ЕРІКТІЛЕР – ІЗГІЛІК ШЫРАҚШЫЛАРЫ

Жанна ИМАНҚҰЛ
«Жалын» журналының қызметкері,
«Ақпарат саласының үздігі»

Ерікті жандар жиналған қо-ғамдық қорлардың, ұйымдардың атқаратын қызмет сипатына қарай «ерікті» және «еріктілік» сөздеріне әртүрлі анықтамалар береді. Соларға тоқталып өтсек:
Ерікті – бұл әлеуметтік маңызы бар жобаларда мүлдем ақысыз жұмыс істей алатын, сонымен қатар шет елдердің дәстүрлері мен мәдениеттерінің ерекшеліктерімен танысуға ұмтылатын жеке тұлға.
Мемлекеттер арасындағы ақпа-раттық, мәдени, рухани байланыс-тарды нығайту мақсатында жұмыс істейтін қорлар заңды аспектіде ерікті мәртебесіне ерекше мән береді. Ерікті – кез келген жеке тұлға, соның ішінде шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар еріктілік қағидаттарға негізделген еріктілік қызметті жүзеге асыруға құқы бар.
Джонс Хопкинс университетінің «Еріктілер көзі» нұсқаулығы еріктілік қызметте ар-ождан сезіміне баса назар аударады. «Еріктілік – бұл басқалардың игілігі үшін ақысыз, саналы, ерікті қызмет. Өзгелердің игілігі үшін саналы және риясыз жұмыс істейтін кез келген адамды ерікті деп атауға болады» деген тұжырым жасаған.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, ерікті – бұл басқа адамдарға және қоршаған ортаға көмектесу үшін өз уақытын, күш-қуатын, дағдылары мен білімін өз еркімен бөлісетін адам деп айта аламыз. Көмекке мұқтаж жандарға жаны ашиды, алаңдатады, аяйды және соның нәтижесінде қалыптасқан жағдайды жақсартуға бағытталған белгілі бір әрекеттерді жасайды. Ерікті материалдық пайданы көздемейді, еңбегі үшін ақы күтпейді және моральдық қолдауларға қанағаттанады. Ал еріктілік – бір идеямен біріккен адамдар тобының қоғам игілігі үшін бағытталған қызметтері.
Еріктілер ұйымына келмес бұрын ерікті болуды шешкен адам өзі үшін бірқатар сұрақтарды (мысалы, қарттардың, панасыз балалардың проблемалары және т.б.), қандай санаттағы жұмысты істегісі келетін халыққа, қоғамға, қоршаған ортаға қандай пайда келтіре алатынын) нақтылайды, өзін қандай мәселелер көбірек мазалайтынына анализ жасайды.
Өзін қызықтыратын мәселелер ауқымын анықтай отырып, әлеуетті ерікті халықтың таңдалған санатына қалай көмектесе алатынын, нені өзгерте алатынын және оның қызметінің нәтижесі қандай болуы керек екенін ойлайды. Осылайша мақсаттар айқын болады.
Сосын, алға қойған мақсатына жететін қоғамдық ұйымды іздейді.
«Ерікті» сөзінің этимологиясы латынның «volunteer» сөзіне барып тіреледі, ол сөзбе-сөз аударғанда «ерікті» дегенді білдіреді. XVIII-XIX ғасырларда бұл сөз әскери істерде қолданылған. Еріктілер – бұл өз еркімен әскери қызметке барған адамдар. Кейбір елдерде жалпыға бірдей мерзімді әскери міндеттілік енгізілгенге дейін әскерге еріктілер жүйесі арқылы алынған (мысалы, Австрия-Венгрия, Франция, Италия, Ұлыбритания және т.б.).
Қай қоғамда болмасын, мұқтаж жандарға көмек қолын созған адамдар болған. Еріктілік идеясы қоғамда 1859 жылы маусымда француз-сардиниялық және австриялық әскерлер арасындағы соғыстан кейін құнды нәрсе ретінде қабылдана бастады. Швейцарияның Женева кантонының азаматы Анри Дюнан Наполеон III-пен кездесу үшін Солтүстік Италияға бара жатқан шағын Кастильоне ауылында тоқтауға мәжбүр болды, сол жерде француз-сардиниялық және австриялық әскерлер арасындағы Сольферинодағы қанды шайқастың куәсі болды. Түнде шайқастан кейін ауылға тоғыз мыңнан астам жаралы француздар мен австриялықтар әкелінді. Жергілікті тұрғындардың да, француз әскерінің де жаралылардың көпшілігіне алғашқы медициналық көмек көрсете алмағаны Анри Дюнанды қатты таң қалдырды. Ал Генри Дунан бірнеше күн Кастильонда жергілікті тұрғындармен бірге жаралыларға көмектесті. Женеваға оралып, 1862 жылы ол шайқас туралы естеліктерін жариялады.
«Сольферино туралы естелікте» (Le memoire de Solferino) Француз-Австрия соғысы мен болған шайқасты сипаттай отырып, Генри Дунан «соғыс пен мен қарулы қақтығыстар кезінде жараланғандарға көмек көрсететін ерікті қайырымдылық ұйымын құруға бола ма?» деген сұрақ төңірегінде толғанады. Бұл сұрақтың жауабы Қызыл Кресттің құрылуы болды, оның мәртебесі кейінірек Женева конвенцияларында (1949 ж.) заңды түрде рәсімделеді.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін, 1920 жылы Францияда, Страсбург маңында неміс және француз жастарының қатысуымен бірінші еріктілік жоба жүзеге асырылды, онда еріктілер бірінші дүниежүзілік соғыста қираған шаруашылықтарды өте қиын жағдайда жүріп, қалпына келтірді.
XVIII ғасырдың аяғынан бастап, еріктілер қозғалысы Американың ұлттық қазынасының бір бөлігіне айналды. Американың азаматтық қоғамының құрылымы еріктілікке негізделген. Өз көмегін тегін ұсынатын адамдарды ауруханалар мен мектептерден бастап кітапханалар мен мұражайларға дейін кез келген жерден табуға болады. Мұндай адамдардың жас мөлшері 16-дан 80-ге дейін баратын.
XIХ ғасырдан бастап Англия-да орта және жоғарғы таптың көптеген өкілдері қайырымдылық және христиандық мотивтерді басшылыққа ала отырып, жан түршігерлік кедейшілікпен күресу үшін қоғамдық жұмыстарға тартылды. Халық жергілікті биліктің аяққа тұруын күтіп отыра алмады. Көптеген қоғамдық (қайырымдылық) ұйымдар пайда болды, мысалы, Лондонның жұмысшы аудандарында халықтың адамгершілікке жатпайтын өмір сүру жағдайларын жеңілдету үшін пайда болған Селмен-қозғалысын атауға болады. Жұмысшы кедей тұрғындарының маңында тұратын студенттер ересектерді оқыту курстарын өткізу, ауылда балалар үшін демалыс ұйымдастыру, еврей қоныстанушыларын қолдау және т.б. жергілікті тұрғындардың тұрмыс жағдайын жақсарту және насихаттау мақсатында өзін-өзі ұйымдастыру және өзара көмек беру үшін жандарын салып қызмет етті.
Кеңес Одағында қоғам құрылымы иерархиялық тұрғыдан басқаша құрылып, азаматтық қоғамға орын болмағандықтан, еріктілік идея жеткілікті түрде дамымаған. Кеңес Одағының құрылуының басында КСРО халықтарының мүддесіне қызмет ететін патриотизм идеясының туының астына халықты жинау әрекеттері болды. Мұндай қозғалысқа негізінен тың игеруге немесе БАМ сияқты ірі құрылыс нысандарын салуға аттанған жастар қатысты. Бірте-бірте мұндай бастамалар ерікті мәжбүрлі еңбек формасына ие болды. Сенбіліктерде, егін жинауда немесе патронаттық жұмыстарда еріктілер көбінесе әлеуметтік мәжбүрлеу сипатында болды. Мұндай шараларға жұмыс істегісі келмейтін жастар да тартылды (көбінесе учаскелік полицияның көмегімен).
Еріктілік идеялар дәстүрлі мәдениетке тән болды, бірақ Кеңес Одағында еріктілік жұмыс туралы заңнамалық негізде өз орнын табуға мүмкіндік болмады. Орта Азияның кейбір халықтарына ортақ, өзара көмек көрсету дәстүрлері (мысалы, асар) тек шағын қауымдастықтарда ғана қолданылған.
Еріктілік ұғымы, мазмұны мен формасы әлемнің басқа елдерінде, Кеңес Одағынан тыс жерде түсінілгендей, КСРО ыдырағаннан кейін барып, қоғамға ене бастады. Еріктілік қозғалыстардың қалыптасу тарихы қоғамдағы үшінші секторды құрайтын коммерциялық емес, қоғамдық және қайырымдылық ұйымдардың пайда болуымен бірге дүниеге келді. Мысалы, елімізде еріктілік ұйымдардың қызметі арнайы заңдармен реттеледі. «Заң волонтерлік қызметтің құқықтық негіздерін, мақсаттары мен міндеттерін, қағидаттарын, нысандары мен түрлерін, сондай-ақ оны қолдау шараларын белгілейді». Қазақстан Республикасының Волон-терлік қызмет туралы 2016 жылғы 30 желтоқсандағы Заңының 4-бабында Волонтерлік қызметтің мақсаттары мен міндеттері, негіздері айқындалып жазылған:
«1.Волонтерлік қызметтің мақсаттары:
1) жеке және заңды тұлғаларға көмек көрсету, азаматтардың денсаулығын сақтау, қоршаған ортаны қорғау және сақтау, дене шынықтыруды және спортты дамыту, сондай-ақ қоғамдық игіліктерді қамтамасыз етуге бағытталған басқа да мақсаттар;
2) қоғамда азаматтық ұстанымды, өзін-өзі ұйымдастыруды, әлеуметтік жауапкершілік, ынтымақ, өзара көмек және мейірімділік сезімін қалыптастыру болып табылады.
2. Волонтерлік қызметтің мін-деттеріне:
1) қоғамға әлеуметтік міндеттерді шешуге көмектесу;
2) волонтерлік қызметті ұйым-дастыруға бағытталған азаматтық бастамаларды дамыту және қолдау;
3) халықтың әртүрлі нысаналы топтарымен және санаттарымен өзара іс-қимыл жасауда волонтерлік қызметтің рөлін арттыру жөніндегі шараларды әзірлеу және іске асыру;
4) волонтерлерге консультация беруді, ақпарат беруді және әдістемелік сүйемелдеуді ұйымдастыру және жүргізу;
5) волонтерлер топтарын – жоба іс-шараларын орындаушыларды жасақтау;
6) волонтерлік қызметке оқытуды ұйымдастыру жатады.
3. Волонтерлік қызмет саяси партияларды және діни бірлестіктерді қолдауға бағыт-талмайды.
4. Кез келген нысандар мен көріністердегі терроризмді, экс-тремизмді және сепаратизмді көздейтін волонтерлік қызметке тыйым салынады.
5. Әскерилендірілген құрылымы, нысаны, арнаулы айырым белгілері, әнұрандары, жалаулары, жалаушалары, ішкі тәртіп пен басқарудың ерекше жағдайлары, қаруы, соның ішінде имитациялық қаруы бар әскерилендірілген құралымдар үлгісі бойынша волонтерлік ұйымдарды Қазақстан Республикасының аумағында құруға тыйым салынады».
Қазақстанда волонтерліктің пайда болуын оның қазіргі заманғы түрімен 1993 жылы «БҰҰ еріктілері» бағдарламасының басталуымен байланыстыруға болады, алайда мемлекет ұзақ уақыт бойы еріктілік қызмет саласына көңіл бөлмеді. Волонтерлік бастамаларды дамыту қажеттігі атап өтілген стратегиялық деңгейдегі алғашқы құжат
«Қазақстан Республикасында
азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы» болды.
2010 жылдан бастап ҚР Үкіметі халықаралық маңызы бар ауқымды іс-шараларды, соның ішінде ЕҚЫҰ-ға мүше мемлекеттердің саммитін (Астана, 2010), Ислам Ынтымақтастығы Ұйымының Саммитін (Астана, 2011), VII Қысқы Азия ойындарын (Астана және Алматы, 2011) өткізуге еріктілерді тарта бастады. ж.), ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесі және т.б. Қоғамның өмірінде волонтерлік қызметтің маңыздылығы артуының нәтижелерінің бірі 2016 жылдың желтоқсанында «Волонтерлік қызмет туралы» жеке Заңның қабылдануы болды, ол Қазақстандағы волонтерлік саланы құқықтық реттеудің негізін қалады.
2019 жылғы мамырда Қостанай қаласында «Волонтерлік – жастардың әлеуметтік лифті» атты Қазақстан-Ресей жастарының ынтымақтастық форумы өтті, оған Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев қатысты. Мемлекет басшысы өз сөзінде Қазақстанда волонтерлікті дамытуға елеулі көңіл бөлінетінін атап өтіп, екі маңызды бастаманы атап өтті: «Біріншіден, «Жыл волонтері» халықаралық сыйлығын ұйымдастыруды ұсынамын. Сый-лық үздік волонтерлік жобаға беріледі және креативті идеялар мен жобалар жасап жүргендерге жақсы қолдау болады. Екіншіден, Қазақстан мен Ресейдің волонтерлік ұйымдары көшбасшыларының қатысуымен тұрақты жұмыс істейтін Волонтерлік кеңес құру мүмкіндігін талқылауды ұсынамын. Бұл өзара ынтымақтастықты нығайту үшін біздің әлеуетімізді күшейте түседі». Сонымен қатар, форум барысында Мемлекет басшысы жастар ұйымдары көшбасшыларының 2020 жылды Волонтерлер жылы деп жариялау бастамасын қолдады. 2019 жылдың тамызында волонтер жылын өткізу туралы бастама заңмен бекітілді: Президент «Волонтер Жылын жариялау туралы» Жарлыққа қол қойды.
Қазір Волонтерлікті дамытудың 2021-2023 жылдарға арналған жол картасы жасалды. Волонтерлік қызметті қолдау стандартын әзірлеу, Волонтерлік ұйымдар мен ҮЕҰ статистикалық есептілігін Ұлттық статистика бюросына енгізу арқылы волонтерлік қызметтің еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан үлесін бағалауды енгізу, Мемлекеттік әлеуметтік тапсырыс және мемлекеттік гранттар негізінде волонтерлік ұйымдардың бастамаларына жүйелі қолдауды ұйымдастыру, Бизнес пен жеке тұлғаларды қайырымдылық және волонтерлік жобаларға қатысуға жанама ынталандырудың тиімді тетіктерін әзірлеу және енгізу, Волонтерлік бастамалар мен жобаларды жүйелі дамыту және үйлестіру үшін волонтерлердің республикалық фронт-офисінің қызметін ұйым-дастыру Волонтерлердің жүйелі дамыту бастамалар мен жобаларды жүйелі дамыту және үйлестіру үшін волонтерлердің өңірлік фронт-офистерінің қызметін ұйымдастыру, Жергілікті жерлерде волонтерлік қызметті дамыту үшін ұзақ мерзімді негізде қажетті инфрақұрылыммен қамтамасыз ету, оның ішінде волонтерлік ұйымдарға мемлекеттік меншік объектілерін пайдалану бойынша жеңілдіктер беру, Әртүрлі бағыттар бойынша волонтерлерді даярлаудың бірыңғай бағдарламасын әзірлеу және енгізу, Барлық білім беру ұйымдарында волонтерлік және қайырымдылық қызмет негіздері бойынша оқу тақырыптары мен факультативтік сағаттарды енгізу, Елдегі жоғары оқу орындарының жалпы білім беру пәндері циклінің мазмұнына (Community Service) волонтерлік қызмет жөніндегі бөлімді енгізу мәселесін пысықтау, Әлеуметтік қызметкердің екі волонтермен өзара іс-қимыл жасауы бойынша жұмыс жүргізу, Халықтың құқықтық сауаттылығын арттыру және азаматтарға құқықтық мәселелер бойынша консультациялық көмек көрсету жөніндегі жұмысқа волонтер- заңгерлерді тарту бойынша «Probono волонтерлері» жобасын іске асыру, Телеграмм әлеуметтік желісінде «Онлайн дәрігерлер» жобасын іске асыру, Азаматтарды волонтерлікке тарту үшін ынталандырудың әртүрлі кезеңдерін көздейтін «Волонтер жолы» пилоттық жобасын іске қосу, Халықтың әртүрлі топтарын цифрлық, қаржылық, тілдік, компьютерлік сауаттылыққа оқытуда волонтерлік көмек көрсету жөніндегі «Birgemiz: Bilim» жалпыұлттық жобасын іске асыру, Денсаулық сақтау саласына волонтерлерді тарту, науқастарды күтуде, оның ішінде хоспистерде, онкологиялық диспансерлерде және т.б. көмек көрсету жөніндегі «Birgemiz: Saýlyq» жалпыұлттық жобасын іске асыру, Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарында балалар үйлеріндегі балаларға және жастарға, өмірде қиын жағдайға тап болған балаларға қатысты волонтерлердің тәлімгерлік тәжірибесін енгізу жөніндегі «Birgemiz: Sabaqtastyq» жалпыұлттық жобасын іске асыру, Қоршаған ортаны қорғау, өзендер мен ормандарды тазалау, ағаш отырғызу, қоқыстарды сұрыптауға үйрету жөніндегі «Birgemiz: Taza Álem» жалпыұлттық жобасын іске асыру, Тарихи-мәдени мұра объектілерін сақтау жөніндегі «Birgemiz: Asyl mura» жалпыұлттық жобасын іске асыру, Қарттар үйлеріне, халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарына волонтерлерді тарту жөніндегі «Birgemiz: Qamqor» жалпыұлттық жобасын іске асыру, Жоғалған адамдарды іздеу, зілзала қауіп-қатерін азайту, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар салдарын жою, оның ішінде отандастарымыздың Ұлы Отан соғысындағы ерлігі туралы баяндайтын құжаттарды іздестіру жобаларына волонтерлерді тарту жөніндегі «Birgemiz: Úmit» жалпыұлттық жобасын іске асыру, Жануарларға жауапкершілікпен қарауды қалыптастыру үшін волонтерлерді тартуға бағытталған «Birgemiz: Ayala» жобасын іске асыру, Композиторлар арасында волонтерлер әнұранын шығаруға шығармашылық конкурс ұйымдастыру, Аға ұрпақты волонтерлік қызметке тарту бойынша «Күміс волонтерлік» жобасын іске асыру, Шеберлер, қолөнершілер, зергерлер, тоқымашылар, тігін-шілер және т. б. қатарынан күміс волонтерлерді тарта отырып, ұлдарға арналған «Ата көрген оқ жонар» және қыздарға арналған «Ана көрген тон пішер» тегін үйірмелерін ұйымдастыру, Медиа-волонтерлікті ілгерілету бойынша «Жақсылық жаршысы» жобасын іске асыру, Жобаға ҮЕҰ өкілдерін тарта отырып, автоволонтерлердің бірыңғай желісін құру, Еңбек ұжымдарында корпоративтік волонтерліктің оң практикасын енгізу, Волонтерлік ұйымдардың (топтардың) басшылары мен үйлестірушілерін төтенше жағдайлар туындаған кездегі қорғану тәсілдері мен іс-қимылдарға оқыту, Волонтерлік ұйымдар мен волонтерлерді есірткі қылмысына қарсы іс-қимыл бөлімшелері өткізетін іс-шараларға қатысуға тарту, Экологиялық проблемалардың интерактивті картасын жүргізу, «Жер сағаты» дүниежүзілік акциясын өткізу, «Бірге таза Қазақстан» республикалық акциясын өткізу, Ең үздік волонтерлік топтар көшбасшыларының слетін өткізу, «Жыл волонтері» сыйлығын алуға облыстық конкурс өткізу, «Волонтерлер корпусы» жастар жобасын ұйымдастыру және өткізу, «Волонтерлер мектебі» жобасы аясында кәсіби волонтерлерді даярлау, Әлеуметтік волонтерлік жобалар жәрмеңкесін өткізу, Әртүрлі жағдайлардағы қауіпсіз жүріс-тұрыс қағидалары және жалпы қауіпсіздік мәдениетінің деңгейін арттыру туралы халықты ақпараттандыру бойынша телеграмм-ботты іске қосу, Волонтерлердің бірыңғай іс-қимыл күндерін кеңінен жария ете отырып, өткізу: Халықаралық волонтер күні; «Өмірді сақта» атты донор ретінде ерікті қан тапсыру акциясы – сәуір; Атаулы әлеуметтік көмек беру акциясы «Жылулық сыйла» – мамыр; «Бірыңғай қауіпсіздік күні» – маусым; «Зооқамқорлық» атты жануарлар баспаналарына көмек беру күні – тамыз; Табиғатты аялау күніне орай «Таза планета» марафоны, Тәжірибе алмасу үшін және ашық диалог алаңында волонтерлік ҮЕҰ, бастамашыл топтар мен қоғамдық пікір көшбасшыларын жинау және Қазақстан Республикасында волонтерлік қызметті дамыту жөніндегі ұсыныстар мен перспективасын талқылау, Мемлекет басшысының БҰҰ БА-ның 75-ші сессиясында даму мақсатында волонтерлерді жұмылдырудың халықаралық жылын жариялау туралы сөйлеген сөзі барысында айтылған бастамаларын ілгерілету жөніндегі процестерді ұйымдастыру, Қазақстанның мүдделерін әлемдік деңгейде ілгерілету мақсатында волонтерлік ұйымдардың халықаралық диалог алаңдарына онлайн немесе оффлайн форматта қатысу, Оң практика алмасу мақсатында волонтерлікті дамытудың шетелдік тәжірибесін талдау, «Жыл волонтері» халықаралық сыйлығын ұйымдастыру, Өңірлердегі волонтерліктің оң практикасын жинау, талдау, қорытындылау және елдегі тәжірибені мультипликациялау, Волонтерлік қызметті дамытуға бағытталған имидждік іс-шаралар өңірлік деңгейде өткізу, Талдамалық мақалаларды баспа БАҚ-та жариялау және елдегі волонтерлікті дамыту бойынша телеарналарда жаңалықтар/өзге де сюжеттерді тарату сынды бағыттар бойынша атқарылатын жұмыстар белгіленген жоспар бойынша жүзеге асырылып жатыр. Қоғамды жаңғыртуға бағытталған шаралардың нәтижесі әрине, көп ұзамай қоғамда көрініс беретіні анық.
Бүгінгі күні еріктілік қызмет бүкіл әлемде кең ауқымды және танымал бола алды. Еріктілік қызметтің әртүрлі формалары мен түрлері қолданылады. Француздық ересектердің 19% өмірінде кем дегенде бір рет ерікті болды. Олардың 60%-ы айына 20 сағаттан астам уақытын арнап, еріктілік жұмысқа тұрақты түрде қатысады. Неміс халқының 34% құрайтын әрбір үшінші неміс ерікті болып табылады және айына 15 сағаттан астам еріктілік бірлестіктерде, жобаларда және өзін-өзі көмек топтарында жұмыс істеуге арнайды. Жапондықтардың 26%-ы бұрын еріктілік тәжірибесі бар. Олардың 48%-ы еріктілік жұмыс жеке өсу үшін және жалпы қоғам үшін өте пайдалы деп санайды. Ирландия халқының шамамен 33% -ы еріктілер. Еріктілік жұмысқа бөлінген уақыттың жалпы көлемі жылына 96 454 жұмыс сағатына тең. Халықтың 72%-ы еріктілер ақы төленетін қызметкерлердің қолымен ешқашан жасай алмайтын нәрсені жасайды деп санайды. Еріктілік идея өмірдің барлық салаларындағы адамдарды біріктіреді. Осы идеяны қуаттай отырып, 1990 жылы 14 қыркүйекте Парижде өткен Халықаралық еріктілар қауымдастығының 11-конгресінде «Еріктілердің жалпыға бірдей декларациясы» қабылданды.

АДАМ НЕ СЕБЕПТІ ЕРІКТІ БОЛҒЫСЫ КЕЛЕДІ?

Ерікті болуға үндеп, қоғамға еріктілер қажет екенін түсіндірмес бұрын, келесі сұраққа жауап беру керек:
Неліктен адамдар ерікті болғысы келеді? Ол үшін адамды ерікті болуға не итермелейтінін анықтау керек. Яғни, сауапты істерге бел буған адамға қандай факторлар әсер етеді?
Адамға әсер ететін және оның жеке өмірінде және қоғам өмірінде белсенді болуға мәжбүрлейтін көптеген құндылықтар бар. Ең бас-ты құндылықтардың бірі – ақша, басқаша айтқанда, жұмыс істеген адам өз еңбегі үшін марапаттауды табиғи түрде күтеді. Бірақ марапат материалдық және материалдық емес болуы мүмкін. Жоғарыда айтылғандай, ерікті жұмысты тегін орындайды және материалдық сыйақы күтпейді. Осыған байланысты еріктілік ортада құндылық ретіндегі «ақша» алынып тасталады. Сондықтан ерікті оның орнына басқа нәрсе алуды күтеді.
Адам оны ерікті болуға итермелеген бірнеше мотивтерді атай алады. Төменде кейбір ынталандырушы факторлардың тізімі берілген:

• Мұқтаж жандарға көмек;
• Қоғамды жақсарту;
• Жұмыс тәжірибесін алу;
• Жаңа дағдыларды меңгеру;
• Үйден шығу мүмкіндігі;
• Өміріне өзгеріс енгізу;
• Белсенді және белсенді болу мүмкіндігі;
• Басқа адамдармен танысу мүмкіндігі;
• Біреуге керек екенін сезіну мүмкіндігі;
• Өзін жаңа бизнесте сынау мүмкіндігі;
• Кәсіби байланыстар орнату мүмкіндігі;
• Әртүрлі өмір салтын сынап көру мүмкіндігі;
• Қоғам үшін өзінің маңыздылығын сезіну;
• Өзіне деген сенімділікті арттыру алу;
• Жұмысқа қанағаттану;
• Хоббиін жақсы істерге пайдалану;
• Жаңа мәселелерді шешу;
• Жауапкершілікке үйрену мүм-кіндігі;
• Бір досы/танысы барды, оның соңынан ілесу;
• Жеңімпаз болу мүмкіндігі;
• Құрдастарымен көңіл көтеру мүмкіндігі;
• Басқалардың мойындауына ие болу;
• Армандарды орындау;
• Досына көмектесу;
• Басқаларға әсер ету;
• Клиенттермен жұмыс істеуді үйрену мүмкіндігі;
• Жұмысқа орналасу мүмкіндігі;
• Адам болу мүмкіндігі;
• Өзін-өзі растау;
• Ортақ құндылықтары бар адамдармен кездесу мүмкіндігі;
• Балаларына үлгі болу мүмкіндігі;
• Қарызын қайтару мүмкіндігі;
• Қолдауға ие болу мүмкіндігі.

Жобаларды жүзеге асыру барысында ерікті қоғамдағы өзінің маңыздылығын түсінеді, өзін сұранысқа ие сезінеді және басқалардың мойындауына ие болады. Сондай-ақ ерікті өз дағдылары мен қабілеттерін дамытуға мүмкіндік алады. Ол жұмыс тәжірибесін жинақтайды, кәсіби байланыстар орнатады, өзіне деген сенімділік сезіміне ие болады, жауапкершілікті арттыруға үйренеді, өзінің болашақ қызметінің бағытын өзі үшін нақтылайды және т.б. Ол ерікті болмаса, ала алмайтын нәрсені алады. Сондықтан ерікті өз уақыты мен күшін тегін береді деген сөз мүлде дұрыс емес. Ол материалдық игіліктерді алмайды, бірақ көптеген басқа игіліктер алады – рухани қанағат, тәжірибе, дағдылар, алғыс, құрмет, қолдау және т.б.
Қорытындылай келе, ерікті өз жұмысы үшін ешнәрсе алмайды және ұйым еріктіды ұстауға арналған шығындарды көтермейді деген пікірлер шындыққа сәйкес келмейді. Еріктілік қызмет еріктінің өзі үшін де, еріктілік көмек көрсетілетін ұйым үшін де, жалпы қоғам үшін де тиімді әрі өте қажет.
Жұмыстың физикалық жағ-дайымен және ұйымның жеке құрамымен таныстыру.
Кез-келген жұмыс белгілі бір құралдарды қажет етеді. Ұйымға келген ерікті өз жұмысына қажетті материалдарды өзімен бірге әкелмейді. Бұл жауапкершілік қорлар мен ұйымдарға жүктеледі. Ерікті нәтижелі жұмыс істеуі үшін жағдай жасалуы керек. Біріншіден, еріктіге жұмыс орнын көрсетуі керек. Егер ол жұмыс орнын басқа қызметкермен бөлісетін болса, онда екі қызметкер арасында жұмыс уақытын бөлетін арнайы кесте жасалуы қажет. Қызметкерлер ұйымның ресурстарын бөлісу оларды жақын-дастыруы керек екенін түсінуі керек: олар қоғамның мәселелерін, осы мәселелерді шешу жолдарын бірге талқылай алады. Сонымен қатар, ерікті шығын материалдарымен (кеңсе тауарларымен), құрал-саймандармен (компьютер, кітаптар, телефон) қамтамасыз етілуі және мүмкіндігінше кейбір жеңілдіктер (тұрақ, тамақ және т.б.) қамтамасыз етіледі.
Ерікті жұмысы далада жоспарланса, келесі қажетті материалдарды алдын ала дайындау қажет:
• Комбинезон (қолтық, халат, етік, тәпішке, қалпақ).
• Жұмыс процесіне техникалық қызмет көрсету (көлік, су).
• Еріктілердің мүмкін болатын тікелей шығындары (жұмыс орнына келу, түскі ас, екпе алу).
• Егер ұйым мұндай қызмет түрімен бірінші рет айналысса, міндетті түрде маманмен кеңесіңіз. Ол жұмыстың ерекшеліктерін түсіндіреді, бұл белгілі бір қауіп болған жағдайда өте маңызды екенін есте ұстаған жөн.
• Жұмысқа қажетті ресурстарды тартудың ең тиімді әдісін уақытша коалиция құру деп атауға болады. Еріктілік акцияларды қажетті құралдармен қамтамасыз ету үшін әртүрлі коммерциялық емес ұйымдарды ғана емес, сонымен қатар жергілікті билік пен бизнесті де тартуға болады.

ЕРІКТІНІ ЖҰМЫСҚА
ДАЙЫНДАУ

Ерікті жұмысқа кіріспес бұрын, ол қызметтің жалпы бағытымен мұқият танысуы керек. Бұл кезеңде ол үшін бәрі жаңа болғандықтан, оған жаңа жерге үйрену үшін біраз уақыт беру керек. Ерікті кеңсені аралап, қызметкерлермен танысып, бірдеңе түсініксіз болса, қызықтыратын сұрақтар қоя алатындай, бірінші танысуды бейресми жағдайда өткізген жөн. Бұл өз кезегінде өзіне жүктелген міндетті дұрыс түсінуге ықпал етіп, жұмысты барынша тиімді орындауға мүмкіндік береді.
Біріншіден, ерікті жұмыстың мазмұнымен таныс болуы керек. Ол үшін жұмысты құрайтын функционалдық тапсырмалардың толық тізімін құрастыру қажет. Әрбір тапсырманың толық «ашылуы» жұмыстың өзінің күрделілігіне, менеджердің оны дұрыс талдап, сипаттай білуіне, сондай-ақ еріктідың күтілетін кәсіби деңгейіне байланыс-ты.
Екіншіден, ерікті жұмыс ережелері мен қауіпсіздік техникасы туралы түсіндірілуі керек. Қажет болса, жұмыста туындауы мүмкін қауіпті жағдайлар туралы сөйлесіңіз немесе тіпті арнайы оқытуды ұйымдастырыңыз.
ЕРІКТІЛЕР МОТИВАЦИЯСЫ

Адамдардың ұйымдарға ерікті болуының көптеген себептері бар. Кейбіреулер жұмыссыз бола отырып, жаңа жұмыс іздейді, басқалары адамдармен араласу қажеттілігін сезінеді, ал үшіншілері адамзат игілігі үшін қызметке үлес қосқысы келеді. Бұл қажеттіліктерді қанағаттандыру еріктілердің одан әрі табысты жұмысына ынталандыру болып табылады. Егер сіз оның қажеттіліктеріне уақытында жауап бермесеңіз, уақыт өте келе оның жұмысқа және жалпы еріктілікке деген қызығушылығы жоғалуы мүмкін. Еріктілік мотивация бөлімі мотивация элементтерін қоса алғанда, бірнеше позициядан қарастырылуы керек.
1. Еріктілерге тапсырмаларды тарату
Сонымен, ерікті ұйымға келіп, жұмысқа кірісуге дайын. Еріктінің жұмысы әуел бастан дұрыс бағытқа бағытталуы керек. Тапсырмалар ұйымдағы қалыптасқан жағдайға, бағдарламаның қажеттіліктеріне, еріктінің қызығушылығына, білік-тілігіне және қалауына байланысты бөлінуі керек. Негізгі параметрлер еріктіді жұмысқа қабылдау кезінде онымен келісімшартқа отыру кезінде талқыланады. Қалған нюанстар жұмыс барысында анықталуы керек. Мұны істеу үшін келесі ережелерді сақталынуы шарт:
• Ерікті мен ұйым арасында ашық қарым-қатынас болуы керек. Тараптардың бірін қанағаттандырмайтын кез келген мәселе талқылануы керек. Бұл ретте тараптар жағдайды жақсартудың мүмкін жолдарын ұсынып, мәселені шешуді ұжымдық түрде қолға алу керек. Қажет болған жағдайда жаңадан қабылданған шешім басшылықпен келісілуі керек.
• Ерікті жұмыстың қандай бөлігін, неліктен және бұл жобаның түпкі нәтижесі қандай болатынын алдын ала білуі керек. Егер ерікті айналысатын жоба туралы хабары болса, онда ол жұмыстың кейбір кезеңінде тіпті оны жүзеге асыру жолдарын жақсарту бойынша маңызды ұсыныстар жасай алады. Шынында да, жоспарлау кезінде барлық нюанстарды ескеру мүмкін емес, кейде күтпеген жағдайлар туындайды.
• Көп уақытты қажет ететін жоба шағын құрамдас бөліктерге бөлінуі керек. Жұмыс атмосферасын жақсарту үшін қызметкерлер мен еріктілер жобаның кейбір құрамдас бөліктерін бірлесіп жүзеге асыруы керек. Ол сондай-ақ ұйым қызметкерлері мен еріктілер арасында оң қарым-қатынас орнатуға көмектеседі.
2. Мотивация ретінде марапаттау
Ерікті атқаратын кез келген жұмыс ұжым басшылығының назарында болуы керек. Көптеген ұйымдар еріктілерді басқарудың осы маңызды мотивациялық аспектісін елемейді. Жиі марапаттау және қолдау жасау олардың болашақта еріктілер ұйымында қалуын немесе оның жұмысы бағаланатын басқа ұйымды іздеуге кететінін анықтайды. Марапаттау еріктілер жетістігін және ең бастысы, сол жетістіктің құндылығын мойындау қабілетінің дәлелі болып табылады.
Сонымен, еріктіге деген ризашылықты қалай көрсетуге болады? Төменде, біздің ойымызша, еріктіні одан әрі тынымсыз еңбек етуге итермелейтін, ал екінші жағынан, басшылық тек еріктінің жұмысын ғана байқайды деп басқа қызметкерлердің ойлауына жол бермейтін кейбір марапаттау әдістері:
1. Еріктілер арқасында қанша қаржы үнемделгенін түсіндіру еріктілік жұмыстың маңыздылығын көрсетеді.
2. Еріктілердің өтелмеген шығындарын жабу, мысалы, жол ақысы, телефон, біраз кеңсе тауарлары.
3. Қызметкерлер мен басшылық бірлесе таңдайтын жүйе жасап, «Айдың үздік еріктісі» және «Ай қызметкері» номинациясына еріктімен жұмыс жасауда жетістікке жеткен тұлғаны ұсыну.
4. Жергілікті газетте, ерікті оқитын оқу орнының газетінде, ол жұмыс істейтін бизнес орталығының газетінде немесе басқа ұйымның ақпараттық бюллетенінде ерікті туралы оның жетістіктерін жарнамалап, мақала беру.
5. Ұйым директорының және мақсатты топ өкілдерінің қолдары қойылған құттықтау хаттары мен алғыс хаттарын жіберу.
6. Еріктілердің туған күндерін ұмытпау.
7. Ерікті өзінің оқу орнында немесе ерікті тұратын жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жұмысындағы жетістіктерін көрсететін стенд дайындау.
8. Еріктіге ұйым ұсынатын барлық тренингтерге қатысу мүмкіндігін беру. Тіпті ол кофе-брейк ұйымдастыруға көмектессе немесе басқа ұйымдастыру мәселелерімен айналысса да, оның сессияларда отыруға және курсты тыңдауға уақыты, мүкіндігі болуы керек.
9. Еріктілер кештерін өткізу. Осы кездесулерде оларды барлығының көзінше мақтап, жетістіктерін айту.
10. Еріктілерге тегін тамақ ұсыну, қаланың жол шығындарын өтеу немесе арнайы купондар сатып алып, жергілікті кинотеатрларда, мейрамханаларда жеңілдіктер және т.б. ұйымның есебінен төлеп отыру.
11. Әрбір еріктіге аты жазылған кофе кружкасын, т.б. сыйлықтар беру.
12. Еріктілердің фотосуреттері және олардың жұмысының сипаттамасы бар ақпараттық бюллетень шығару.
13. Еріктілердің отбасыларына «Осындай тәрбие бергендеріңізге рахмет!», «Жақсы ұл», «Күйеуіңмен мақтанамыз» т.б. ашық хаттар жіберу.
14. Басқа еріктілерді оқыту үшін коучинг дағдылары бар еріктілерді шақыру.
15. Еріктіге бұқаралық ақпарат құралдарында ұйым атынан сөйлеуге немесе кез келген іс-шараларда ұйымның өкілі ретінде әрекет етуге мүмкіндік беру, оның барысында басқа адамдармен қарым-қатынаста ерікті үлкен және маңызды іске қосылғанын сезінеді.
16. Егер ол ауырып, жұмысқа келе алмаса, жетекшіден телефон соғуын және ұйымыңыздан қандай да бір көмек қажет екенін сұрау.
Бұл тізімді жалғастыра беруге болады. Жағдайларға байланысты еріктіні ынталандырудың басқа әдістері ұсынылуы мүмкін, бірақ еріктіні ынталандырудың бірқатар негізгі ережелері бар:
1. Марапаттарды көпшілік алдында жасау және оны шын жүректен жасау керек. Әйтпесе, мадақтау мәнін жоғалтып, мақсатқа жете алмайды. Дегенмен, бұл күнделікті жеке алғыстың орнына қоғамдық көтермелеуді қолдануға болады дегенді білдірмейді. Жылына 365 күн айтатын алғысыңыз жылына бір рет көпшіліктің мақтауынан әлдеқайда маңызды.
2. «Темірді қызған кезде соқ» дегендей жетістіктерді уақытында байқап, жобаның алға жылжуына қарай жобаға қатысқандардың барлығына алғыс айтылуы қажет. Уақытында айтылған «рахмет», «жарайсың» сөздерінің әсері әрине, мықты болады.