ЗАЙЫРЛЫЛЫҚ ЖӘНЕ ДІН

Досай КЕНЖЕТАЙ,
философия ғылымдарының докторы

Адамзат тарихында мемлекет өзінің қуатын діннен алып, дінді қорғау мақсатында өте қатаң шаралар қолданған, сонымен қатар мемлекет дінді өз бақылауында қысып ұстап, ең сорақысы дінсіз қоғам орнатқан кезеңдер де болған.
Адамзат тарихында дін мен мемлекет қатынасын реттейтін тетіктер болған. Солардың ең басында келетіні зайырлылық (лаицизм) – демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекет жүйесінің дін құбылысымен қарым-қатынасын реттейтін ұстаным. Лаицизм терминін зайырлылық ретінде қолданып келеміз. Бұл ұғымның шығу төркінін талдап қарасаңыз сөздік тұрғыдан «діни емес адам», «діни емес зат», «діни емес ой», «діни емес мекеме», «діни емес жүйе», «діни емес ұстаным» т.б. мағыналарға келеді. Христиандарда атап айтқанда, католиктерде «дін адамы еместерге, яғни аскет, папалардан басқа жалпы христиандарға зайырлы яғни, лаицист делінеді». Осы негізде зайырлы құқықтан мақсат, дінге сүйенбеген құқық, ал зайырлы мемлекет дегенде діни сенім, яғни ақидаларға негізделмеген мемлекет ұғынылады. Бұрыннан Батыста шіркеу адамдарына клерикалдар, ал олардан басқа христиандар да зайырлы, яғни лаицист деп танылғандығы белгілі. Яғни, христиан әлемінде адамдардың өзі осылай екі жікке бөлініп келген. Ал ислам әлемінде мұндай «дін адамы» немесе «дін адамы емес» деген жік болмаған. Кез келген мұсылман имам болуға, керек кезде жаназа шығаруға құқылы әрі міндетті саналады.
Дін және дүние, қоғамдық жұмыстардың өзара ажыратылуы, бір-біріне араласпауы, адамдардың діні немесе атеист болуына қарап бағаланбауы, төмендетілмеуі, еркін құлшылықтарын орындауы немесе орындауға мәжбүр болмауы лаицизм ұстанымының мазмұнын анықтайды. Бұл тұрғыдан лаицизмді хақ және құқық еркінің діни емес ұстанымдарға негізделген саяси ұйым формасы деп қарауға болады. Мемлекетте саяси биліктің өз қуатын діннен алмауы, конституциясын дінге негіздемеуі, белгілі бір дінді қолдамауы, барлық дін өкілдеріне тең құқық беруі, дін және мемлекет істерінің ажыратылуы сияқты функцияларды қамтыған. Бірақ осы анықтамаларды сол қалпында орындап отырған бір де бір Батыс мемлекеттері жоқ. Олардың кейбір саяси партиялары діннен қуат алып билік басына келсе, кейбірі белгілі бір дінді ресми дін ретінде таниды. Білім беру жүйелерінде де дін негізгі бағдарлама ретінде қабылданады.
Бүгінгі қазақ тіліндегі зайырлылық ұғымы араб тілінен енген «захири» яғни ашық, сыртқы деген мағыналарда қолданылады. Діннің сыртқы мәні, яғни шариғат ұстанымын қамтитын термин ретінде қабылданған. Оған қарама-қарсы мәндегі «батини» сөзі де, арабтың мән, сыр деген мағынадағы ішкі танымға негізделген ұстанымды білдіреді.
Қазақтар да дәстүрлі ел ретінде өзіндік құқықтық ұстанымы бар мемлекет құрушы жеке мәдениет бол-ғандықтан зайырлылық ұстанымын өзінің тарихы мен құндылықтарына жауап беретін, сол арқылы ішкі қауіпсіздігін қамтамасыз ететін заңын жетілдіргісі келсе, ешкім қарсы уәж айта алмауы тиіс. Себебі зайырлылық деген құқықтық ұстаным болғандықтан да «әр елдің салты басқа».
Дегенмен зайырлылық ұстаны-мының ішкі және сыртқы функцияларын қоғамға ғылыми негізде түсіндіру шаралары үздіксіз үдеріске айналғаны абзал. Оған қоса жаңа заңымызда осы «зайырлы ел» деген тіркестің ішкі мазмұны мен ұстанымдық функцияларына түсіндірмелер жасалу керек. Ол түсіндірмелер де мәдени, тарихи сана мен діни, өркениеттік тәжірибемізді ескеріп жасалса құба-құп. Себебі дін құбылысы киелі, моральдық тұжырымы бар, діни ғұрыптық қырымен қоса, аксиологиялық, сенім және құлшылықтар институты. Адамның рухы, ар-ожданымен таразыланып қабылданатын Құдайлық заң.
Сонымен қатар дін тек жеке адамды ғана емес тұтастай қоғамды, мәдениетті қалыптастырушы күш. Яғни діннің әлеуметтік мәні зор. Әрбір қоғам отбасынан, отбасы жеке адамдардан тұратын болса, солардың әрбірі жеке ожданы, өзіне, әлемге, мемлекетке тағы сол сияқты Жаратушыға деген жауапкершілігі бар тіршілік иесі. Оған қоса дін қоғамдық тәртіп пен жүйеге, жеке адамға, қауымдасып бірге тіршілік жасайтын ортақ амалдар ұсынады. Ал діндар тұлға үшін діннің бұйрықтарын орындау, тыйымдарынан қашу, құлшылық пен мінажаттарын жүзеге асыру ожданының тілегі, жауапкершілігі ретінде қаралады.
Олай болмаған жағдайда діни тұрғыдан күнә жасағаны. Осы нәрсе оның ожданында психологиялық күйзелісті туғызады. Демек адам өз қоғамында тек діндар ғана емес, сонымен қатар азамат. Сондықтан мемлекеттің заңы мен тәртібін мойындап, конституциясын қабылдап, құрметтеу – оның азаматтық борышы, міндеті. Бұл тұрғыдан бүгінгі діндар тұлға екі міндет арасында қалып отыр. Бірі – діни міндеті, екіншісі – қоғам алдындағы мәдени міндеті. Осы жерде азамат ретінде қоғамның жетістігі мен жеке ар-ожданында тыныштық орнату үшін және мемлекет құқығы — зайырлылық ұстанымын таңдауы құқық талабы. Міне, осы жерде зайырлылық ұстанымының функциясы көмекке келуі тиіс.
Егер кез келген азамат заң шарттарын орындап, діннің тыйымдарын жүзеге асыра алмаса, немесе заң талаптарын бұзбаймын деп діннің шарттарын орындай алмаса, Алла алдында күнә жасаған болып есептелмейді. Себебі ол діндар адам әрі азамат ретінде осыны істеуге мәжбүр деген сөз. Ал мәжбүрлік исламда күнә емес. Сондықтан дін еркіндігін діни және саяси фанатизмге қарсы қорғаудың бірден-бір жолы зайырлылық ұста-нымы және оның көпқырлы функциялары болу керек. Зайырлылық – осы дүниедегі өлшем, тепе-теңдік жүйесі. Мемлекет зайырлылықтың осы функциясын, яғни барлық діни танымдар мен діни жамағатқа бір көзбен қарау ұстанымын қандай да бір діни топқа беріп қоймауы керек.
Зайырлы елде мемлекет дінге араласпайды деген сөз, діннің иман, құлшылық, діни оқу және оқыту істеріне кедергі болмайды, сонымен қатар белгілі бір діннің жетегінде де кетпейді дегенге саяды. Демократиялық биліктің ең басты міндеті халық үшін қызмет ету болса, сол халықтың діни қажеттіліктерін ескеріп, оларды қамтамасыз ету де ең басты міндеті болуға тиіс.
Сонымен «дін – мемлекеттен бөлінген» деген тіркесті дұрыс түсінгеніміз абзал. Мемлекеттің негізінде мәдениет, мәдениеттің маз-мұнында да дін құбылысы жатқан болса, онда мемлекет өз баяндылығы мен бар болуының алғы шарты болып табылатын діннен бөліне алмайды. Ол діни бірлестіктерден, арнайы танымдық ағымдардың идеологиясынан бөлек болады. Мысалы, Ислам діні негізінде әртүрлі жамағат болуы мүмкін. Солардың барлығына тең көзқараспен қарай алса, онда «мемлекет өз функциясын» атқарғаны. Бұл – зайырлылық талабы.
Қазір мемлекеттің ең басты проблемасы – дін төңірегінде туындап жатқан танымдық, саяси, болмыстық мәселелер. Қоғамдық институттар да посткеңестік құндылықтардың орнын толтыруды діннен іздейді. Ал мемлекеттік институттар оны заманауи жахандық шаблондармен алмастырғысы келеді. Ортада адам факторы, оның санасы, білімі, қабілеті деген кедергілер шығады да екі институт арасында үйлесімсіздік пен қайшылықтар туындайды. Міне осы тұғырларды реттеп, зерттеп, зерделеп талдайтын ғылыми танымдық институт қалыптастыруымыз керек. Жалпы, дінге қатысты мемлекеттік қабаттардың өзара бір ағза болып жұмыс істеу шарты бар. Оны реттейтін ортақ идеологиялық трансформациялық орталық керек. Онсыз мемлекеттің дамуы да, баяндылығы мен тұрақтылығын қамтамасыз ету екіталай. Қоғам мен мемлекет бұл мәселелерді екі жақты белсенділік, өзара келісім негізінде шешуді қалыптастыруы тиіс. Құқық талабы да осы.
Мұндай келісім түсінігінің негізі ислам дінінің мәні мен мәтінінде де бар. Мысалы ислам философиясы тарихынан ойып орын алған, атақты дана бабамыз Фараби «Қайырымды ел көзқарастарының төркіні», «Азаматтық қоғам» және «Дін кітабы» деп аталатын рисалаларында мемлекеттік институттың діни емес негізде басқарылуының мүмкіндіктері туралы да жазып қалдырған.
Зайырлылық – «атеизм» немесе «дінді жоққа шығару емес», керісінше – адамның ар-ождан бостандығын, діни сенім еркіндігіне кепілдік беруді білдіреді. Бұл анықтама «ар-ождан бостандығы», «төзімділік» және «толеранттылық» сияқты құқықтық, моральдық түсініктермен тығыз байланысты. Зайырлылық – мемлекеттің дінге деген қатынасының демократиялық сипатта екендігін танытады. Зайырлылық – қоғамның кез келген мүшесіне, оның діні, тегі, нәсіліне қарамастан, әр адамның қандай да бір дінге сену, сенбеу мәселесіне араласпайтын ұстаным. Яғни, бұл ұстаным – адамның ар-ожданының, моральдық болмысының еркіндігіне мүмкіндік беретін, мемлекет азаматтарының арасындағы қарым-қатынасты тек құқықтық негізде шешуді қамтамасыз ететін бүгінгі мемлекеттік басқару жүйесінің ең басты тетігі.
Бүгінгі таңда зайырлылық туралы анықтамалар көп. Солардың кейбір қырына назар аударайық. Мысалы, «барлық діндерге бейтарап» қарайтын, «діни басшылықтан тәуелсіз» және кез келген «теологиялық қағидалар мен нормалардан азат» болып табылатын мемлекеттің белгісі» ретінде анықтама берілген. Бұл анықтама зайырлы мемлекеттің сипатын нақтылай түседі. Неге барлық діндерге бейтарап қарайды? Себебі діндер көп, ал Құдай түсінігі бір. Адамдардың Құдай түсінігі ортақ болғанмен олардың Құдай туралы танымы, сенімі, сезімі, құлшылығы, оның мына әлеммен қатынасы, яғни дүниетанымы, ақырет туралы сенімдері де әртүрлі. Сондықтан мемлекет өзінің азаматтарының діни сенімдеріне араласпайды, құрметтейді, бейтарап ұстанымда болады.
Екіншіден, зайырлы мемлекет діни басшылыққа, яғни діни билікке тәуелсіз. Оның себебі, республикалық демократиялық саясатта діни басшылыққа тәуелді болу мемлекеттегі тұрақтылық пен тыныштықты баянды етудің кепілі бола алмайды. Дін көп, діни басшылар да көбейеді, сондай-ақ бір діннің ішінде де көптеген ағымдар мен топтар бар. Олардың әрқайсысының басшылық туралы діни тұжырымдары бар. Ал саясатта басшылық, оған бағынатын халық және осы қатынасты реттейтін құқық бар. Егер мемлекет діни басшылықты қабылдаса, онда халықты біртұтастандыру, бір құқықты ортақ тұғыр қылу, басқаруды да бірізділікке түсіру қиынға соғар еді.
Үшіншіден, мемлекет кез келген теологиялық қағидалар мен нормалардан азат болады. Себебі теологиялық діни нормалар қанша көп болса, сонша құқықтық ұстанымдар мен оның қызметтік нормалары да қайшылыққа түскен болар еді. Сондықтан демократиялық, құқықтық мемлекет зайырлылықты ұстаным ретінде таниды. Негізі, философиялық тұрғыдан алғанда «ұстаным мен мұрат» немесе «принцип пен идея» бірін-бірі толықтырып тұруы шарт.
Мемлекет азаматтарының бақытты болуына қызмет етеді. Мұраты – азаматтарының ары, намысы, жаны және мүлкінің қауіпсіздігіне, амандығына т.б. құқықтарына кепілдік беру. Мемлекет осы мақсаттың орындалуында зайырлылық ұстанымын шарт деп біледі. Шарт дегеніміз – белгілі бір құбылыстың бар болуы мен баяндылығының уақыт пен кеңістіктегі қажеттілік жағдайы. Сонда зайырлылық ұстанымы мемлекетті мақсатына жеткізетін құрал болып отыр. Сондықтан зайырлылық ұстанымы мемлекет пен діннің өзара қарым-қатынасын реттейтін ең басты тетік, қоғам тұрақтылығы үшін де ең басты құндылық. Зайырлылық ұстанымы мемлекеттің баяндылығына қызмет ететін, мемлекет құрушыларының құқықтарының қорғалуы мен сақталуына, бақытты болуына жеткізетін ең басты шарт болғандықтан саяси және құқықтық тұрғыдан діннен осы салада бөлінеді.
Сонымен қатар зайырлылық – атеистік мемлекет дегенді білдірмейді. Себебі зайырлылық идеология емес, танымдық, болмыстық ағым да емес, құқықтық ұстаным. Ол – мемлекеттік билік пен дін билігінің ажыратылуы. Зайырлылық ұстанымы бойынша мемлекет осы дүниедегі, қоғамдағы осы әлемдегі нақты құқықтық қатынастарды реттейді, яғни діни билік мемлекеттік билікке бағынады деген мағынада қарау керек.
Қазақстан – дәстүрлі ел, мемлекет. Яғни біздің топырағымыз бабаларымыздың рухымен суарылған, біздің тарихымыз, құндылықтарымыз, өркениетіміз, мәдени платформа-мыздың бәрі осы топырақта жатыр. Осындай тұғырдың үстіне құрылған мемлекет өзінің мәдениеті мен дінінен бөлек болуы мүмкін емес. Мемлекет осы тұғырды сақтау арқылы өзінің болмысын сақтайды. Сол тұғырды тану, зерттеу арқылы өзінің құндылықтарын қалыптастырып, дамытады, баяндылығы мен болашағын жарқын етеді.
Фарабидің анықтамасы бойынша, кез келген мемлекеттің мақсаты – өзінің құрушыларын бақытқа жеткізу. Сол сияқты мемлекет өз құрушыларын оның діни негізінен бөліп тастайтын болса, оларды бақытты етпек былай тұрсын, қиянат болады. Сондықтан «дін мемлекеттен бөлінген» дегенді біз құқықтық тұрғыдан мемлекеттік билік пен діни биліктің ажыратылуы деп түсіндіреміз. Бұл түсінік қазақтың жүріп өткен тарихи санасымен тығыз байланысты.

Зайырлылық – құқық пен хақты нақтылаушы ұстаным
Құқық — билік пен қоғамның, мемлекет пен халықтың арасындағы ең басты ұстаным. Халыққа өз құқы мен хақын білдіру, анықтау мемлекеттің міндеті. Мемлекет те нормаларының шегі мен шекарасын нақтылап, дәлелді уәжбен, ғылыми таным, зерттеулер негізінде алынған тұжырымдар арқылы қабылдатады. Мына қоғамда кім хақын білсе, талап етсе, сұраса, ол адамда «мен» деген азаматтық кісілік көрініс тапты деген сөз. Жалпы хақ сұрағандікі, яғни оның қажеттілігі мен талабына жауап беру де бүгінгі зайырлы, демократиялық мемлекеттің міндеті.
Сонымен «хаққ, хұқ (құқық)» деген сөздің мәні, мағынасы не? Араб сөзінен енген ұғым, термин бойынша, «белгілі нақты бір ережеге, нормаға сай болған нәрсе», яғни заң түрінде қабылданған нәрсе. Адамның қоғамға, қоғамның да адамға қатысты орындауы тиіс нәрселер хақ деп аталады. Яғни хақ дегеніміз рұқсат етілген нәрсе дегенді білдіреді екен. Ал енді сол нормалар қайдан алынады немесе норма, ережелер қалай пайда болады?
Хақ дегеніміз бір нәрсені орындау үшін азаматтың моральдық ерік-жігері мен қуаты, мүмкіндігі деген сөз. Сондықтан әрбір хақ-құқық азаматтан оның басқаларға қатысты міндетін орындауды талап етеді. Саяси тұрғыдан хақ – заң немесе нормалар арқылы берілген акция. Бұл жерде де ережелер мен нормаларға сай болу шарты бар. Сенім, ой, ождан, сөз еркіндігі, құқы деген сияқты адамның саяси, әлеуметтік хақтары осы қабаттарға тән. Енді осы хақтарды анықтайтын нормалардың барлығы, қоғамның тіршілігі мен қоғамдық қатынастарды реттеп, бақылап, жүйелеп отыратын ережелер мен заңдарды тұтастай құқық дейміз.
Құқық негізінен адамдардың бірге қоғамдасып тіршілік етуінің кепілі. Демек ол табиғи шарт. Сондықтан құқық қоғамда адамның қажеттіліктері мен қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуі үшін бар деген сөз. Ал бүгінгі мемлекетіміздің конституциясында осы хақ-құқықтар салыстырмалы түрде қандай да бір басқа елдердің ережелері, нормалық сипаты жағынан ешқандай кемшілігі жоқ. Бірақ реттеу, қабылдату мен түсіндіру тұрғысынан кейбір мәселелер бар. Соның бірі – зайырлылық ұстанымы төңірегіндегі мәселе.
Зайырлылық ұстаным ретінде хақ туралы танымдар мен нормаларды қайта бағалау әрекеті негізінде өткен ғасырларда Батыс әлемінде тарих сахнасына шықты. Ал исламда зайырлылық таным, түсінігі адам мен әлем қатынасының хақы мен құқығы ретінде о бастан бар еді.
Батыстық мемлекет теориялары мен тұжырымдары, принциптері мен идеялары жаханға әсер етті. Батыстағы осы ұғымның ұстаным ба, ағым ба, көзқарас па, идеология ма – жалпы мәні туралы әлі күнге дейін пікірталас тоқтаған емес. Ислам әлемі де өткен ғасырларда осы ұстаным туралы өз тарихи тәжірибелері мен танымдары шеңберінде баламалар ұсынғаны белгілі. Мысалы қазақтар захири, яғни «зайырлылық» десек, араб әлемі «ла динийа» яғни діннен тысқары, парсы әлемі «ирфанийаға» қарама-қарсы сөз ретінде «илманийа» ақлийа деп түсіндіріп жатты. Оған дейін «зайырлы» ұғымын бұрын Құранның сыртқы яғни, захири және ішкі, яғни батини мағынасы ретінде танитынбыз.
Сондықтан бүгінгі зайырлылық ұғымының мәні, мазмұны, себептері мен тегі туралы пайымдау үшін де Батыстағы өткен ғасырлардағы философиялық қабаттарына мұқият назар аударған жөн. Батыста философиялық тұрғыдан зайырлылық дегеніміз, иман мен ақылдың шекараларының бөлінуі, иманның ақыл қызметтеріне ешқашан араласпауы керектігін негіздейтін көзқарас. Міне көптеген материалистік түсі-ніктегілер лаицизмді иманның қызметіне кедергі келтіру немесе иманның функциясын мойындамау деп білді. Бұл мәселеде Батыста өзара қарама-қайшы мектептер бар. Олардың тегі ежелгі грек философиясының адам мен Алла қатынасы туралы теориялық көзқарастарына барып тіреледі. Ондағы байланыстар, болмысқа қа-тысты түсіндірмелер негізінен адам-ның иманы мен ақылының өзара дербес екендігін басты тұғыр етіп алады. Ал исламда адамның «ақылы, жаны, мен-өзі» бәрі тұтастай жүректің функциялары мен сипаттары ретінде қабылданады. Абайдың «…ақыл мен жан, мен-өзім» деген анықтамасы осы исламдағы адам болмысының анықтамасы.
Демек философиялық тұрғыдан да Батыстағы зайырлылық ұғымының мазмұны ислам өркениеті мен мәдениеті үшін басты өлшем бола алмайды деген сөз. Осы жерде за-йырлылық ұстанымына өзіміз-дің құндылықтық, болмыстық ерекшелігімізді негізге ала отырып, мемлекет пен қоғамдық пайданы ескеріп, қазақ мемлекеттілігіне сай анықтама жасап, оның тиімді функцияларын, принциптері мен идеяларын таба білуіміз қажет.
Батыста алдымен зайырлылық түсінігіне моральдық тұрғыдан қарады. Мораль да философияның ұстанымдарын басшылыққа ала отырып, моральдық этикалық іс әрекеттердің, тіршіліктің толығымен дін ықпалынан құтылып, иман емес, ақылдың ұстанымдарына, ғылыми дамуларға сүйеніп, жалпы метафизикалық негіздерден аулақ болуды жақтады. Бұл көзқарас негізінен Э.Дюркгеймнің шығармаларынан орын алған. Ол қоғамды жансыз зат сияқты танығандықтан, имманентті материализмді қолдады. Яғни, моральдың, білім берудің, мектептің зайырлы болуын, әртүрлі діни ықпалдан азат болуын негіздеді. Оның ойынша, моральдың зайырлы болуы «моральдың рационализациялануы» дегенді білдіреді.
Яғни дінді екінші орынға ығыстыру, одан әрі ықпалсыз етуге бағытталған кез келген ой, идея, тіршілік ету формасы ол үшін нағыз зайырлы тіршілік сипаты екен. Негізінен мұндай мәнде ұғынылған зайырлылық, ол принцип емес дінге қарсы ағымға айналды. Бірақ зайырлылық ұстанымы, діннен бөлек өмір сүру емес, шіркеу жамағатынан ажырауды, оған тәуелсіз еркін ойлауды мақсат етеді: «Шіркеудің үстемдігі мен билігінде қалмай, дініңді, өзің тіке Алламен байланыса алатындай адам екеніңді сезінуге» шақырды.
Ал енді осы ұстанымды исламмен салыстырсақ, исламда о бастан шіркеу институты жоқ, яғни «дін қызметкерлері» статусы болмаған. Дін және ождан бостандығы бойынша да исламның негізгі құжаттарында «дінде зорлық жоқ» ұстанымы бар. Біреуді зорлап, алдап, миссионерлікпен мұсылман қылу, иманына араласу ұстаным ретінде исламда жоқ. Бірақ соңғы кездері қоғамдағы уахабилік тенденцияның өршуімен, қоғамда адамның иманын өлшеу, таразылау, зорлық-зомбылық және көзбояушылықпен өз жамағатына тарту деген құбылыстар кездеседі. Сондықтан бүгінгі Батыс пен Шығыстағы осы ұқсас құбылыстарды салыстыра отырып, зайырлылыққа түсіндірме жасауға болады.
Бұл жерде ең басты айта кететін мәселе, саяси және құқықтық тұр-ғыдан зайырлылық ұстанымы, билік пен құқықтың негізі ретінде ешқандай құдайлық, діни билікті танымайды. Мемлекеттік билік пен құқық принциптерін кез келген діни элементтерден, оның ықпалынан қорғауды білдіреді. Бұл марксистер мен материалистердің көзқарасы, яғни, атеизм рухани құндылықтардың жойылуына апарып соқты. Батыстағы Ренессеанс дәуірінде Макиавелли негіздеген бұл саяси зайырлылық танымы кейіннен материализмнің идеология ретінде кеңінен өрістеуіне әсер етті. Бізде де сол сияқты қазір «зайырлылық-дінсіздік, ол Батыстан келді» деп өре түрегелетіндер қатары бар. Ал шындығында олай емес, керісінше Батыс негізінен жоғарыдағы айтылған дінсіздікпен күрес алаңы. Мысалы, Батыстық Европада ренесеанстан кейін ғылымда, философияда бұл жоғарыдағы зайырлылық түсінігінің үстемдік еткендігін көру қиын. Мысалы, Ньютон нағыз діндар адам болған. Декарт, Мальбранш, Лейбниц, Беркли, Локк, Гегель сияқты философтар негізінен өз діндеріне берік болған. Демек, Батыс өркениеті зайырлылықтың негізі де, басты шарты да емес. Рас бүгінгі зайырлылық ұстаным ретінде Батыстың тарихи тәжірибе ретінде пайда болды. Бірақ жаңа мемлекеттік жүйедегі адамның санасы мен мемлекеттік қатынастардың функциясын анықтау үдерісі әлі жалғасып келеді. Сондықтан бүгінгі «дін мен дүние», «мемлекет пен діннің бөлінуі» деген сияқты зайырлылық анықтамалары әлі толық емес.
Дін тек дүниеге қатысты жүйе емес, ол – адамның санасында бірлескен, дүние мен ақыреттің көпірі әрі біртұтас құқықтық және моральдық жүйе. Мемлекеттің де, адамның да, қоғамның да моральдық негіздерінде дін жатыр. Сондықтан ол мына тіршілікке де көз жұма алмайды. Олай болса, зайырлылықтың дін және мемлекет функцияларындағы өзара алатын орындарын нақтылап, шекарасы мен құқықтарын да белгілеп көрсету қажет. Діннің де, мемлекеттің де орталығы – адам. Сол адам іштей жікке бөлінбей, психологиялық қысымға түспей, өзімен, қоғаммен, мемлекетпен, дінмен төзімділікте өмір сүруі үшін зайырлылық функцияларын нақтылап алған жөн. Ол үшін де ғылыми, философиялық терең талдаулар мен анықтамаларға қажеттіліктер бар.
Кеңес кезінде секуляризм практикасы бойынша мемлекет институтын ғана емес, қоғамды да мына салаларға бөліп тастаған: «1. Мемлекеттік басқару және мемлекеттік қызмет жүйесіндегі зайырлылық;
2. Құқық қорғау және әскери қызмет жүйесіндегі зайырлылық;
3.Білім беру және тәрбие жүйе-сіндегі зайырлылық;
4. Денсаулық сақтау саласындағы зайырлылық;
5. Мәдениет пен өнерді дамыту саласындағы зайырлылық;
6.Әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі зайырлылық;
7.Экономикалық қатынастар жүйе-сіндегі зайырлылық;
8. Бұқаралық ақпарат жүйесіндегі зайырлылық».
Бұлар кешегі идеологиялық таным болғанымен, өкінішке орай, бүгін де зайырлылықты құқықтық ұстанымнан да жоғары, күрделі идеологиялық сала ретінде комментарий жасағысы келетіндер бар.
Дін мен саясат, дін және мемлекет қатынасындағы зайырлылық ұстанымының негізгі өлшемдері туралы айтқанда Қазақстандық қолдану аясы мен анықтамасы жөніндегі проблемаларды қамтыған жөн. Қазір егемен еліміздегі дін және мемлекет қатынасы туралы тұжырымдар мен түсініктер негізінен қалыптасып үлгерді. Дегенмен, феноменологиялық деңгейде қалып отыр. Дін мен мемлекет құбылысының ортақ қырлары бар. Дін деген ол терең мәнді экзистенциалды құбылыс. Атақты ғұлама “Батыста Аверроис” ретінде танылған Ибн Рушдтің “Фасл ал-мақал фима байна ал хикмати уа аш шариғати мин ал-иттисал” деген еңбегі бар. Сол еңбекте дін құбылысының табиғатын философиялық, рационалды және экзистенциалды негізде түсіндіріп берген. Онда ислам әлеміндегі өзара қайшылықты пікірталастар адам табиғатына нақты талдау жасалмағандықтан келіп шығады дейді. Сонымен қатар тафсир мен тауил қатынасы, дін мен мамандар байланысы, мемлекет пен дін туралы өзекті болмыстық мәселелерді де қаузаған. Расында адамның бәрі бірдей дін құбылысын тани алмайды. Сондықтан Ибн Рушдтің ойынша, Құранда көрсетілген үш түрлі адам типіне қарай дін құбылысын ашық түрде жариялап, оны мемлекет қадағалап отыруы тиіс.
Яғни дінді “хатаби, жадали және бурхани” әдістерімен жеткізу шарт: хатаби – қарапайым халыққа фиқх-ислам құқы туралы ашық әрі жалпы танымдық тұрғыдан берілсе; жадали – һәм теориялық және ғылыми ойлы қауым қабатына берілетін танымдар; бурхани – философиялық методологиялық негізді қамти алатын, Құран тілімен айтқанда тауилді меңгергендерге ғана тән даналық-инттеллектуалдық танымдар. Осы үш қабат, дін сырлары мен танымдық ақпараттарын өзара тең бөлісе алмайды. Оған олардың өресі мен деңгейі тең емес. Осы сыр ашылса, араларында фитна, қауға, дұшпандық туындайды. Бірін-бірі ширкпен, бидғатпен, күпірлікпен күстаналап, бәрі исламды “қорғауға” бел шешіп аттанады.
Бүгінгі қоғамда діни танымда да бас басына мүфтилер көбейді. Тарихты зерделеу арқылы ғылыми-танымдық тұрғыдан дін мен философия, дін мен мемлекет қатынасын талдап өмірге қолдану сатысына өтуіміз қажет. Осы орайда мемлекет пен дін қатынасы туралы да бір ойды қоса кеткен артық болмас. Қазақ елі мемлекеттілігінің баяндылығы мен болашағы үшін оның құрушы мәдениетімен байланысының тетіктері ғылыми, саяси және болмыстық негізде құрылуы қажет. Бұл қабаттарды зерттеу әрі оны бүгінгі қоғамда, осы уақытта қолдану кез келген биліктің бірінші мәселесіне айналуы шарт. Ол үшін де «не» деген сұрақтың жауабын табу маңызды. Дін құбылысының «не» екендігі, яғни мәні мен маңызы, жахандық және отандық саясат тұрғысынан белгілі. Мәселе осы құбылыстағы тетіктер мен оған деген қатынастағы «білу, тану, сезу» сатысы туралы болмақ. Ол дегеніңіз тікелей осы құбылыспен айналысатын билік, мемлекеттік институттардың дінге деген саясаты мен кадрлық әлеуетіне байланысты.
Н.Ә. Назарбаевтың «Дініміз – ислам, кітабымыз – Құран, тегіміз – түрік» деген тұжырымында терең болмыстық ақиқат бар. Тәуелсіздігімізбен бірге діни орталықтандыруды шешу мақсатында ҚМДБ құрылуы, Дін істері агенттігінің, кейіннен комитет ретінде мемлекеттік институтқа айналуы, министрлікке өзгеруі, заңымыздағы «ханафи мазхабы» тарихи миссиясының орын алуы, зайырлылық ұстанымының «құндылық» дәрежесінде анықталуы, әлем діндері басшыларының Астанада бас қосуы т.б. құбылыстардың тарих болып көз алдымызда үдеріске айналуы бұл «дін құбылысының» мәнін дұрыс бағамдау мен тануға деген қажеттілікті көрсетеді. Мәселе білу мен тану және сезіну үштігіне келгенде тағы да кадрға барып тіреледі.
Бізде кадрлар, дін құбылысын тану тұрғысынан «онтологиялық және саяси» платформаларда біріге алмайды: Бірі дінді болмыстық тұрғыдан қарастырады, олар – дін мамандары. Екіншілері дінді саяси тұрғыдан сараптайды. Бұлар – қауіпсіздік мекемелердің мамандары. Осы екі танымдық қабаттар арасында қайшылық туындап жатады. Бұл жердегі мәселе тану мен сезуде жатыр. Мұның орталығы, әрине, кадр, маман, яғни адам факторы. Осы дін мәселесі төңірегінде қоғамдағы және мемлекеттік институттардағы діни ахуалды зерттеу үдерісінде болсын, әлеуметтік бағалауда болсын, аймақтық «әсер және кері әсер» қабаттарында «дилемма» орныққандығын байқауға болады.
Меніңше, бұл дилемма бастауы мемлекет пен дін қатынасындағы «зайырлылық» ұстанымына деген көзқарас қайшылықтарында жатыр. Қоғамдық институт өкілдері мен мемлекеттік институт өкілдері зайырлылық ұстанымын өздерінше танымдық, эпистемиологиялық тұғыр-
намада түсінетін болса, сыртқы қарапайым халықтың танымынан бұл мәселеде бірізділік талап ету қисынсыз. Қарапайым ел азаматтары тұрмақ, мемлекеттік институттардағы құқық, юстиция, білім беру, дін істері мен ұлттық қауіпсіздік комитеті арасында осы мәселедегі танымдық бірізділік идеялық және принциптік деңгейде шешілмеген.
Содан барып, жахандық сая-силанған дін шаблондарынан арылу былай тұрсын, өзіміз қазір дінді саясаттың орталығына айналдырып жібердік. Қазір іс жүзінде ел аумағындағы барлық «ішкі саясат бөлімдерінің» басты тақырыбы осы дін төңірегінде болып отыр.
Дін арқылы мемлекеттіліктің баяндылығын да, мәдениетті де, тұрақтылықты да, саясатты да шешеміз деу қаншалықты ақылға қонымды? Рас, дін құбылысы адамды қоршаған танымдардың бірі әрі бірегейі. Ол – мәдениеттің мазмұны, адамды қалыптастыратын негізгі құндылықтық институт. Бірақ зайырлылық қайда қалды? Жарайды, бұған жахандық саясаттың, содырлардың, терроризмнің, экстре-мизмнің ықпалы бола қойсын, бірақ, біздің елде бұлар тек қана діни мәселеден туындап отырған жоқ. Бұл жұмыссыздық, әлеуметтік теңсіздік, коррупция, мемлекеттік пен құқықтың үстемдігіне деген сенімсіздік сияқты психологиялық үрей мен тұжырымдарды да есепке алу керек. Бұлар жеке арнайы сала ретінде қарастырылмаса, ертең жарға соғары даусыз. Бұған қоса, қоғамды дін тақырыбында, дәстүрлі және дәстүрлі емес мұсылмандар ретінде бөліп, өзара үрей туғызып, бір-біріне деген сенімсіздікті оятып, «сен — мен» дегізіп, интернете, қоғамда, отбасында болсын «теке-тірестіріп» қою ел баяндылығы үшін тиімсіз. Қоғамда пікір алуандығы болғаны дұрыс.
Бірақ бұл табиғи негізде болса, құба-құп. Ол қауіпсіз, керісінше пайдалы құбылыс. Мысалы, егер мемлекет тек қана «бақылау мен бағыттауды» қамтамасыз етіп отырса, «дәстүрлі және дәстүрлі емес» топтар арасында пікір қайшылықтары екі жақтың да орта жол табуына, өзара білімін жетілдіруіне ықпал еткен болар еді. Мемлекеттік және қоғамдық институттар арасында өзара сенім басты құндылық ретінде ғылыми танымға негізделсе құба-құп. Егер Елбасы айтқандай, «дініміз – ислам, кітабымыз – Құран, тегіміз – түрік» деген анықтамаларды негізге алсақ, онда бұл мәселелерді болмыстық, құндылықтық, құқықтық және ғылыми-танымдық шеңберде ұйымдастыруды қолға алғанымыз абзал. Бұл – мемлекеттіліктің де, зайырлылықтың да беделін өсіретін ұстаным. Егер дін құбылысына тек қана саяси, қауіпсіздік шаблондарымен ғана қараумен шектелу, Елбасы айтқандай, «исламмен күресіп кетуге», «исламофобияға» қызмет етуге апарып соғуы ықтимал.
Тағы бір назар аударатын жәйт, дін арқылы жастарды, жастық энергияны бөлшектеуге болмайды, дін арқылы қазақты бөлуге болмайды. Біздің дін мен мемлекетті бөлушілікке емес, бірлік идеясына назар аудартуымыз ләзім. Себебі мемлекет болмыссыз мәңгілік бола алмайды. Оны кешегі «жетпіс жылдық кеңестік атеистік идеология» дәлелдейді.
Қазақ болмысы, әлімсақ арқылы исламмен сомдалған. Ислам – қазақ болмысының мәні, өзі. Одан қашып құтылу емес, керісінше, зайырлылық арқылы ислам қабаттарына кең есік ашу қажет. Бұл жерде исламды саясиланудан сақтау – зайырлылықтың ең басты міндеті. Осы жағы олқылықтарымыздың басында келеді. Негізі табанды стратегиялық, ғылыми және құқықтық платформаларды комментарий жасауды кешеуілдетуге болмайды. Егемендік — ең басты құндылығымыз. Егер «Мәңгілік ел» басты идеямыз болатын болса, онда зайырлы тұғыр — барлық қателіктер мен ағаттықтарды ақтап алатын ұстаным.

Зайырлылық және адам мәселесі
Зайырлылық ұстанымы құқықтық мәселе, сонымен қатар оның болмысқа қатысты қыры да бар. Себебі, мемлекет те, дін де адамсыз бос ұғым. Ақиқаттың өлшемі де, мақсаты да, мұраты да, ұстанымы да — адам. Осы мәселе төңірегіндегі сұрақтарға назар аударайық: діндар адам зайырлы бола ала ма? Жалпы зайырлылық ұстанымы адамның жеке тұлғасына қаншалықты қатысты? Мемлекет зайырлы, сол мемлекеттің азаматтары да зайырлы ма? Демек бұл сұрақтар туралы да анықтамалар, зерттеулер, ең болмағанда түсіндірулер шарт.
Негізінде зайырлылық ұстанымы мемлекеттің сипатын анықтайды. Зайырлы мемлекет барлық наным-сенімдерге, идеологияларға бейтарап қарайды. Зайырлылық мемлекет пен діннің бір-бірінен бөлінуі, мемлекеттің әлеуметтік, саяси, және құқықтық негізгі жүйесінің діни қағидаларға сүйенбеуін білдіреді. Осы анықтамаларға қарап отырып, зайырлылықтың мемлекет болмысына қатысты қағида, ұғым екендігін көруге болады. Байқасаңыз, дінді мемлекеттен бөлетін, діни негізге сүйенбейтін, діндерге тарапсыз қарайтын жеке тұлға емес, мемлекет екен. Ал жеке тұлға-азамат, діндар ретінде кез келген дінге тарапсыз қарай ала ма?
Расында, осы мәселеде, идео-логиялық ғылыми негізі жоқ анықтамаларға негізделген түсін-дірмелермен шектелу мемлекетіміздің тарихилығын, болмыстық ерек-шелігін, құрушыларының құнды-лықтық, дүниетанымдық бастау-ларын ескермегендік болар еді.
Сондықтан анықтамалармен қоса, сол ұстанымның пайда болу сатылары мен ерекшеліктеріне салыстырмалы талдау жасалып, комментарийлер нақтылануы тиіс. Себебі, Батыста дін қызметкеріне клерикал, ал қарапайым адамдарға «зайырлы» деп қарайды. Яғни, зайырлы (лаицист) адам деген сөз дін адамы яки діни қызметкер емес (поп немесе папа емес) дегенге саяды. Енді біз мұсылмандар зайырлылық ұстанымының тарихи қалыптасу ерекшеліктерін өз діни бастауларымыз негізінде саралап, салыстырсақ, исламда діни қызметкер, яки дін адамы деген статус, не институт жоқ. Кез келген мұсылман діни қызметті атқара алады. Мысалы, жаназа шығару деген сияқты.
Дегенмен Батыстағы демокра-тиялық мемлекет институты негізінен зайырлы болып келеді. Ал адам, яғни жеке тұлға үшін зайырлы сипаты қолданылмайды. Қазір біздің қоғамда, өкінішке орай, зайырлылықты атеизм ретінде танытқысы келіп, мемлекетке, оның конституциялық құрылымына қарсы психологиялық наразылықты көріктегісі келетіндер байқалады. Олар зайырлылықты дінге (исламға) жат, не оған қарсы құбылыс ретінде көреді. Себебі оларда зайырлылықтың ұстаным екендігі туралы танымдық білім жоқ, яки кем.
Басқа қырынан алып қарағанда, зайырлылық құбылыс, яғни идеология болса, онда дінмен салыстыруға болады. Егер зайырлылық өз алдына дін болса, онда жастарымыздың оған қарсы психологиялық наразылық танытуы, өзінің діни сенімін қорғау мақсатында мемлекетке оппозициялық мінез танытуы обьективті тұлғалық қасиет саналар еді. Бірақ зайырлылық дін де, идеология да, идея да емес, ол – ұстаным. Сондықтан, ол қандай ұстаным, оның негізгі қызметі қандай, қоғамға қай деңгейде, қай қабаттарда пайдалы болады деген сұрақтардың нақты жауабына қанығып алған дұрыс. Яғни, ең алдымен, зайырлылық ұстанымының мәні мен табиғатын тану шарт.
Зайырлылық дін болмағандықтан, исламға да, басқа дін атаулыға да тарапсыз қарайды. Ал егер зайырлылық дін болса немесе идеология болса, онда ол кез келген дінге тарапсыз қарай алар ма еді? Жоқ, әрине. Демек бұл тұрғыдан қарағанда жеке тұлға, мемлекеттің азаматы ретінде әрі белгілі бір діннің өкілі, діндар әрі зайырлы болуы мүмкін екен. Олай болса, атеист те зайырлы әрі атеист болуы ықтимал. Себебі зайырлылық дін емес. Егер зайырлылық дін болса, бір адам бір мезетте әрі мұсылман, әрі христиан бола алмайды, немесе бір мезетте діндар әрі атеист бола алмайды.
Біздегі кейбір жастар зайыр-лылықты кешегі коммунистік кезеңдегі атеизммен шатастырады. Себебі кешегі кеңестік идеологияның атеизмге негізделген секуляризм екендігінен хабарсыз. Ол режимде кез келген таным сол идеологияға қызмет етті: ғылым да, өнер де, әдебиет те, тарих та, фалсафа да.
Сондықтан кешегі коммунизм атеистік мемлекет болды деп айтамыз. Кейбір зерттеушілер оны зайырлы, оның ішінде де секуляризм, яғни шектен шыққан зайырлылық еді дейді . Бұл – аксиологиялық, эпистемиологиялық тұрғыдан қате түсінік. Себебі діни таным мен діни сенім арасын ажырату және нақты анықтамалар мен тұжырымдардың шегі мен функциясын түсіндіру керек сияқты. Басқаша айтқанда, сенім мен таным арасындағы айырмашылықтың да нақты құқықтық ұстанымға негізделетіндігін көрсету керек. Сенім табиғаты жағынан субьективті яғни әр адамға қарай түйсіну, сезіну, қабылдау деңгейі әр түрлі бола береді. Себебі онда әр адамның Құдайды тану тәжірибесі рухани психологиялық процесс ретінде нақты шаблондарға сүйенеді.
Бұл – табиғи құбылыс. Ал танымның негізделуі, анықталуы, қайта тексерілуі, талданып, комментарий жасалуы үздіксіз жүріп отырады. Бұл жерден де діннің сенімге, зайырлылықтың танымға негізделген түсініктер екендігін көруге болады.
Енді жеке тұлға зайырлы бола алмайды, тек мемлекет ғана зайырлы болады деген тұжырымды қайта қарау керек. Мемлекет өздігінен қалай зайырлы болады, егер оны адамдар құрып отырса. Менің ойымша, мемлекеттің зайырлылық сипатын анықтайтын да адамдар. Мемлекеттің зайырлы болуына ортақ келісім, шешім беретін де адамдар болса, онда сол шешімді қолдайтындарды да зайырлы десек болмай ма? Зайырлылық ұстанымының мемлекет өз азаматтарының сенім-деріне араласпай, бөле-жармай, қандай да бір діни сенімнің басқа бір дінге қысым жасамауын, үстемдік етпеуін, қысым көрсетпеуін реттейтін функциясы бар. Мемлекеттің діни қысымды болдырмауының өзі оның демократиялық және зайырлылық ұстанымының басты қызметі. Мұны заңымыздағы «ар ождан бостандығы», «діни сенім еркіндігі» ретінде түсінеміз. Қазірдің өзінде қоғамда «сен мен сияқты сенуің керек, мынауың ширк, мынауың бидғат, нәтижеде сен кафирсің» деген сияқты психологиялық, діни, танымдық қысымдар көрініс беруде. Осы құбылысты реттейтін зайырлылық ұстанымының кепілі болып отырған мемлекеттік институт болу керек. Ал мемлекеттің де демократиялық, либералистік, зайырлылық сипаты ешқандай сеніммен, діни қағидамен, дінмен қайшы келмейді. Сондықтан да тұлғаның әрі демократ, зайырлы әрі діндар болуында ешқандай қайшылық жоқ. Олай болса, «мен зайырлы емеспін» деп жүрген азаматтарымыздың пікірі, мұсылмандар демократ, зайырлы бола алмайды, мұсылмандар шариғатқа негізделген мемлекетті қалайды деген саяси идеологиялық қабаттарынан хабар береді деген сөз. Жоғарыда да айттық, зайырлылық – сенімге, дінге, идеологияларға қатысы жоқ ұстаным. Сондықтан Қазақстан – зайырлы ел, құрушысы қазақ мәдениеті, ол мәдениетте ислам – басты анықтаушы дін.

Зайырлылық ұстанымының қызметтері
Зайырлылық ұстанымының көп-теген функциясы бар. Солардың ішінде реттеушілік қызметінің орны ерекше. Зайырлылықтың рет-теушілік қызметі – қазақ елінің мемлекеттілігінің баяндылығының кепілі. Бұл жерде мемлекет өзінің тарихи үдерісі мен болмыстық тұғыры болып табылатын мәдениет және өркениеттік негізден ажырай алмайды. Тарихилық ұстанымы тұрғысынан мемлекет өзінің құрушы мәдениетінің барлық қабаттарын қорғауға, сақтауға, дамытуға мүдделі. Яғни, мемлекет үшін «құрушы» және «басқа мәдениеттер» құндылықтары деген ерекшеліктер маңызды. Сонда мемлекет үшін құрушы емес жат мәдениеттердің діни құндылықтарын насихаттайтын қаптаған миссионерлер мен теріс пиғылды конфессиялардың қарқыны азаяды. Сонымен қатар, дәстүрлі және дәстүрлі емесі арасында, жаңа пайда болған діни ағымдарға деген аналогиялық талдау қабілеті артады. Тіркеу ісінде де заң негізінде жаңа түсіндірулер мен талаптар пайда болады.
Екінші зайырлылық ұстанымы ұлттық құндылықтарды күшейтуге бағытталады. Ислам діні үшін «дін», «милләт» және «үммет» категориялары біртұтас қаралады. Бұл оның әлемдік, адамгершілік, бауырмалдықты, бей-бітшілікті паш ететін дін екендігінің көрінісі болғанымен, соңғы кездері үмметшіліктің жасыл жалауын желбіреткісі келіп, «біртұтас халифат» құрғысы келетін діни топтардың саясаты мен ықпалы да бізге аз әсер етіп отырған жоқ. Дін жахандық саясаттың құралы болып кетті. Таяу Шығыста оның нақты көрінісі адамзаттың тарихында болмаған сахналармен, исламофобияға қызмет етіп жатыр. Сонымен қатар зайырлылықтың ұлттық құндылықтарға қызмет етуі демократиялық түсініктің үстем болуына да ықпал етеді. Себебі, халифа, халифалық деген түсініктер «Алланың орынбасары, жердегі өкілі және солардың құрған мемлекеті» дегенге саяды .
Үшіншіден, негізінен демо-кратиялық қоғамда, республикалық жүйедегі мемлекетте ғылыми таным мен діни таным басқа танымдық институттарға қарағанда басым болып, өзара параллель бәсекелестік жағдайында болады. Осы бәсе-келестікті реттеп отыратын негізгі тетік зайырлылық принципінде жатыр. Бұл жерде діни сенім мен діни таным арасын ажыратып көрсету керек. Діни сенім догмаға, аянға, ал діни таным адамның білім алу мазмұнына, тәжірибеге, өмір сүрген ортасына, жамағат мүшелігіне қатысты қалыптасады және бүгінгі ғылым салалары арқылы дамиды. Міне осы екі таным арасын реттеп отыратын да зайырлылық ұстанымы болуы тиіс. Сонда қоғамдағы бақсы, балгер, тіленші, дуанасы, қаптаған тәуіп пен көріпкелдердің халықты алдауына жол бермей, ғылыми рационалды әдістердің өркендеуіне жол ашады, әрі дін ғылымы да дамиды. Діни және қоғамдық танымдар мен түсініктердің мемлекеттік, конституциялық нормаларының үстемдігі мен демократиялық орны дәріптелетін болады.
Төртіншіден, діни таным әр текті болады. Сондықтан әрбір діни таным діни ағымдардың қалыптасуына негіз болып, олардың арасындағы психологиялық қайшылықтарды терең
дете түседі. Әр топ өз жолын басқа ағымдағыларға қарағанда ақиқат деп біледі. Бұл құбылыс қордаланып нәтижесінде, екі топ арасындағы діни өшпенділікке апарып соғады. Бұдан да сорақысы екі діни топ қоғамдағы екі саяси ағым немесе партияның құралына да айналып кетуі мүмкін. Бұл ислам тарихында жиі орын алған құбылыс. Мысалы Халифа Мамун кезінде мутазила ағымы сол биліктің идеологиясына айналды. Ал қалған каламдық ағымдар қуғынға ұшырады. Нәтижеде қоғам жікке бөлінді. Сондықтан осындай әртектілік пен танымдық қайшылықтарды реттеп отыратын зайырлылық ұстанымының қызметіне қажеттілік бар. Бүгінгі теріс пиғылды ағым өкілдерінің өздерін ислам діні қорғаушыларымыз деген психологиясына тосқауыл қоятын бірден бір тетік.
Бесіншіден, дін – ар, ождан, жүректің мәселесі. Бұл мәселе тікелей адам мен Алла арасында ғана таразыға тартылуы тиіс. Соңғы кезде кешегі жетпіс жылдық атеистік режимнің салдарын алға тартып, көптеген мазхабтар мен діни ағымдар өз қатарына қысыммен, зорлықпен қаратуды да әдетке айналдырғанын естіп қаламыз. Ал исламның мәнінде зорлық жоқ. Құрандағы «ла икраха фид дин» (дінде зорлық жоқ) ұстанымы осының айғағы . Олай болмаған жағдайда дін саясат құралына айналып, адам еркі тапталады. Адамның жаратылған болмыс екендігі екінші кезекте қалып, жамағаттың, діни топтың ықпалында кете береді. Міне осы құбылысты шектеп отыратын да зайырлылық ұстанымы. Сондықтан құдайдың ақыреттегі үкіміне осы дүниеде араласып, бір-бірін күпірлікпен үкім беруді тоқтататын норма осы зайырлылық ұстанымы екендігіне дау жоқ.
Алтыншыдан, зайырлылық ұс-танымы қоғамда білім берудің тұтастығын қамтамасыз етуі шарт. Жоғарыда айтып өткендей, мемлекет пен дін арақатынасы реттелген кез келген мемлекеттерде діни білім беру мемлекеттің құзырындағы іс. Сонда ғана «не ексең соны орасың». Мемлекет дін істеріне араласпайды, не оқыса оқи берсін десеңіз, бұл мемлекеттік қауіпсіздікке немқұрайлы қарау деген сөз. Одан да сорақысы, бұл – мемлекеттің қолымен қоғамды бөлшектеу деген сөз. Сондықтан білім берудің кез келген түрі ол діни, саяси, кәсіптік, техникалық және т.б. болсын мемлекеттің қарауында болуы шарт. Мемлекеттің ертеңі болып табылатын жастардың қандай діни мазмұндағы білім алу керектігі мәселесі, қадағалау мен бақылауды тұтастай біріктіретін де осы зайырлылық ұстанымы.
Жетіншіден, осы зайырлылық ұстанымын сылтауратып, кейбір алпауыт елдер, біздегі көптеген дін өкілдерін сұқ саусағымен көрсетіп, мемлекеттігімізге, ұлттық тәуелсіздігімізге қол сұққылары келеді. Зайырлылық ұстанымы осы ішкі және сыртқы тепе-теңдікті орнықтыратын бірден-бір әлемдік тетік болып отыр. Әр мемлекеттің өзінің тарихи, мәдени болмысына байланысты қоғам қажетін қанағаттандыратын құқықтық нормаларын ешкім жоққа шығара алмайды. Бұл – табиғи құбылыс. Бірақ бұл нормалар қазақ қоғамына қатысты имманентті, ал халықаралық құқық стандарттарына трасцендентті болып тепе-теңдік сақтап отырады. Себебі Қазақстан жабық қоғам бола алмайды. Сол сияқты әрбір мемлекет үшін зайырлылықтың да өзіндік комментарийі болатынына дау жоқ. Бұл комментарий әрбір мемлекеттің тарихы, мәдениеті, діні, жалпы болмысы негізінде жасалады. Сондықтан зайырлылық ұстанымы — Қазақстандық қоғамның және мемлекетіміздің рухани дамуының кепілі болады.
Дін дегеніміз ақиқат, ал зайырлылық бір жағынан сол ақиқатпен сұхбаттасу ұстанымы. Дін тұрақты (констант) ақиқат, бірақ онымен сұхбат, заман талабына қарай өзгермелі. Зайырлылық ұстанымы негізінен діни тәжірибемен тығыз байланыс орната алғанда, ол да құндылыққа айналады. Мемлекет, дін, зайырлылық, діни тәжірибе арасында тірі сұхбат орын алуы тиіс.
Діни таным қабаттары елімізде егемендікпен бірге жанданып, өзектілігін сезіндіре бастады. Осы салада қоғамдық және мемлекеттік институттар деңгейінде ізденістер сонымен қатар тарихи және діни санаға қатысты зерттеулер, іс-шаралар қоғамдағы рухани құндылықтық қабаттарды електен өткізуге мүмкіндік туғызып отыр. Біздің бүгінгі діни танымға деген қызығушылығымыз, негізінен мұсылман халық ретінде, белгілі бір қалыпты, мазхабты, ақиданы ұстануымызбен ғана өлшенбейді. Діни танымға деген ең басты сұраныс ол мемлекетілігімізді, егемендігімізді сақтау үшін, жаһандық қысымға қарсы ұлт, саясат, мәдениет, әлеумет ретінде тұтастану қайғысынан туындап отырғанына назар аударғанымыз абзал.
Бірақ, қоғамдағы барлық мә-селелерді тек дін арқылы ғана шешуге болады немесе белгілі бір мазхаб арқылы ғана мұратқа жетеміз деген ұстаным, діннің рөлін шектен тыс асқақтатып, идеологиялық сипатқа айналдыруы мүмкін. Ал адамды қоршап тұрған танымдар тек қана діни танымнан ғана тұрмайды. Сондықтан бұл мәселеге тек діни танымдық тұрғыдан қарау, сындарлы шешім емес. Себебі теология себеп емес, салдар. Қазақ болмысы, мемлекеттілігі және оның баяндылығы мен тұрақтылығы, жері мен елінің тұтастығы деген идеялық ұстанымдар, міне, бүгінгі ең басты саяси еркіндік мұраты ретінде сомдалып көріне бастады. Бұдан басқа танымдық қабаттардың барлығы осы мүдде үшін қызмет етуге жұмылдырылғаны абзал. Бүгін мәдениет, дін, мемлекет қатынасының қырлары мен құндылықтық, теориялық негіздеріне терең үңілуіміз де осы мақсат төңірегіндегі нақты анықтамалардың, талдаулар мен комментарийлердің өзектілігін көрсетіп отыр.
Демократиялық үкіметтің ең басты міндеті халық үшін қызмет ету болса, сол халықтың діни қажеттіліктерін ескеріп, оларды қамтамасыз ету де үкіметтің басты міндеті болуға тиіс. Қазақстанда бүгін діни ахуал қалыпты деуге болады. Бірақ бұл тұжырымның да көптеген ашылмай жатқан қабаттары бар. Қазір мемлекет тарапынан дінге деген саясат ғылыми, теориялық, сараптамалық, содан соң психологиялық және танымдық жағынан олқылықтардың орны толықтырылып келеді.
Дегенмен діни кадрлардың жұмылуы тиіс мүдде, атап айтқанда имамдар мен мемлекеттік институттар арасындағы зайырлылық платформасы төңірегінде ортақ стратегиялық, идеологиялық, ағартушылық, келі-сімпаздық іс-шаралар кешеуілдеп жатыр. Оған қоса бұқаралық ақпарат құралдарында қазақтың діни сенімімен ойнап, жалаулатып, онсыз да саясиланған исламды фобиялық көрініске өздері құрал қылуда.
Соңғы кездері, өкінішке орай, бұқаралық ақпарат құралдарындағы материалдардан мектеп жасындағы қыздарымыздың орамалы, хиджап ретінде, ата-ана мен ұл-кыздарының діни сенімі, бұқараға жарнамаланып, осы исламофобиялық нәтижеге итермелеуде. Әрине, зайырлылық ұстанымы бойынша мектеп қабырғасындағы жасөспірімдерімізге алдымен білім алу шарт. Олар үшін жұма намазына барып көпшілікпен намаз оқуы шариғатымыз тұрғысынан да шарт емес. Осы мәселені діни шариғи, яғни, ханафи фикхы негізінде түсіндіретін имамдарымызда жігерлілік кем. Имамдар алдымен мына елдің азаматы ретіндегі парызы мен кәсіптік жауапкершілігін тиісті деңгейде атқаруы тиіс. Мектеп басшылығы да мектептегі осындай діни сананың көрінісіне имамдарды жиі тартып, осы мәселені жарнамаламай жастардың психологиясымен санасып, қорқытпай-үркітпей, агрессия көрсетпей тігісін жатқызып берудің орнына, тиісті ағартушылық құқықтық, зайырлылық түсіндірмелерді жүргізе алмай келеді. Бұндай екі жақты мүдделер мәмілесі болмаған қоғамда, әрине, исламды қаралап, құбыжық қылып көрсету тоқтамайтын әлемдік бағдарламаларға құрал бола береді.
Сосын мектеп жасындағылар сол партада отырып-ақ, ана, әке болып жатыр. Халық та бүгінгі мектеп тәрбиесі мен педагогикалық ұстанымдарына сенуден қалып барады. Неге, себебі егемендігімізге ширек ғасыр болса да, мектепте кешегі кеңестік шаблондардан арылмаған педагогикалық қағидалардың сеңі қозғалар емес. Мектепте де діннің қоғамда алатын орны, тәрбиелік мәні туралы, оның мәдени құндылықтық орны педагогикалық қағидаттарына бағдарлама ретінде енбей қоғамда дилемма туғызып кете береді. Ал, мемлекет те зайырлылықтың мәніне әсіресе білім беру саласында орнықты комментарий жасап беру керек еді. Әр қабаттан әртүрлі ой тұжырым айтылған қоғамда «ұғымдардың ұғынылмауы құбылысы» заңды нәрсе.
Иасауи ілімінде қоғам мен дін мәселесі туралы тұжырым бар: «Умара, улама және фуқара» арасында ортақ келісім болуы тиіс дейді. Умара деп отырғаны бүгінгі мемлекеттік институт, уламасы – дін ғалымдары, ал фуқара деп бүгінгі ҚМДБ институтын айтуға болады. Осы үш қабат арасында егемен еліміздің ертеңіне қызмет ететін бағдарламалар мен стратегиялық мүдделер тоғысы болуы тиіс. Зайырлылық ұстанымы осы мүддеге шақырады.

Зайырлылық және дін
Соңғы жылдары қоғамдағы дінге қатысты тақырыптар мен бағыттар, себеп-салдар, әлеуметтік қызметі, дін мен мемлекет қатынасы, құқықтық негіздері туралы талдауларға қарап отырсаңыз, діннің формасына қатысты талдаулар дін құбылысының мазмұнына қатысты сараптамалық материалдардан әлдеқайда көп екен. Яғни біздің қоғамда, дін құбылысына қатысты жазылған материалдардың сексен пайыздан астамы діннің «мәніне» емес, формасы яғни көрінісіне арналыпты.
Дін және саясат, мемлекет арақатынасы, дін және терроризм, экстремизм, дін және зайырлылық, дін және дәстүр, дін және әйел, дін және хижап, дін және жихад, салафизм, хизбу тахрир және т.б. тақырыптарға сексен пайыз тер төгілген (бұл жерде электрондық ақпараттардағы, ғаламтордағы материалдар енбеді). Қалған он жеті, он сегіз пайызы ішінде, ислам, дін және мәдениет, ар, ахлақ, діни негіздер, ислам тарихы мен қазақ мұсылмандық тарихы, ерекшеліктері, дәстүрлі мұсылмандық: ханафилік, матуридилік тақырыптарына орын берілген. Қалған екі-үш пайызында Қазақстандағы басқа діндер мен миссионерлік мәселелері айтылыпты. Бұл жерде, қоғамдағы дін құбылысына қатысты жасалған сараптамалар қоғамның өз қажеттілігіне емес, сыртқы күштердің реакциясына жауап ретінде жазылғандығы түсінікті жағдай. Бұл діннің саяси шаблондармен берілген танымдарына деген біздегі конференциялар мен есепсіз жиналыстардың жауаптары мен қорытындысы десе де болады.
Сосын осы сексен пайыз діннің сыртқы формасына берілген жа-уаптардың тоқсан пайызға жуығы мемлекеттік институттардың тапсырысымен жасалған. Ал қоғамдық институттардың жасаған ішкі, сыртқы діни танымдық жауаптарына қарасақ, өте енжар. Қоғамдағы дін құбылысына қатысты белсенділік, мемлекеттік институттардан әлдеқайда белсенді әрі саны мен сапасы жағынан алда болу керек еді. Теория солай, себебі біз зайырлы мемлекетпіз.
Бірақ нәтиже олай емес. Ең басты мәселе діннің қоғамдағы, мәдениетіміздегі, өркениетіміздегі, тарихи санамыздағы, ар, еркіндік, жауапкершілік, мораль сияқты тақырыптар мен материалдар, яғни діннің ішкі мәні мен маңызына қатысты қоғамды, жастарды бағыттаушы, құндылықтық бағдар беруші қырларына аз мән берілгендігінде жатыр. Содан соң осы сараптама көрсеткендей, қазақ мұсылман ба, жоқ па, осы сұрақтарға деген азаматтық зерттеушілік жауапкершілік әлсіз. Өте енжар. Діни тәжірибе, діни таным мен діни сана туралы тарихилық ұстанымының орны айқын емес. Мемлекеттік және қоғамдық институттар дін құбылысы төңірегінде мақсатты талдау, орталықтандырылған ғылыми институтты бірлесе отырып қалыптастыруы шарт.
Қазақстан үшін зайырлылық – елдің ертеңі. Исламның тынысы. Тыныштық пен тұрақтылық кепілі. Ең басты құндылық. Сосын зайырлылық пен азаматтықты да ақыл таразысына тарта отыру керек. Мына дүниені жұмаққа айналдыру, Абайша айтқанда, «мимари деңгейде» қабылдаған кез келген қазақ — ұлтын сүйеді деген сөз. Мемлекет құқықсыз болмаған. Бірақ сол құқықтың иесі бар. Мемлекеттің де құрушы мәдениеті, ұлты бар. Сол мәдениет – құқықтың да иесі. Ал құқыққа бағыну, мойынсұну, сыйлау, құрметтеу деген психология адамға, алдымен мемлекеттен бұрын сол құқық иесіне деген құрметтен басталады.
Діни білім беру мәселесі де қоғамымызда өзекті тақырыптардың бірі. Себебі білім берудегі қоғамдық қажеттіліктер мен сол қажеттіліктерді қамтамасыз ету мәселесі арасында жер мен көктей айырмашылық бар. Неге десеңіз, діни білім берудің теологиялық, зайырлылық және атеистік тенденциялары арасындағы ескі мен жаңа тартысы, сондай-ақ мемлекетіміздің ата заңында көрсетілген «зайырлылық ұстанымының» функциялық қызмет көрсету кеңістігі нақты емес. Ал қоғамда шешусіз діни мәселелер қордаланған үстіне қордаланып жатыр.
Кеше кеңестік кезеңде дін құбылысын реалды болмыс ретінде қабылдамадық, себебі коммунистік идеология атеизмге негізделді. Ол шаблон бойынша дінді тек қана формасы, көрінісі, онда да ескіліктің қалдығы ретінде тіршілік ету мүмкіндігіне тосқауыл қоятын «ғылыми атеизм» пәні арқылы түсіндірдік. Ал енді бүгін дін құбылысын тағы сол баяғы «дінтанушылық» ұстанымы арқылы түсінуге, білім беруде қолданғымыз келеді. Бірақ қоғамдағы діни сана үдерісі дінтанушылық ұстанымды мойындамай қойды. Бүгінгі қоғам кешегі атеизм бұғауынан шыққан, егемен мемлекет құрушы мәдениет, ұлт өкілі ретінде «діни санасы» еркіндікке ұмтылып, өзінің тіршілік ету ареалын кеңейткісі келеді.
Сондықтан қоғамда діни сананың қажеттілігі айқын көрініс беруде. Ал діни сана діннің сыртқы пішініне бағытталған білімге қарағанда, ішкі мәніне ден қояды. Діни сана иесі, яғни қазақ болмысы, діни таным мен діни тәжірибенің жандануына мұқтаж болып отыр. Міне осы тұста қоғамды басқа, бөтен діни таным жайлап, бұрынғы қазақтың діни санасы тағы қайта тұншыға түсті. Оның тұншығуы қоғамдағы мұсылмандық түсініктердің ала-құлалығы мен өзара екі жікке, екі дұшпан құтыпқа, жамағатқа ажырауына себеп болып отыр. Тағы да зардап шегіп отырған «діни сана». Діни сана бұл жерде қазақ ұлттығының, мәдениеттілігінің мазмұндық сипаты. Бүгін еліміз егемендігін жариялап, зайырлы, демократиялық және құқықтық мемлекет ретінде ұзақ та арналы жолға түсіп отырғанда дін және мемлекет қатынасындағы осындай қабаттарды ғылыми негізде шешуге кірісуі тиіс деп ойлаймын.
Мемлекет пен дін екі бөлек институт. Екі институт өзара қоғамдағы орны мен рөлін мойындай отырып, құқықтық, демократиялық ұстанымды басшылыққа алады.
Бұл жерде дін құбылысы да мемлекет сияқты (теократиялық емес), құқықтық, демократиялық ерікке бой ұсынып, халықтық билікке бағынады. Енді зайырлы мемлекетте дін және саясатқа қатысты ұғынылуы шарт терминдер мен тіркестер бар. Олар мыналар «діни саясат», «дін саясаты», «саяси дін».
Осы жердегі «діни саясатты» өз еліміздегі мысалдар арқылы түсіндірер болсақ, Қазақстан мұсылмандар діни басқармасы жүргізеді. Бұған мемлекет араласпайды. Діни саясаттың мазмұнында муфтиаттың барлық іс-шаралары жатады. Мешіт, медресе салу, діни білім беру және оны ұйымдастыру, мазхабтар аралық келісімді қолға алу, діни тәжірибені жандандыру, діни танымды көтеру, діни сананы насихаттау, діни сенімді түсіндіру шаралары, бірақ бұл шаралар да құқықтық шеңбер ішінде болады.
Ал енді «дін саясаты» тіркесіне келсек, бұл саланы мемлекет жоғарыдағы құқықтық конституциялық ұстанымдар мен заңдық қағидалар негізінде жүзеге асырады. Мысалы, Ата заңымызда дін құбылысына қатысты баптарда «діни сенім ар-ождан бостандығы» заңмен қорғалады. Бұл – зайырлылық ұстанымының басты функциясы. Мемлекет қоғамдық талапты ескере отырып, заң «ханафи мазхабы мен православие» туралы олардың тарихи, мәдени, рухани тәжірибесін ескеріп бап қабылдады. Бұл мемлекеттің болмыстық, құндылықтық, тарихи, кеңістіктік, өркениеттік қабатына деген міндеті болатын. Бірақ бұл мемлекеттің осы діндерге басымдық беруі ретінде емес, жоғарыдағы құндылықтық қабаттарды негізге алатындығын көрсететін дәстүрлі мемлекеттілік анықтама талабы ғана. Және зайырлы елдегі діни білім беру, діни бірлестіктерді тіркеу, олардың діндер аралық қатынастарын реттеу, бақылау, қадағалау сияқты іс-шаралар кіреді.
Ал енді «саяси дін» тіркесіне қатысты іс шараны да мемлекет өз құзіреті шеңберіне алады. Мысалы «саяси ислам» деген анықтама ішіне кіретін фундаментализм, экстремизм, терроризм сияқты идеологиялық мазмұндағы, дінді құрал ретінде қолданып, елді тұтастыққа емес, бүлікке, тұрақсыздыққа, лаңкестікке, фанатизмге жетелейтін саяси, партиялық, идеологиялық шаблондағы, түсініктегі, платформалардағы топтарды айтамыз. Мемлекет зайырлы ұстанымды басшылыққа алатын болғандықтан бұл топқа заңмен тыйым салып қойған. Мысалы, Ата заңымызда діни партия, идеологиялық платформа, ұлттық негіздегі саяси құрылымдарға рұқсат бермейді. Енді осы шаблонға сай, саяси сипат алған кез келген діни топтар мен жамағаттар егер бар болса, олардың критериилері табылса, қоғамда көрініс тапса, әрине, мемлекет араласып, заңмен тыйып отырады.
Міне, сондықтан соттың шешімі бұл кездейсоқ емес, қаншама азаматтарымыз бұған дейін жоғарыдағы «көріністер мен психологиялық мінез-құлықтарын көрсетіп» заң алдында жауапқа тартылды. Олардың әрекеттері бара-бара ұлғайып, типтеніп, сенімдік-психологиялық, танымдық-идеологиялық сипатқа жетті. Салыстырмалы тұрғыдан да аймақтық геополитикалық орта-лықтардағы сипаттармен ортақ ұқсастықтары мен байланыстары нақты айқындалып отыр. Мысалы, Ирак, Сириядағы ислам халифатына аттанып кеткен қаншама азаматтарымыз қор болды.
Осы келеңсіз оқиғаларды заңмен, құқықпен шектеу – мемлекеттің фунциясы. Сондықтан экстремизм бұл қоғамдық тұрақтылық пен мемлекеттік қауіпсіздікке қарсы идеологиялық платформасы бар орталық деген сөз. Ондай орталық елімізде тіркелмейді де, олар бар болған соң мемлекет осындай қадамға барып отыр. Олардың идеялық негіздері, методологиясы, ұстанымы, қоғамдағы көріністері біздің қоғамда бар. Сондықтан осылардың бәрін бір жіпке тізіп түрмеге тоғытуда, құқықтық жаза беруде өте әділ әрі сақ болғанымыз жөн. Дегенмен осы азаматтарымыздың ішінде адасып, бөтен, жат, теріс пиғылды жамағатшылық жетегінде кетіп, ақидалық тұрғыдан ақиқат менікі деп танымдық қырынан бұрынғы дәстүрлі діни танымымызға «қырын қарап» жүргендерге ескерту болсын деген ниет жатыр.
Елімізде осы зайырлылық ұстанымы туралы ортақ, ғылыми комментарий тұғыры шарт. Бұл жай термин емес, болмыстық қыры ауыр басатын, кез келген мемлекеттік идеологиялық платформаны анықтайтын, құқықтық, аксиологиялық, танымдық, саяси мәнге ие ұғым.
Сөз біреу болғанымен қабаттары тәуелсіз елімізде сан түрлі шешілмеген мәселелерді қозғайды. Ең болмағанда сол бағытта зерттеулер мен салааралық, ведомствоаралық талқылаулар мен пікірталас қалыптастырып, қоғамдық институттар мен мемлекеттік институт арасындағы көпірлерді біртіндеп ғылыми негіздерге отырғызуды стратегиялық мәселе ретінде қоя білуі тиіс. Мәселелерден қашу шешім емес. Кез келген мәселелермен бетпе-бет сұхбат құру мемлекеттік институттың міндеті.
Тарихи үдерісте мемлекеттің билікті өз қолына алуы өте ұзақ әрі қиын-қыстау жолдардан өтті. Батыста лаицизм ұстанымының пайда болуымен бірге дін мен мемлекет аясының ажыратылуы идеясы алғаш ренессеанс пен реформалар қозғалыстары кезеңінде басталды. Мартин Лютердің протестанттық әрекеті папаның беделін түсіріп, ұлттық сананы оятып, лаицизмге жол ашты. XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап Америка мен Францияда етек алған революциялар нәтижесінде мемлекет құрылымы, мемлекет пен дін байланысының жаңа жүйеге ауысуына ықпал етті. Басқа қырынан алып қарағанда сол ғасырдың ойлау жүйесіне негізделген ұлттық ерік пен сана қоғамдағы діннің рөлі мен ықпалын шектеп, азаматтық қоғам орнатуға бет алды. Яғни мемлекеттің билігі зайырлы болып жаңа мемлекет түсінігі қалыптасты. Мемлекетке енді құрушы халықтың тек қана осы дүниедегі қажеттіліктерімен ғана айналысатын мекеме ретінде анықтама берілді. Шіркеу де құдайлық биліктің үстемдігін емес енді өзінің болашағын қалай құру керек екендігі туралы жаңа ережелер қабылдауға мәжбүр болды.
Сонымен бүгінгі зайырлылық анықтамалары негізінде «зайырлы құқық» дегенде негізі дінге сүйенбеген құқық, ал зайырлы мемлекет дегенде діни сенім ақидаларға негізделмеген мемлекетті ұғынамыз.
Батыста көптеген лаицизм анық-тамаларының ішінде ешқандай да дінсіздік, дін дұшпандығы немесе дінге қарсылық сияқты түсінік жоқ. Анықтамалардың көп болуы негізінен лаицизмді әр қырынан түсіндіруге байланысты болып отыр. Мысалы, философиялық тұрғыдан лаицизмді қасаң идеология ретінде танытқандар да бар. Яғни доктрина ретінде әрбір адамның зайырлы болуын, діннің адам өмірінен алынып тасталуын насихаттайды делінген. Тағы бір анықтамада, лаицизм – қоғамда мемлекеттің күшімен дінді тізгіндеу деп қарайды. Сондықтан лаицизмді «воинствующий (соғысқұмар қырымен танылған) атеизмге» де ауысып кететін тұстары бар ойлау жүйесі ретінде қабылдайды. Осы жерде қоғамды түбегейлі, билікті басыбайлы құдайсыздандыру лаицизмнің ұстанымдық міндетіне кірмейтіндігін ескерте кетейік. Бірақ Батыста лаицизм атымен осылай әрекет еткісі келетіндердің де болғандығын жасыра алмаймыз.
Демократиялық үкіметтің ең басты міндеті халық үшін қызмет ету болса, сол халықтың діни қажеттіліктерін ескеріп, оларды қамтамасыз ету де үкіметтің басты міндеті болуға тиіс.
Ал Германияда шіркеу мемлекет арқылы салық салу құқына ие. Яғни сол елдің азаматтары жаппай шіркеу салығын төлейді және шіркеу сол салық негізінде тіршілігін жалғастырады.
Испанияда дін қызметкерлері тұрғын үй салығынан босатылған, қатолик дін қызметкерлері мемлекеттен жәрдемақы алады. Көпшілігі католик болғандығы себепті ерекше статус беріліп, заңдық негізде жеңілдіктерден пайдаланып отыр. Тек католиктер ғана барлық мектептерде, ауруханаларда, елді мекендерде уағыз жүргізу құқына ие. Мектептерде діни білім беру шіркеу тарапынан ұйымдастырылады.
Франция да өзінің қызметкерлеріне мемлекет діни қажеттіліктерін қамтамасыз етуде көмек көрсетуде. Мектептерде, жоғары оқу орындарында, ауруханаларда, түрмеде, әскерде арнайы орталық ашылып, дін адамдарының қызмет көрсетуін мемлекет өзі ұйымдастырып отыр.
Сонымен, лаицизм – өлшем, тепе-теңдікті қамтамасыз ететін жүйе. Лаицизм негізінен барша адамзатты тұтастыққа, бірлікке шақырушы ақылдың қуатына ерекше көңіл бөледі. Яғни лаицизм – рационалды ұстаным. Сонымен қатар зайырлылық тек қана құлшылық пен сенім бостандығы немесе мемлекет пен діннің өзара ажыратылуы ғана емес, оның мақсаты жеке тұлғаны діндердің және иделогиялардың қысымынан құтқару. Бұл тұрғыдан келгенде Қазақстандағы діни экстремистік бағыттар, «салафиттер» мен «христиан миссионерлеріне» өз азаматтарын беріп қою немесе бақылаусыз қалдыру мемлекеттің қауіпсіздігіне үлкен қатер туғызады. Қазіргі қоғамдағы «салафиттердің» барлық іс-әрекеттері қоғам қауіпсіздігіне кері әсерін тигізіп отыр. Ал миссионерлік ошақтары жік шығарғалы қашан.
Тағы бір ерекше қыры, зайырлылық – мемлекеттің демократиялық, құқық-тық негізде қатынас жасауының кепілі. Сонымен қатар, зайырлылық әсіресе, Батыстағыдай, католик әлеміндегідей дін мен мемлекеттің емес, дін мен шіркеудің өзара ажырауын анықтайды. Олай болса, республикалық жүйедегі кейбір мемлекеттердегі «зайырлылық» ұстанымын әсіресе, ислам өркениеті мен мәдениетіне етене жақын немесе сол мәдениет негізінде құрылған мемлекеттер өзіндік комментарий жасау арқылы билік пен дін арасындағы үйлесімділікті қамтамасыз етуге ұмтылуы керек. Себебі исламда мешіт Батыстағыдай шіркеу сияқты бола алмайды. Ол мәдениетте шіркеу – католиктердің рухани билігі ретінде діннің ресми өкілі. Демек Батыстағы зайырлылық осы өкілдіктен тіршіліктің барлық кеңістігін, саясатты, құқықты, моральды, экономиканы шіркеудің және Інжілдің көзқарасы мен қысымынан құтқару үшін таңдалып алынған. Ал исламда мешіттің шіркеу сияқты Алланың атынан билік жүргізетін миссиясы жоқ.
Бұл жердегі мәселе, Батыс пен Шығыс яғни, христиандық пен ислам арасындағы басты ерекшеліктерді негізге ала отырып зайырлылық ұстанымын өзіміздің мемлекеттіліктің баяндылығы мен қауіпсіздігі үшін өзіндік тексте қайта тұжырымдап анықтама беруге құқылымыз.
Зайырлылық — түркі ислам өркениетінің мәні
Ислам тарих сахнасына «ла илаһа илла Аллаһ» ұранымен шықты. Бұл таухид ұстанымы ақылдың тиянағына сай түсіндірілді. Бірақ, Ислам «Алланың құзырындағы дін мен басқа діндер» туралы салыстырып, олардың да өмір сүруіне барлық қырынан мүмкіндік таныды. Біз және олар немесе «Лакум диникум» осының көрінісі. Иман мәселесінде де шарт қойды. Осы шарттарды талдап қарасаңыз, исламның адамзат тарихындағы ең универсалды дін екендігін ақылмен-ақ тани аласыз.
Ислам – теологиялық негіздері ақылға да, кез келген уақытқа да жауап беру мүмкіндіктеріне ие дін. Оны Батыс ориенталистері де, Будда әлемі теолог-философтары да мойындайды. Жаратушы Бір, бірақ діндер көп, демек иманның да діндерге қарай өзгеріп отыратын ұстанымы мен идеясы бар. Иман – белгілі бір дінге қатысты сенім. Егер сен бір дінге сенсең сол діннің ішіндесің, сенбесең ол діннің сыртындасың. Иман шартын қабылдасаң болғаны. Бұл құбылыс адамның ішкі-рухани және сыртқы-әлеуметтік қатынастарын да қалыптастырады. Адамның ішкі әлемі оның рухани дүниетанымдық, моральдық, құндылықтық, болмыстық қыры болса, сыртқы қатынасы оның қоршаған ортасы, мәдениеті, өркениеті, құқықтық, өмір сүру салты және т.с.с. болып кете береді. Тәңір мен кісі арасында немесе Алла мен инсан арасындағы байланыс ақиқат. Кей адам оны білмей де, танымай да, сезінбей де өтеді. Жаратушы мен жаралған, Жасаған мен жасалған, Танылушы мен танушы, Бұйырушы мен орындаушы, Патша мен құл қатынасы болып кете береді. Бірақ бұл ұғымда ғана. Ал шын мәнінде байланыс ерікті, саналы, жауапкершілікті, ниетті, танымды, білімді өз ішіне қамтитын «білу, тану, сену, мойындау және сезу» деген рухтың акциясына қатысты. Демек рух, қалб адам үшін ең басты орталық. Барлық дін шаблондарында осы иман мәселесі тұр. Қазір иман әр дінде әртүрлі түсіндіріледі. Себебі дін әртүрлі. Дін құбылысының көрмеген тоқырауы, шабуылы, қысымы жоқ. Адамзаттың мыңдаған жылдық өмір тарихына қарасаңыз, үнемі жерұйық, жұмақ, тыныштық іздеумен келеді.
Бүгінгі азамзаттың «затқа» айналуында осы үш тұғыр Алла, адам және әлем туралы анықтамалар мен тұжырымдар тек қана осы дүниеде ақыл тиянағымен түсіндіріліп келді. Ал адамда, оның рухы «ақыл, жан және мен» қабаттарынан тұрады. Осы үшеуі тұтас қаралмайынша, Алла, адам және әлем де тұтастана алмайды. Тұтастықтың орталығы да, бастауы мен ақыры да Алла туралы танымда жатыр. Ол сезім тәкаппарлықта емес, арда; рияда емес, шынайы сезінуде, яғни ішкі тереңдікке байланысты. Адам өз нәтижесін, ақыреттен күтеді, ал сол ақыреттің өзімен бірге екендігін де білмейді. Ақыретке иманы бар, бірақ, сол ақырет туралы иманында таным, жауапкершілік, үміт пен қорқу, жан мен ақыл, мені мен ғұмыры туралы тұғырларды эписемиологиялық тұрғыдан рухтың акциясынан ажыратып тастаған. Демек, адамға қайдан келдім, қайда барам, қалай барам, немен барам деген Шәкәрімнің мәңгілік сұрақтарына оралу керек-ақ. Адам өзін сақтау үшін өзінің ардақты екендігін осы жолдармен ғана қамтамасыз ете алады. Әйтпесе, адамды адам қанға бөктіруі, құралға айналдыруы, адамды жай ғана зат ретінде қарауы өзгермейді. Негізінде адам санасы өзгермеген, ол тұрақты. Себебі ол сана, ақыл, жан, рух Алладан келгендіктен де тұрақты. Алла да өзгермек емес. Адамның атасы «Хз.Адам». Оған Тәңір, «хазрат», «халифа» деп аманат тапсырған. Адам санасында да эволюция жоқ. Бірақ оның әлеммен қатынасына байланысты тек құралында өзгеріс бар. Адам үшін ең басты өркениет, құрал яки техника емес, ол болмыс, ар мәселесі екен.
Қазір Батыс пен Шығыс арасындағы қатынастар түбегейлі өзгерді. Кешегі эпистемиологиялық, гносеологиялық теориялар да ескірді. Өткен ғасырдағы мода болған позитивизмнің ғылыми танымдары негізіндегі мәдениет, өркениет анықтамалары бүгінге жауап бере алмайды. Дінді құбылыс ретінде тану мен үдеріс ретінде немесе мән және құбылыс ретінде анықтамалар Шығыста көп болғанменен, оның экзистенциалды қолданыстары қоғаммен байланыстары теориялық тұтастық пен таухиди ұстанымға жеткізер мәнде болмай қалды. Яғни теория мен практика қабыспай қалды. Бұл проблема Батыста да бар.
Ислам тарихында дін құбылысына қатысты рационалды анықтамалар жеткілікті. Мысалы, Махмұт Ғазнауи кезеңінде ашылған алғашқы Ислам академиясынан Бируни, Утби, Фирдоуси сияқты түрік ғұламалары шыққан. Бирунидің өзі сол кездегі ислам ғылымдарының қай деңгейде екендігін көрсетуге жарайтын өлшем десе болады. Мысалы ол тарих, діндер тарихы, астрономия, математика, тригонометрия, геология, география, физика, ботаника, медицина сияқты салаларда кітап жазып қалдырған ғұлама. Утби «Тарихи Йамини», Гардизи «Зайн ал ахбар», Хусайт Байхаки де «Тарихи Байхаки» деген тарихи мұра қалдырып кеткен болатын. Фирдоуси де «Шахнама» атты әдебиеттің асыл сынығын қалдырған ойшыл данамыз. Селжұқ билігі кезінде де Махмұт Хорезми, Насируддин Туси, Әбу Мансұр Хазини, Махмұт Ылақи, сияқты түркі мұсылман ойшылдары шықты. Ислам діні ғылымдарынан атақты Әбу ал Маали Жувайни (1085), Ханафи факихы Паздауи (1089), атақты «ал Мабсуд» авторы Сарахси (1090), мазхаб тарихын жазып қалдырған Шахристани (1153), Қады Байдауи (1286) атақты мутакаллим, факих, философ каламшы Кутбуддин Ширази (1311), тафсирші Замахшари (1144), калам философ, Фахриддин Рази (1209). Әмір Темір заманындағы Молла Жами, Әлішер Навои, Ұлықбек (1394-1449), Хусайн Байқара (1438) сияқты ғұламаларымыздың мұраларынан-ақ ислам діні мен ғылымы арасындағы байланыстың бірлігін көруге болады.
Адамзаттың ең асыл қазынасы – оның тілі. Адам сол тілі арқылы өзінің дүниесін, ішкі әлемін, сезімі мен танымын, өнері мен мәдениетін, діні мен ділін түсінеді, таниды, танытады. Сондықтан тіл туралы тек қана түркі әлемінде ғана емес, әлемге тіл білімі теориясының негізін салып беріп кеткен Махмұт Қашқари атамыз болатын. Қашқари 1073-77 жылдар арасында Бағдатта сол кездегі мемлекет басшысы Муқтади Биллаһқа (1074-1094 жж. билік құрған) «Диуани лұғат ит Турк» деген еңбек жазып сыйға тартады. Негізінен бұл кітап арабтарға түрік тілін үйрету үшін жазылған. Аты қарапайым түрік тілінің сөздігі ретінде танылса да ішінде, кейінгі ұрпаққа берері мол мұра болып қала бермек. Онда Қарахандардың тарихы, елі мен жері, ру тайпалары, тегі мен тілі, мәдениеті, әлеуметтік өмір салты, тұрмыс салты, аңыз апсаналары қамтылған. Тіліміздің бүгінгі грамматикалық құрылымы, лексикалық түпнегіздері, сөз сыныптамалары, сөздің шығу тегі туралы теорияларды осы еңбектен табамыз.
Сол сияқты алғашқы Құран аудармаларына негіз болатын терминдердің баламасы да осы еңбекте сақталған. Жүсіп Хас Хажип (1070) тарапынан жазылған мемлекет философиясы туралы еңбек «Құт адғу Билик» деп аталады. Табғаш Бұғра Ханға сый ретінде жазылған парасатты ел болу жайлы кітап. Бұл кітап Фарабидің «Парасатты ел тұрғындарының көзқарастарының төркіні» деп аталатын еңбегінің түсіндірмесі іспетті. Мемлекет саясаты, даналық пен құқық, әділет пен ар мәселелері Құран негізінде түсіндірілген саясатнама, моральдық философиялық мұра. Әдиб Ахмет Йүгнеки атамыз да «Атибат ал Хақаиқ» яғни «Ақиқат сыйы» деген еңбегін бізге мұра қылып жазып кетіпті. Бұл еңбекте адамның ары, сабыр, иман, ихсан, махаббат, тілге беріктік негіздері түсіндірілген. «Басқа бәле тілден» деген мақалымен есте сақтасаңыздар болады. Ахмет Иасауи бабамыз хикметтері «Диуани Хикмет» атты еңбегін қалдырған. Еңбекте Алланы танудың рухани әдістемесін, тәжірибесін, хәл және мақамдар арқылы ашып көрсеткен. Алланы тану өзіңді танудан басталады. «Кім өзін таныса Алланы таниды» деген пайғамбарымыздың нақылын хәл ілімі арқылы ашып танытып кеткен. Иасауидің осы салып кеткен хикмет жазу дәстүрі кейінгі барша түркі мұсылман шайырлары мен даналарына үлгі болды. Әбул Футух Абдулғафур ал Хусайн (1096) «Тарихи Қашқар» атты тарихи мәдени ескерткіш жазып қалдырды. Сонымен қатар «Сатұқ Бұғра Қарахан» аңыздары да осы дәуірде жазылды.
Бұл түріктердің алғаш ислам өркениетіне еніп қалдырған мұралары. Негізінен исламдағы құқық мектептері мен теориялары осы Қарахан мемлекеті дәуірінде қалыптасты. Мысалы Бұрханиддин Маргинани, Шамсу Аимма Сарахси, Әбу Заид Даббуси, Фахрул Ислам Паздауи, Садрушшахид Кашани, Омар Насафи, Сиражуддин Уши, Хусамиддин Сығнақи және қазақ топырағынан шыққан, әлі мұралары игерілмей жатқан бес жүзден астам ғұлама ислам ханафи фиқх теориялары мен негіздерін жазып кетті: «Ақылды өлтірсең, ахлақ ар қоса кетер, ол кезде ұлт та жойылуға бет алар, қазы пара алса әділет өлер, ал әділет өлсе, мемлекет те қолдан кетер».
Ислам алғаш ғылыми танымдық қозғалысты тудырушы дін ретінде адамзат тарихынан орын алды. Бірінші нақыл, яғни ислами ғылымдар, содан соң ақли яғни жаратылыстану ғылымдары мен аудармалар арқылы ислам ғылымы мен өркениеті қалыптаса бастады. Ислам ғылым тарихында, жалпы адамзат тарихында 750-870 жылдары арасын ислам ғылымының жаппай өркендеген дәуірі деп атайды. Бұл кезеңде Ислам Аббаси мемлекеті басында Мансұр, Мамун, Махди, Харун Рашид, Муғтасим, Уасық сияқты билеушілердің саясаты арқылы ғылым дамыды. Мысалы, сол кезеңде Түркілер ислам дінін қабылдап, Талас соғысынан кейін осы ислам өркениетінің құрушылары қатарында болды. Самаркантта бастау алған қағаз өндірісі дамыды. Мамун кезінде Ислам ғылым тарихында «Байт ал Хикма» даналар үйі ашылды. Ислам философиясы мен ғылым қарыштап ілгері кетті. Әлемдік адамзат жетістіктері араб тіліне аударыла бастады. Сонымен қатар бұл орталықтың тарихта жаратылыстану ғылымдары, астрологиялық және аударма жұмыстарымен аты қалды.
Бұл кезеңде біздің топырақтан шыққан ислам ғылымын дамытуға үлес қосқан атақты ғұламалар бар. Олар хадистану ғылымында ең атақты Бухари, Муслим, Тирмизи, Насаилер болса, ақида мен фиқхта Ханафи мен Матуриди еді. Ең алғаш «Байт ал Хикма» бүгінгі тілмен айтқанда университеттің ректоры болған «ал Жабир» де түрік қыпшақ болатын. Бүгінгі «алгебра» пәні мен ғылым атауы соның атымен аталады. Сосын орта ғасыр математика ғылымының негізі салған әл-Хорезми де біздің қазақ топырағынан шыққан еді. Философия мен логикада Платон мен Аристотель мұраларын ислами рухта тұжырымдап, бүгінгі Батысқа үйреткен, «екінші ұстаз» атымен әйгілі болған, әл-Фараби (870-950) да қыпшақ даласынан шыққан дана болатын.
Медицина саласында мұра қал-дырып, еңбектерін Батыс әлі күнге дейін «меди сина» ретінде дәріптеген, Фарабиді өзіне ұстаз тұтқан Әбу Али Ибн Сина да түркі ислам өркениетіне өзіндік із қалдырған дана. Сондықтан түрік ислам мәдениеті тарихындағы ең алғашқы университеттер Самаркант, Бұхара, Өзкент, Баласағұн, Яссы, Фараб, Қашқарда ашылған болатын. Қашқарда Саманидің (1166) «Китаб ал Ансаб», Жамал Каршидің «Мулхикат ал Сураһ» еңбектері арқылы бұл жерде ислами ғылымдар тафсир, хадис, тіл, әдебиет жақсы дамығандығын көреміз
Дегенмен, тарихымыз тағылымды қабаттарға таңсық болмаса да, біздің бүгінгі қоғамдағы діндарлар арасындағы «Алла ғарышта отыр», Оның «тағы», «екі саусағы бар» деген сияқты антропоморфты түсініктер мен өз істерін Аллаға жауып Ол осылай қалап отыр деп Сирияға аттандаған діни таным осыдан жиырма алты ғасыр бұрын ежелгі гректерде де болыпты. Ксенофон бұл туралы «Табиғат» «Мазақ жырлар» жазып кетіпті: «Адамдардың бар кінәсі мен кемшіліктерін Тәңірлерге артып, Гомер мен Гесиод, Өздерін Тәңірден туғандай көрсетіп, ұрлықты да, зинаны да, алдауды да Тәңірге жапты, Тәңірді өздері сияқты киінетін, сөйлейтін, тәні бар деп көлгірсіді. Егер өгіздердің, аттардың, арыстандардың қолы болса, немесе адам сияқты олар қолымен сурет салып, бұйым жасай алса, аттар аттарға, өгіздер өгіздерге ұқсайтын құдайларының бейнесін салған болар еді. Әрқайсысы құдайын өздеріне ұқсатып алар еді. Хабашилер өз құдайларының түсі қара, мұрны жалпақ, Тракиялылар да құдайларын «көзі көк, шашы қызыл» деп елестетер еді» депті.
Бүгінгі теологияның да осы хәлден айырмашылығы сәл-ақ. Біз де бүгін «Алла ғарышта отыр» деген уахабилермен керісіп жатырмыз. Адам санасы тұрақтап қалған ба? Алла – ақиқат. Бұл туралы сопылардан артық түсіндірме жасаған ешбір таным өкілдері жоқ. Алланың ақиқат нұры жайылған кезде, қараңғылықта әрбірі пілдің денесін «сипап» осы ақиқат екен деп жүргендер ұялатын болады. «Анау ширк, мынау куфр, бұл бидғат» деп жүргендер Алланы өз рухында сезінген кезде ұялатын болар. Ол үшін қазақтың діни рухани тәжірибесіне, діни танымы мен тарихына үңілсе жетіп жатыр.
Адам рухының тыныштығы үшін өзін мазалаған «сұрақтарға» жауап алу, қанағат табу, уәжді тұжырымдар іздеуі табиғи жағдай. Бірақ «дәлелдің жоқтығы, сол жоқтың дәлелі емес». Егер дәлел жоқ деп отырса, мұсылмандар тарих бойы, Құраннан, содан соң суннадан, ижмадан, қиястан жауап іздеп әуре болмас еді. Қала берді мазхабтар, фиқх, калам мектептері қалыптаспаған болар еді. Бұлар мұсылмандардың бүгінге дейінгі діни тәжірибесі. Рас қазіргі жахандық үдерісте, уақыттың адамды езіп бара жатқан кезінде, жастарымыз өз бетінше іздену, не оқудан гөрі дайын таным, мәлімет, не құлақтан естіп, «тақлиди» иман деңгейінен шығудан қашады. Оның да психологиялық себептері жоқ емес әрине. Ақиқатты Алламен, адаммен, тәжірибемен, нақылмен салыстырып отыру адамның табиғатында бар құбылыс. Осылардың ішінде ақиқатты Алламен салыстырып, өздерін кішкентай ғана айна ретінде танытатындар болған тарихымызда. Солардың бірі әрі бірегейі Иасауи бабамыз.
Иасауи былай дейді: Алла мен адам арасындағы байланыста әмбебап нәтижелерге жету мүмкін емес. Осы шындық деген танымның бір бұрышын ғана жарықтандырып алсақ, қанеки. Ақиқаттың бір бұрышы сенің жүрегіңнен өтеді. Сен де бір айнасың, әрбір адам айна. Адам сол айнадан ақиқаттың бір бұрышын ғана «көре» алады. Онда да көкірек көзі ашылса. Ал Алланың ақиқатын тұтас көрдім деу нағыз надандық. Себебі ол – жаратушы, сен жаратылғансың, ол – шексіз, сен фанисің, шектеулісің, ол – кемел, сен нұқсансың, міне ақиқатпен өзіңді осылай салыстырып қарай алсаң, жахил екеніңді сезіне түсесің дейді. Сол жүрегіңе Алла аманат қылып ақыл мен жан берді. Сондықтан сен ақылдысың, бірақ адам ақиқатты тұтас таныдым, Алла осы, ақиқат осы деп айқайлау, ақылды адамды надан қылып көрсететін өлшем дейді.
Кейбір момындар философиялық танымды Батыстықтардың амалы, исламға керек емес. Исламда философия жат деп есептейді. Бұл да діни идеологиялық платформа. Яғни, мұндай тұғырдағы діни таным адамның ақыл парасатын жоққа шығарады деген сөз. Белгілі мақсатта, белгілі идеологиялық аренада жанын салып жұмыс істеуі өзі үшін де бала шағасы үшін де шарт. Бірақ оның тек қана нақылды ғана басты тетік ретінде алып, дін исламды тек қана «хатаби типтегі адамдарға арналған ережелер мен қағидалар жиынтығы» ретінде көрсетуі, бұл ислам дініне, өркениетіне, қазақтың болашағына деген балта шабу деген сөз. Ислам ақыл мен нақылдың Адам мен Алланың сұхбатынан тұратын жанды тіршілік ұстыны. Осы тұғыр арқылы адам еркіндікке, терең ойға ұмтылады. Ал енді исламнан философияны алып тастау, ол ислам ақиқатынан адамды алып тастаумен тең. Адам нағыз фанатизм мен құлдық психологияның, надандықтың қамытын киіп шыға келеді.
Кезінде Ғазали философтарды үш мәселе бойынша күпірлікпен күстаналады. Бірақ ол тұжырымы қате болып шықты. Бірақ Газалидің «Тахафутынан» кейін исламда дін мен философия арасындағы туыстыққа сызат түсті. Сол жара әлі жазылмай келеді. Біздің қоғамда бүгін де Ғазалидің жапқан жаласымен Фарабиді «кәпір» санайтындар кездеседі. Демек қазақ жастарының Таяу Шығыстың ізбасары болуларына таң қалуға болмайды.
Түйіндейтін болсақ, дін мен философия бір анадан туған егіздер. Оны ажырату адамға да, Аллаға да, дінге де қиянат. Бұл философия тарихындағы идеализм мен материализм немесе «тауық пен жұмыртқа» қайсысы бірінші пайда болған деген қатынасындай бос сөз.
Исламды жоққа шығару үдерісі құбыжық деңгейіне түсетіндей дәрежеде жүріп жатыр. Қаптаған жобалар, қысымдар, үрейлер. Қазір мұсылмандар «қағынан жеріген құландай» күй кешуде. Ал енді тарихыңды жоққа шығару ол үмітсіздік пен нигилизм ұлттың құндылығынан бас тартуы не өзін болмыстық ғарыш ретінде мойындамауды көрсетеді. Бұл негізінен психологиялық, аксио-логиялық, сонымен қатар ұлттық мәдениеттанулық мәселе. Бұл мәселелер қазіргі қазақ қоғамында еленбей, тексерілмей, зерттелмей жатқан құбылыс. Бірақ өкінішке орай, сырт қарағанда, қазақтың өзінің көптеген платформалық болмыстық сипатынан ажырап қалғандығын көріп жүрміз.
Зайырлылық – исламның мәні, рухы. Құранның «Ниса» сүресінде «Аллаға, пайғамбарға содан соң іштеріңнен басшыға бағыныңдар» деген мағынада аят бар. Бұл жерде «расул мен улул амр» яғни пайғамбарлық пен басшылық екі бөлек болмыстық мәнде айтылады. Пайғамбар мен мемлекет басшысы бір емес. Егер мемлекет басшысымен араларыңызда «низа», яғни келіспеушілік туындаса, Аллаға, пайғамбарға арызданыңдар» делінген.
Исламда жалпы мемлекет болмысында, мемлекет істері яки басшысы Алла тарапынан тағайындалған да емес, оған теологиялық негіз де жоқ. Жоғарыдағы аятта да мемлекеттік билік пен діни билік екі бөлек болмыстық мәнде тұр. Егер араларыңда (патша мен оны сайлаушылар арасында) келіспеушілік шықса, Аллаға, пайғамбарға арызданыңдар. Енді егер «улул амр» яғни басшы, имам, халифа шиға мазхабындағыдай «мағсум» яғни, қателеспейтін, жаңылмайтын, Алланың атынан билік жүргізетін, күнәсіз тұлға болса, халық пен араларында келіспеушілік туар ма еді? Туған күнде де оның не мағынасы бар? Себебі мұндай келіспеушілік пен наразылыққа Алланың өзі себепкер болмай ма? Алла бұл жерде нағыз детерминистік күшке айналады да зорлықшыл болып шығады. Бұл сипат Аллаға жараса ма? Сондықтан исламда мемлекеттік билікті басқару еркін халықтан алатын, халықтың атынан, халық сайлаған билік жүйесі деп қарау керек. Ислам теологиясында да ел басшылығы, имамат, халифалық ақида мәселесі емес. Пайғамбарымыз (с.ғ.с) көзі тірісінде «нубууат пен уалайат» яғни пайғамбар әрі мемлекет басшысы болды. Ең соңғы пайғамбар ретінде де өлгеннен кейін пайғамбарлық миссиясы тоқтады, уалайат яғни басшылығы да. Егер теологиялық ұстаным болғанда, пайғамбар артына «менен кейін мына адам басшы болады» деп аманат етіп, артына теократиялық «мұрагер» қалдырып кеткен болар еді. Ислам тарихында ондай мәлімет жоқ. Тек қана Иран шиға мазхабы, имамат, күнәсіз тұлғалар тізбесін жасап алған. Оларда бұл мәселе ақидалық мәнде. Негізі исламда халифалық, имамат ақидалық емес, саяси, дүниелік мәндегі мәселе.
Кезінде Христиан әлемі жаңа құбылыстарды, өздерінде жоқ ой кенін исламнан тапты. Мағриб арқылы енген «машшайиуун» философиясы негізінде Фараби ойлау жүйесі, Алланың заты мен сипаттары арасындағы теологиялық философиялық қатынастарға негіз-
делген тұғырлар оларға жаңа теологиялық мүмкіндіктер ашып берді. Адамды адам, Алланы Алла, Әлемді әлем ретінде тани алатын эпистемиологиялық, гносеологиялық қазынаға тап болды. Оларда қайта жаңғыру мен экзистенциалды құлшыныс, ізденіс пен ойлау машығы артты. Қиындықтарға тап болды, бірақ өздерінің өркениеттік негіздеріне ислам рухын дарытты. Осылайша ислам барша адамзатқа түскен дін екендігіне көзі жетті, бірақ олар «өзгерместен даму» ұстанымын алып, христиан дінінде қалып, мазмұнында ислам өркениетін қабылдап алды. Себебі христиандық олардың болмыстық, рухани, психологиялық кеңістігі болатын.
Содан бері Батыста дін мен мемлекет билігі қатынастары теориялар мен қайта құрылымдар, түзілімдер пайда болды. Ол жай ғана ұстаным емес, ол құбылыс болды. Құбылыстың мазмұны ғылым, техника, экономика, саясат, құқық арқылы жер шарына әсер етті. Сол әсер ислам әлеміне де келіп жетті. Сонда Иран шиға ғұламалары бұл ұстанымды «илм және ирфан» арқылы түсіндіріп, осы екі жақтың бірін яғни, «илм илманийа кейіннен алманийа» ретінде танытса, араб ислам әлемі де өзінше үн қосып, баяғы сол Муғтазила салып берген «ақыл мен нақылды» салыстырып, мұның аты нақылды жоққа шығару да ақылды негізге алу деген таптаурын, оңай анықтама жасады.
Ал түркілік ислам Орта Азия да ой мешеулігінде жетісіп тұрған жоқ болатын. Олар да «батин-заһир» дилеммасына қарап отырып, бұл құбылысты заһирилік деп танытты. Бүгінгі біздің тіліміздегі зайырлылық осы «заһирилік» сөзінен келіп шықты. Мен бұл жерде зайырлылықтың аты емес, заты туралы айтып отырмын. Міне жалпы ислам әлемінің зайырлылық құбылысына өз ұғымдарындағы «ойлау қалыптарынан» алынған «алманий», «ладиний», «ақлийй», «заһирийа» деген терминдері уақыт өте келе, метатрадиционализм мен бүгінгі уахаби нақылшылықты алып келді.
Бұл сана дін мен мәдениетті, дін мен өркениетті, дін мен дүниені, дүние мен ақыретті, Алла мен адамды, Адам мен әлемді, ғұрып пен шариғатты тұтастыққа емес қарсы қоятын метод деп қарады. Бөлектеу, ажырату, ыдырату деп қорықты, үрейленді. Осылайша мұсылмандар үріккен сайын үркіп, қорыққан сайын өз ішіне тығыла бастады. Олар тек сырттарын ғана емес, ой санасын да тұмшалап, бүркене бастады. Надандық пен қорқу егіз болып шықты. Құранды оқиды, жатқа айтады, бірақ Онда не айтылып отырғанына мән бермейді.
Ислам шариғатында адам – ең басты құндылық. Егер кімде-кім куфр, ширк, бидғатпен негіздеп адамды өлтіремін деп даурығып жүрсе, ол – мұсылман емес. Бүгінгі Сириядағы дін атын жамылған ислам халифаты өзінің алдына жоғарыда айтқан құбылыстармен күресетіндігін жариялап отыр. Таза ислами платформа соларда ғана бар екен. Сондықтан «экстремизм», «фундаментализм» сияқты құбылыстар ислам әлемі үшін салдар, яғни нәтиже.
Бұл құбылыс – исламның сая-силануының көрінісі. Бұл сонымен қатар қазіргі жаһандық жүйеге оппозициялық сипатты да білдіреді. Ислам әлеміндегі осы сипаттағы ыза, мұсылман ғұламалар мен ой-шылдарының қазіргі батыстық шаблондағы эпистемилогиялық, гно-сеологиялық үдерістерден орын ала алмауынан туындайды. Нәтижеде кез келген ислам мемлекеттерін алып қарасаңыз, құқықтық ұстаным тұрғысынан дін шариғатпен үндесе алмай жатқандығын көресіз. Ислам әлеміндегі қос құқықтық жүйе, екілік стандартқа апарып соғады. Бұл адам психологиясына кері әсерін тигізеді. Мемлекеттік басқарудағы батыстық шаблон, жаһандық қысымдар да мұсылмандардың “ішкі меніне” сызат түсіреді.
Сондықтан осы ішкі қауіпті түсіндіру, сейілту, құндылықтық үндестік пен үйлесімділік негіздерін жеткілікті деңгейде ғылыми-танымдық тұрғыдан талдап бермейінше, зайырлылық ұстанымы мен негіздерін, функцияларын ғылыми-танымдық қабаттар мен логикалық талаптар шеңберінде көрсетпесе, екілік стандарт жойылмайды. Бұл ахуал жылжып, аяңдап Қазақстанға да келіп қалды.
Қазақстан басқа ислам мем-лекеттерінің тәжірибесін қайталамауға тырысқаны абзал. Біз жаңа зайырлы сипаттағы, болашақ даму потенциалы жоғары жас егемен ел ретінде бұл мәселені қазірден ғылыми платформада шешуге мүмкіндігіміз бар елміз. Біріншіден, ислам дінінде Алла атынан билік жүргізу ұстанымы Құранда да, сүннетте де жоқ. Сондықтан зайырлылық исламның мәнінде бар. Ислам дінін адамның табиғатына сай ең кемел дін ретінде әлем мойындайды. Исламның саясилануы дегеніміз – батыстық шаблонға қарсы (құқық мемлекеттік құрылым, мораль, орталықтану жаһандану, техникалық өркениет, ватикан саясатына) революциялық наразылыққа исламды құрал қылып, идеологиялық негіз ретінде алып, жалаң қолмен “исламофобияға”, яғни жахандық саяси жобаларға жем болу.
Ибн Халдунның еңбектерін шолып қарасаңыз, “қала мен дала” (хадра уа уадийу) арасындағы тепе-теңдікті табиғи үйлесім ретінде көрсетеді. Қазіргі жаһандық саясат та Батысты “қала”, Шығысты (мұсылман әлемі) дала ретінде танып, «табиғи үйлесім» ретінде қарауын жалғастырып келеді. Осы ғаламшардағы диалектикалық орта ақша табу, ақша шашу, басқаларды исламофобиямен “үркіту”, дегеніне көндіру, әлемді уысына ұстап отыру негізі тұтастай орталықтандырылған жүйе. Мұсылмандарды орталық-сыздандыру, ыдырату, санасын тұмшалау, тек ашуы мен ызасын туғызып қызығына қарап отыру, өзара қырқыстырып мал табу – бергі жағы, арғы жағы – “ләззат алу” адамзаттың адамдықтан алшақтауы. Армагедон теориясының практикадағы сұлбасы. Адам – адамның қасқыры. Террор орталықты тепе-теңдік.
Мемлекет осы жымысқы саясатқа қарсы өз саясатын берік тұғырларға отырғызуды қолға алмаса, тарих қайталана беретін болады. Ал саясатқа келсек, исламда Алла атынан басқару негізі болмағандықтан, ол саясаттан жырақ қала алады. Билік жағынан, Фарабилік танымы тұрғысынан келсек, саясат дегеніміздің үш аяғы бар: бірінші – басқарушы, екінші – басқарылушылар, үшінші – құқық. Ал ислам осы саясатта құқықтық қабатынан орын алған. Онда да моральдық негізге тұғыр болған. Ислам мемлекеттің басқарылуына ықпал етпесе де кез келген мемлекеттік билік моральдық, құндылықтық негіз ретінде оған зәру. Сондықтан бұл қырынан ислам саясаттан ажыратылмайды. Зайырлылық тек қана мемлекеттік басқаруына араласпайды. Ал мемлекеттік басқару мазмұнында саясат, әскер, экономика, білім беру, құқық, юриспруденция кіреді.
Біздің кейбір салафизммен уланған азаматтарымыз исламды өздерінің ұстаздарының ұсынған қалыптарына салып қана ұғынады. Негізі бұл – діни танымның ашық сипаты. Себебі діни танымның орталық тұғыры – ұстаз. Ұстазы не айтады, солай қозғалады. Себебі онда өзіндік ой-тұжырым, ақылға салу, өзіндегі ақыл деген жауһарды қолданып, жарқырату деген ұмтылыс, инициатива болмайды. Олар бір-бір ұстаздарының жетегіндегі балалық психологиясындағы мәңгі “бір балабақша түлектерінен шыққан жамағат, топ”. Десек те бұл да адамның сырлары, сипаты мен қасиеті ішінде орын алғандықтан, жоққа шығара алмаймыз. Ондай таныммен де санасуға тура келеді. Себебі оның артында да эпистемиологиялық, методологиялық тұғыр бар. Енді сол неосалаф уахабилер “дәлел, құжат” дегенде “жетілгенмен”, сол аяттан мысал келтіріп ой айтсаң да, өздерінің екінші тактикасына ойысып шыға келеді. Ол да “мына мазхабтың сойылын соқтың, ана мазхабтың ойын айттың” деп тарихтағы қалыпты шаблондарды тізбелеп шыға келеді. Бұл да кезінде ислам философиясы мен калам тарихындағы “ақылды абсолюттендіріп жіберген” муғтазиланың әсерінен болса керек. Ол жағы түсінікті. Себебі уахабилер ақылдан қорқады. Ақылды тек шектеулі шаблондар жиынтығы деп қарайды. Ал ақылдың кез келген шектеулі шаблондарды бұзып, басқа арнаға салатын қуат екендігінен бейхабар. Бұл психологиясы бүгінгі біздің кешегі кеңестік идеологиядан қорқып, тіпті идеология деген сөзді ауызға ала алмайтын жағдайға келгеніміз сияқты.
Негізі қорқу сол құбылысты танымаудан келіп шығады. Жалпы ислам әлемі ақыл деген жауһарды “құбыжық” қылып көрсете бастады. Бұл дегеніңіз Алланың өзі “халифа” ретінде жаратқан адамды таптау, оның жаратылыс мақсаты мен мәнін жоққа шығару екіндігін білмек түгіл, сезіну де жоқ. Адамдағы ижтихад мүмкіндігін мойындамайтын деңгейге жетті, дінді таухиди негізде емес диалектикалық шаблондармен танып, таныта бастады, дінді ақыл мен нақылдың бастауларына бөлінетін ағым деңгейінде қабылдайтын болды. Исламды дін емес, материалистік және идеалистік бастаулардан тұратын, ақыл мен нақылға бөлінетін, сана мен болмыстың қатынасы деп қарайтын деңгейге жетті. Бұл ауру негізінен методологиялық шаблон ретінде, мутазила арқылы исламға грек философиясынан енді. Міне, сол күннен бастап, араб ислам дүниетанымы мен философиясы осы шаблоннан шыға алмай келеді.
Ислам дінінің адамилық негіздері зайырлылық өлшемдері ретінде әлемге жөн берген ұстанымдардан тұрады. Бірақ қазір мына жаһан исламды құбыжық ретінде танып, танытып жатыр. Оған «аты муслимдер» де атсалысуда. Алла да, пайғамбар да, ислам дінін ақиқат ретінде ұсынуда. Ескерту қызметі бойынша пайғамбар шартарапқа елші жіберді, хат жазды. Бұл ұстанымды бүгінгі жаһандану үдерісі ретінде тануға болады. Сонда дініңізді өзгерт деп айтпайды, салыстырып көр. Егер қабылдасаң, шарты мынандай, егер қабылдамасаң, оның да шарты мынандай. Таңдау еркіндігін беру деген сөз – адамды ислами өлшеммен тартып отыр деген сөз. Дініне, дәстүріне, ғибадаты мен ғимаратына тиіспеді. Бірақ осы ислами теорияны сол қалпында орындағандар мен қатар пайдаланған билеушілер де көп болды. Осыны реттеудің табиғи жолы ислами ғылымдардың дамуы мен орнығуы болды.
Кезінде Қарахан билігінде “қала мен дала” тұтастығына негізделген орталықтық билік пен діни саяси құндылықтық тұтастық орнады. Кейіннен осы құбылысты Ибн Халдун өзінің “Муқаддимасында” теориялық ұстанымдық және идеялық негіздермен ашып көрсетті. Сонда мемлекет пен дін, қала мен дала, өндіріс пен шикізат, экономикалық қатынастар туралы ислами фәлсафаға негізделді. Мысалы, Қарахан мемлекетінде бүгінгі елдегі проблемалар сол кездің өзінде өте құнды ұстаным ретінде танылды, қабылданды. Салық, оны жинау ұстанымдары, мұсылмандар мен мұсылман еместер хақ құқықтары, теңге, оның салмақтық құны, алым-сатым қуаты, алтын, күміс, қола қатынастарының өлшемдері нақтыланды. Таразы тек қана физикалық өлшем емес, ақыреттік ұстаным мен жауапкершілікке негізделді. Ел мен билеуші және құқық арасында ахлақи ұстаным негізінде құқықтық фәлсафа ханафилік ұстаныммен дамып, реттелді. Саясат фәлсафасы басты тұғыр болды. Руханият, ар, тәрбие қажеттіліктері текке, рабыта, зауия, ханака сияқты білім беру ошақтарының өркендеуіне жол ашты . Жеке адам проблемасы басты орынға шықты. Адамды тегіне емес, арына қарай таразылау тетіктері мен моральдық алғышарттары орнықты, соның негізінде Матуриди ақидасымен тасаууфи ахлақи ұстаным исламдағы адами құндылықтарды басты тұғыр ретінде таныды. Құран Орта Азияда осындай тіршілік фәлсафасының дамуына ықпал етті. Қазіргі батыстық экзистенциялық философияның кө-терген тақырыптары Түркістаннан бастау алды. Сол ғасырларда фиқһ, тіл, мантық, дін, тасаууфқа қатысты бес жүзден астам ғұлама шықты, олардан мирас болып қалған мұралар бүгінгі өркениеттік, тарихи, ғылыми, философиялық, саяси, мәдени, діни тәжірибемізге қызмет еткенімен, бүгінгі ғылыми айналымға енген жоқ.
Зайырлылық ұстаным ретінде исламның мәнінде бар. Құранда мемлекетті басқаруда теологиялық саяси детериминизм жоқ. Суннада да мемлекетті киелі әулет династиясы басқарады деген има не ишарат та жоқ. Болса, Пайғамбарымыз қайтыс болған соң Хз. Әли тақ мұрагері болып шыға келер еді.
Дін дүния мен ақырет арасын социопсихикалық, онтологиялық не-гіз болып табылатын иман арқылы реттейтін, адамды ақыл шеңберінде тұлғалылық дәрежесіне, жауапкершілік сезімін беретін құдайлық институт. Сондықтан дін құбылысының тек қоғамдағы көріністері емес, оның адам еркі, жауапкершілігі, ары, намысы, ділі, моральдық негізі, діндарлығы мен амалы, дұғасы мен құлшылығын бірге сараптау қажет. Себебі бұлар – қоғамдағы адамды Алламен байланыстырып жатқан қабаттар. Осы қабаттар мен қоғамдағы адамды оқшауламай, үркітпей, біртұтас тұлға деп бағалауды дінтану сараптамасы негізге алғаны абзал. Сонда діни әдебиеттер жеке бір мәтін, одан діндар адам ол да жеке бір мәтін болса, осы екі мәтін қоғамдағы діни ахуал мен діни институттардың бағыты мен сипатын анықтайды.
Жалпы кешегі дінтану ғылымы
шығу тегі бойынша адамды сак-
ральдылықтан оқшаулауды негіз
ретінде алады. Сондықтан бүгінгі
«дінтану сараптамасы» методо-логиялық платформасына дінді реалды құбылыс ретінде қабылдауы тиіс. Ол үшін ғылыми-теориялық платформа ретінде діни сенім мен діни сана арасын бірге, діни таным мен діни тәжірибе арасын тарихилық негізде тұтас қарастырып, кешенді комментарий жасаған жөн. Бұл ұстаным мемлекеттің де, жеке діндардың да кез келген аренада құқықтық абыройын сақтауға негіз болары сөзсіз.