген және жоғалтып алған ұлттық құндылықтарымен, жағымды және жағымсыз қасиеттерімен қалады, сонымен қатар өзара ұлттық менталитетті қалып­тастырады.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Туы – ортасында күн сәулесі бар, астында қалықтаған бүркіт бейнеленген көк түсті тікбұрышты мата. Біліктің жанында ұлттық ою-өрнегі бар тік жолақ бар. Күннің, оның сәулелерінің, бүркіттің және ұлттық ою – өрнектің бейнесі-алтын түстес. Тудың негізгі түсі-аспан көк.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туының авторы – Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері Шәкен Ниязбеков.
Геральдика дәстүрінде әр түс белгілі бір ұғымды білдіреді. Сонымен, аспан көк түс адалдықты, адалдық пен мінсіздікті білдіреді. Сонымен қатар, көк түс түркі мәдениетінде терең символдық мәнге ие. Қазақстанның Мемлекеттік туында ол ашық аспанды, бейбітшілік пен амандықты, ал фонның біртұтастығы – еліміздің бірлігін бейнелейді.
Геральдикалық канондарға сүйене отырып, күн байлық пен молшылықты, өмір мен энергияны білдіреді. Сондықтан елдің туындағы күн сәулелері дән тәрізді-өркендеу мен әл-ауқаттың символы. Қазақстанның мемлекеттік атрибутикасындағы күннің бей-несі оның жалпыадамзаттық құндылықтарға бейілділігін растайды және жаңа жас мемлекеттің өмірді растайтын энергияға толы екенін және әлемнің бар-лық елдеріне серіктестік пен ынтымақтастық үшін ашық екенін айғақтайды.
Бүркіттің бейнесі-көптеген халықтардың елтаңбалары мен туларында бұрыннан қолданылған негізгі геральдикалық атрибут-тардың бірі. Бұл сурет әдетте биліктің, көрегендік пен жомарт-тықтың символы ретінде қабыл-данады. Күн астында қалықтаған бүркіт мемлекеттің күшін, оның егемендігі мен тәуелсіздігін, жоғары мақсаттар мен тұрақты болашаққа ұмтылысын білдіреді.
Еуразиялық көшпенділердің дүниетанымында бүркіт бейнесі ерекше орын алады. Бұл олардың бостандық пен адалдық, қадір-қасиет пен батылдық, ойдың күші мен тазалығы сияқты ұғымдармен байланысты. Алтын бүркіттің стильдендірілген силуэті жас егемен мемлекеттің әлемдік өр-кениеттің биіктеріне деген ұм-тылысын көрсетеді.
Мемлекеттік Тудың маңызды элементі оның білігінің жанында орналасқан ұлттық ою-өрнегі бар тік жолақ болып табылады. Қазақ ою-өрнегі-халықтың эстетикалық талғамына сәйкес әлемді ерекше көркемдік қабылдаудың бір түрі. Әр түрлі формалар мен сызықтардың үйлесімін білдіретін бұл халықтың ішкі әлемін ашудың мәнерлі құралы. Білік бойындағы ұлттық ою-өрнек Қазақстан халқының мәдениеті мен дәстүрін бейнелейді.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Елтаңбасы шеңбер пішініне ие және көгілдір фонда шаңырақтың бейнесі болып табылады, одан уықтар күн сәулесі түрінде барлық жаққа тарайды. Шаңырақтың оң және сол жағында мифтік қанатты жылқылардың бейнелері орналасқан.
Жоғарғы бөлігінде көлемді бес бұрышты жұлдыз, ал төменгі бөлі-
гінде «Қазақстан» деген жазу орналасқан. Жұлдыздың, шаңы-рақтың, уықтардың, мифтік жылқылардың бейнесі, сондай – ақ «Қазақстан» деген жазу-алтын түстес. Елтаңбаның негізгі түсі-аспан көк. Белгілі сәулетшілер Жандарбек Мәлібеков пен Шот-Аман Уәлиханов Қазақстан Рес-публикасының Мемлекеттік ел-таңбасының авторлары болып табылады.
Шеңбер (дөңгелек) – Ұлы дала көшпенділері арасында ерекше құрметке ие болған өмір мен мәңгіліктің символы. Мем-лекеттік елтаңбадағы орта-лық геральдикалық элемент шаңырақтың бейнесі болып табылады – киіз үйдің жоғарғы күмбезді бөлігі, одан уықтар (тіректер) күн сәулесі түрінде барлық бағытта таралады.
Шаңырақ – аспан күмбезіне ұқсайтын және еуразиялық көшпенділердің дәстүрлі мәде-ниетіндегі тіршіліктің негізгі элементтерінің бірі болып табылатын киіз үйдің негізгі жүйе құраушы бөлігі. Республиканың мемлекеттік елтаңбасында шаңы-рақ бейнесі – елімізде тұратын барлық халықтар үшін ортақ үйдің және біртұтас Отанның символы. Қазақстанның тұрақты дамуы әрбір азаматтың әл-ауқатына байланысты, шаңырақтың беріктігі мен тұрақтылығы оның барлық уықтарының (тіректерінің) сенімділігіне байланысты.
Жоғарыда айтылғандай, мемле-кеттік рәміз бойынша елімізді тануға және оны бүкіл әлемге танытуға болады, өйткені онда халқымыздың бүкіл бастан кешкен тарихы, бүтіндей мәдениеті жатыр, сон­дықтан ол отансүйгіштік сезімнің бастау көзі бола алады.
Мемлекеттік елтаңбадағы қа-натты мифтік тұлпарлар негізгі геральдикалық элемент болып табылады. Жылқының бейнесі ежелден батылдық, адалдық және күш сияқты ұғымдарды білдіреді. Қанаттар Қазақстанның көпұлтты халқының мықты және гүлденген мемлекет құру туралы сан ғасырлық арманын бейнелейді. Олар таза ойлар мен дәйекті жетілдіру мен жасампаз дамуға деген ұмтылыстың дәлелі. Жылқылардың алтын қа-
наттары да алтын құлақтарға ұқсайды және қазақстандықтардың еңбек-қорлығы мен елдің материалдық әл-ауқатын білдіреді.
Өткен ғасырларда мүйіздер көшпенділердің ғибадат ету рәсімдерінде, сондай-ақ олардың жауынгерлік байланыстарының соңы ретінде белсенді қолданылды. Әр түрлі жануарлардың мүйіздері түріндегі көктегі рақым, жердегі құнарлылық және әскери сәттілік бейнелері әр түрлі халықтардың символдық композицияларында әрқашан маңызды орын алды. Осылайша, корнукопиясы бар қанатты жылқы терең семантикалық және тарихи тамыры бар маңызды типологиялық сурет болып табылады.
Республиканың Мемлекеттік елтаңбасындағы тағы бір деталь-бес бұрышты жұлдыз. Бұл символды адамзат ежелден бері қолданып келеді және адамдардың ақиқат нұрына, барлық асқақ және мәңгілікке деген тұрақты ұмтылысын білдіреді. Мемлекеттік елтаңбадағы жұлдыздың бейнесі
қазақстандықтардың әлемнің барлық халықтарымен ынтымақ-тастық пен әріптестік үшін ашық Ел құруға деген ұмтылысын көрсетеді. Қазақстан тұрғындарының жүрегі мен құшағы барлық бес құрлықтың өкілдеріне ашық.
Мемлекеттік ту мен мемлекеттік елтаңбада қолданылатын негізгі түс – күш, күш, байлық, тұрақтылық, ақсүйектер, сенім, әділеттілік, ізгілік, мейірімділік, адалдықты бейнелейтін Алтын түсі. Аспан көк түсі алтынның түсімен үйлеседі және адалдықты, пәктікті, адалдықты, мінсіздікті, ашық аспанды, бейбітшілік пен әл-ауқатты білдіреді.
Астананың қақ ортасында биіктігі 115 метрлік (матасының ұзындығы 30 метр, ені 15 метр) ғажап Көк туымыз да желбіреп тұр. Бұл мемлекеттік туымызға айырықша құрмет­тің белгісі деп білген жөн. Дәл осындай Туға қойылған тірі ескерткіш әлемнің көптеген елдерінде жоқ. Мемлекеттік рәміздерді бәрінен де жоғары қоюдың шынайы үлгілері көп ғасырлар бойы қалыптасқан Жапония, Ұлыбритания немесе Америка Құрама Штат­та­рын­­дағы дәстүрлерді зерт­теу­дің, зерделеудің де тағылымды болары сөзсіз.
Кез келген халықтың тарихында за­манында сол халыққа күш-қуат берген, рухын жанып, жігерін шыңдаған музыкалық шығармалары бар. Ол тарихтың белгілі бір уақытында сол жұрттың Әнұранына ай­налған. Мұндай әндер қазақ халқында да көп.
Соның бірі – жоңғар шапқын-шылығы кезіндегі қазақ халқының ауыр тауқыметін көрсетуге ар-налған «Елім-ай» әні. Бұл ән жоңғар шапқыншылығынан зардап шегіп, қансыраған халықтың қайта ес жиып, күшеюіне әсер еткен, сол сияқты басқа асыл сезімдерді бойына жинаған керемет ән болды. Осындай бір екінші ән – «Менің Қазақстаным». Бұл шығарма Қазақстан КСРО құрамында болған тұста қазақтың намысын қайрау мақсатында өмірге келді.
Бұрын «Менің Қазақстаным» әні ретінде белгілі болған Қа-зақстанның әнұраны 2006 жылғы 6 қаңтарда ел Парламентімен бекітілді. «Менің Қазақстаным» әнін 1956 жылы Шәмші Қалдаяқов жазған. Оған Мемлекеттік Әнұран мәртебесіне сәйкес өзгерістер енгізілді.
2006 жылы Әнұранды тыңдау ережелері өзгертілді. Ресми рәсімдерде орындалған кезде қатысушылар тұрып, оң қолының алақанын кеудесінің сол жағына қоюы керек.
Мемлекеттік Рәміздер қабылданған сәттен бастап қазақстан-дықтардың барлық жеңістері мен жетістіктері олармен байланысты болды.
Мемлекеттік рәміздер мә­дениетіміз, тарихымыз бен мента-литеті­міздің көркем туындысы болуы керек. Еліміздің азаматтарының рәміздерге деген қарым-қатына-сы, олардың қаншалықты дең-гейде өздерін осы елдің азаматы санайтындықтарының және
болашаққа сенімінің, отансүй-гіштіктің көрсеткіші іспеттес.
Біздің отандастарымыз әлемдік жарыстар мен олимпиадалардың Жеңіс жолдарымен Қазақстанның туын мыңдаған рет көтеріп, оны планетаның ең қол жетпейтін жерлеріне апарып, ең биік тау шыңдары мен ғарыштық далаларға көтерді.
Қазақ­стан спортшыларының әлемдік спорт сайыстарында, Олимпиада­лық жоғары спорт ойындарында еліміздің көк Туын желбіретіп, тәуелсіз Қазақстанның Әнұранын асқақтатып тұрған сәттерін көр­ген­де ерекше сезімге бөленіп, тол­қи­мыз. Олардың жүзінен «Осы жеңісімді, Отаным, саған ар­надым!» деген жазуды үнемі көрсек дейміз.
2015 жылы ғарышкер Айдын Айымбетовтің ұшуы кезінде Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Туы Жер планетасын 150-ден астам рет айналып өтті.
Ата-бабаларымыз: «Тәрбие тал бесіктен басталады», деп бекер айтпаса керек. Кейбір ортада мемлекеттік рәміздерді құр­мет­теу, оларды насихаттау тек мем­лекеттік органдардың, билік мекемелерінің міндеті деген сыңаржақ пікір бар.
Ал Қа­зақстан Республикасы Конс­ти­туциясының 34-бабында: «Әр­кім республиканың мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге міндетті», деп тайға таңба басқан­дай жазылған. Ал сол міндеттілікті сезіну үшін, орындау үшін әрбір отандасымызға үйде, бала­бақшада, мектепте, жоғары оқу орындарында, өндірісте, мекемелерде ұдайы тәлімдік-тәрбиелік жұ­мыстар жүргізілуі керек.
2011 жылғы 14 желтоқсанда Оңтүстік Полюсті жаулап алу-дың 100 жылдық мерейтойында Антарктидада Қазақстан Республикасының туы көтерілді.
2015 жылғы 14 сәуірде алғашқы қазақстандық шаңғы экспедициясы Солтүстік полюсте-Арктикада Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туын орнатты.
1995 жылы Абайдың 150 жылдығына орай Іле Алатауы — «Абай» жотасының шыңында мемлекеттік туы көтерілді.
2012 жылғы 23 ақпанда Қа-зақстандық Андрей Гундаревке Оңтүстік Американың ең биік шыңы – «Охос-дель-Саладо» бағындырылды, нәтижесінде қа-ақстандық ту әлемдегі ең биік жанартауға көтерілді.
Көк аспан түсті Туы­мыз, айбынды Елтаңбамыз, асқақ Әнұранымыз – баға жетпес құндылықтарымыз. Ал осы құндылықтарға деген қарапай­ым халықтың құрметін қалып­тас­тыру, жас ұрпақтың сана­сы­на отаншылдық сезімді сіңіру, патриоттық аңсарды тәрбиелеу – басты мақсатымыз, перзенттік парызымыз болуы керек.
2014 жылы қазақстандық альпинист Мақсұт Жұмаев Солтүстік Американың ең биік тауы — «Маккинли» шыңына көтеріліп, сол жерде қазақстандық туды орнатты.
Сондай – ақ, Қазақстанның туы Батыс Еуропаның ең биік нүктесі-биіктігі 4 810 метр болатын «Монбланға» көтерілді.
Мемлекеттік ту желбіреп, Азия мен әлемнің ең биік шыңдарында –Памир тауларының «Ленин» шыңында, 7 мың 134 метр биіктікте және 8 мың 800 метр биіктікте «Эверестте» еліміздің мемлекеттік әнұраны шырқалды.
2011 жылы Мақсұт Жұмаев пен Василий Пивцов Қазақстан туын Азияның ең күрделі таулы шыңы «Қарақорым Чогори» шыңына көтерді, биіктігі 8 мың 611 метр.
Тәуелсіздігін әлем таныған Қазақстанның қатардағы азаматтары еліміздің мемлекеттік рәміздеріне қаншалықты құрмет­пен қарайды?! Бұл сауалдар көп ойларға жетелейді. «Мен жас­тарға сенемін!» деп Мағжан ақын айтпақшы, біз де болашағы­мызды жас ұрпақтың жүректерін­дегі еліне, жеріне деген өлшеусіз махаббаттан сезінсек дейміз, со­ларға сенеміз.
2018 жылы қазақстандық альпинист Мақсұт Жұмаев өзі-нің көтерілуін Астананың 20 жылдығына арнап, әлемнің ең биік шыңы – Эверестте (теңіз деңгейінен 8848 метр биіктікте) Қазақстанның туын көтерді.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, еліміздің ежелден аңсаған Тәуелсіздігіне қол жет­кізіп, қазақ ұлтының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпының қайта жаңғыруы, мемлекеттік рәміздердің бекітілуі болашақ дамуға бет алған егемен еліміз үшін ерекше құбылыс. Сондықтан мемлекеттік рәміздерді қас­терлеу азаматтарымыз үшін басты мін­дет болып табылуы тиісті.
Сондай-ақ ұлтаралық татулық пен бейбітшілікті насихаттау жолында және мемлекетіміздің әлемдік деңгейде танылып өзіне тән белгілерімен дамыған елдер қатарынан орын алуы үшін төл нышандарымыздың атқаратын қызметі айрықша.
Мемлекеттік рәміздер күнінің басты идеясы жастардың пат-риотизмін және барлық ұлт-
тардың бірлігін нығайту, тәуелсіз елдің құндылықтары мен жетістіктерін насихаттау болып табылатынын атап өткен жөн.