ҚАЗАҚ РУХАНИЯТЫНЫҢ ШЕТЕЛДЕРДЕ ТАРАЛУЫ

Қытай Халық Республикасында қазақ ұлтының үлкен бөлігі ірге теуіп отыр. Олар қоныстанған мекендер: Хычи өңірі, Аспантау мен Алтай, Іле, Тарбағатай, Еренғабылға, Боғда тау сілемдері; Жоңғар, Іле, Құлыстай, Сәйдам ойпаттары; Ертіс, Еміл, Іле, Манас өзен бойлары; Үлүңгір, Қызылтұз, Сайрам, Қорымды, Саяпыл көл жағалаулары. Бұл байтақ өңірлер тұтас қазақ халқымен бірге олардың ата-тектері сақ (скиф, сай, сака), ғұн (Һұн, хұн, хұну,) үйсін (усын, асян), жүз (хатше), қаңлы-қыпшақ, алан, дулат, түркі, түркеш, қарлық, теле жұрттарының біздің жыл санауымыздан неше ғасыр ілгері және ХІ-ХІІ ғасырларға дейін құндақталып келген алтын бесігі, көшіп-қонып жүрген шалқар өрісі, ат ойнатқан жорық майданы, бейбіт дәурендеген құт-мекені.
Ондағы қазақтар өздерінің сол ежелгі ата-тектерінің қонысында жалғасын үзбей жасап келеді. Бұл тарих Қытайдың байырғы жазбаларында өте айқын көрсетілген.
Енді Қазақ хандығы құрылған 1456 жылдан кейінгі тарихына келсек, Қытайдағы қазақтардың ол тұстағы ата-бабалары сол Қазақ хандығының құрамында болды. 1758 жылға дейін Жоңғар шапқыншыларына қарсы тұтас ұлт халқымен бірге жан алып, жан берген қан майдан, қанды жілік жорықта өмір өткерді. 1757 жылға келгенде Абылай хан мен Қытай Чиң патшалығы арасында достық, бейбітшілік келісім-шарты жасалады. Бір мезгіл қазақ өмірінде жылымық тіршілік байқалады. Шыңғыс хан, Жоңғар қанды шайқастарында батысқа-Алатау, Қаратау, Шу, Талас, Ыстықкөл, Балқаш өңірлеріне ығысып кеткен қазақтар бетін қайта бұрып, ежелгі ата-қоныстарына жапырыла ірге тебеді. 1864 жылы орыс патшалығы мен Қытай Чиң патшалығы ұлан-ғайыр қазақ даласынан сара тіліп, өз мемлекеттерінің шекарасын бөлді. Келісім-шарттағы «Жер қайсы мемлекетке бөлінсе, онда отырған адамдар жер мен бірге сол мемлекеттің басқаруында болады» («Қытай-Ресей шекара келісім-шарттарының жинағы») деп белгіленген тармақ бойынша, содан бастап ондағы қазақтарға «Қытай қазағы» немесе «Қытайдағы қазақтар», байырғы қазақ жұртына «Қытай жері» немесе «Қытай территориясы» таңбасы басылды.
Солай да, осыдан қазірге дейін Қытайдағы қазақтар ұлт болмысын – ділін, тілін, дінін, әдет-салтын берік сақтап, дамытып-гүлдентіп, ол жақтағы ұлыс-ұлттармен бірге қоян-қолтықта ұлт ретінде өмір сүріп келеді. 1916 жылы Қазақстандағы ұлт-азаттық төңкерісі кезінде және 1920-1930 жылдардағы ашаршылық, Сталиндік қырғын тұсында Қытайға босып барған қандастарымен ұлттық қатары толысқаны да бар. Дамуларында мұның да әсері көп болды.
Ондағы қазақтар ХХ ғасырдың алғашқы жартысының соңғы кезінде Қытай Гоминдан үстемдігіне қарсы басқа ұлыс-ұлттармен бірлесіп төңкеріс ашты. Жеңіске жетіп 1944 жылы Іле, Тарбағатай, Алтай, Бұратала өңірлерінде «Шығыс Түркістан үкіметін» құрды.
1949 жылы қазан айында Қытай коммунистік партиясының басқаруына өтіп, коммунистік қоғамдық-әлеуметтік құрылым жолына түсті. Осы құрылымда 1954 жылы қазақ ұлты шоғырлы қоныстанған жерлерде ұлттық аумақтық автономия жүзеге асты. Сол жылы 25 қаңтарда Шанхай өлкесінде Хайчи Моңғұл-Тибет-Қазақ автономиялы облысы құрылды. 27 ақпанда Гәнсу өлкесінде Ақсай Қазақ автономиялы ауданы дүниеге келді. 17 маусымда Үрімжінің (Үрімші) шығысында Морей Қазақ автономиялы ауданы шаңырақ көтерді. 30 қыркүйекте Оңтүстік Шыңжаңның Құмыл аймағында Баркөл Қазақ автономиялы ауданы жүзеге асты. 29 қарашада Іле, Алтай, Тарбағатай аймақтары мен қазір Бұратала Монғол автономиялы облысындағы Жың, Бұратала, Арасан аудандарын өз аумағына алған Іле-Қазақ автономиялы облысы құрылды. Орталығы Құлжа қаласы болды.
Міне, тарих беттерінде сойдақтап жатқан, үзіліп көрмеген осындай ұшы-қиырсыз ұзақ іздерде Қытайдағы қазақтардың ежелдегі ата-тек кең-байтақ қара қонысында әлмисақтан бері жасап келе жатқандығын толық айғақтайды.
Таңғажайып осы тарихтары олардың фольклор мәдениеті мен әдебиеті арқылы да дәлелденеді. Ру-ұлыс, тайпа, қағандық, хандық, оның мекені, гүлденген қалалары – астана, кент, қорған, өртеңдері (дұнхуаң – Дөңхан, Қызыл қорған, Іле балық, Күнгес, Төрткүл, Қойлық, Алмалық, Бойлық, т.б. тарпы әлі сақталған көне қирандылар), ондағы сан алуан тарихы, бастан өткергендері фольклорлық аңыз-ертек, шежірелерінің тарам-тарам алтын арқаулары болған. Мысалы, Сарғұсын (ол жақтағы жер аты) – Сарыүйсін ұлысына, Долаты (жер аты) — дулат тайпасына, Жәйір (жер аты) – жалайыр еліне, Үйсін (тау аты) Үйсін қағанатына, т.б. тәуелдеп, аңыз-ертегі, шежіре шертіледі. Аратүрік ауданының (Құмыл аймағында) аудан атауын жергілікті халық ҮІІ ғасырда ұлы Түрік қағандығы Шығыс және Батыс деп екі қағандыққа бөлінген кезде шекара осы жерден аралық белгіленгендіктен, «аратүрік» аталған деп, оның шығысындағы Ішкі Қытайға қарасты Гәнсу өлкесінің жер атауы кейінгі кезде дыбыстық өзгеріске ұшыраған түріктің ежелгі «кеңсу» сөзі деп хикаят етеді; ата жұртты, елін жан тігіп қорғаудағы ата-баба ерліктері, жорықтары, жеңістері, жеңілістері, көрген қорлық-зорлықтары, бөлініп қалған тұстардағы мұң мен зары, қасірет-қайғысы отбасы-ошақ қасында, мал өрісінде, қонақ кәдесінде, әдейілеген бас қосуларда дастан, қисса, өлең-жыр түрінде әуенмен айтылып, оларды қазіргі ұрпақтар өздеріне өнеге-үлгі тұтады; бұларға қосыла әңгімеленетін әркездегі салт-сана, сенім-наным, сан түрлі фольклорлық ұғымдары мен білімдері, тағысын тағылары және бар.
Қытайдағы қазақтарда өздеріне тән бір үлкен мақтаныш бар десек, ол – осы бай фольклор қазынасы. Бұл қазынаның көл-көсірлігін сегіз түр бойынша жатқа айтып бергендерден, қол-қотармалардан (түпнұсқадан көшіру) және көне-жаңа газет-журналадар мен кітап беттерінен жинап сақталған, өзім тікелей көз жеткізіп, куә болған мына фольклор туындыларымен дәлелдейін.
1. Миф – жер мен көктің, аспан, жер денелерінің, адамзаттың, тәңір текті алыптардың, жәндік, хайуанаттардың жаралуы, мәдениеттер тегінің, топан суы, зілзала сияқты табиғат құбылыстарының пайда болуы, т.б. туралы ертедегі ата-бабаларымыздың мифтік ұғымдары (қағазға түскені 76 нұсқа). Жер мен көктің, тіршілік дүниесінің жаралуы туралы бір мысал:
«Сонау соны меңіреу заманда, арғы-арғы аңғырт тұйық алаңда, ерте-ерте, ертеден, ертеде аунаған лай теңіз ішінде жұмыртқадай жұмыр малта тас жүзіп келе жатыпты. Жалғыз жаратушы – «Жасаған» бұл тасқа ынта-мейірімен таңырқай қарапты. Қолына алып байқаса, оң беті оттай қызыл, астар беті судай мөлдір таңғажайып тамаша тас екен. «Жасаған» өзінің шебер қолымен бұл таңғажайып тамаша тасты қоспасынан қақ жарыпты. Тарс етіп айырылған жұмыртқадай жұмыр тастың қақ жартысы отқа, қақ жартысы суға айналыпты да, от пен су қайта қосылып, қайнап, одан көтерілген будан көк аспан, қайнап тандыр болған қабыршағынан қара жер жаралыпты. Ең алғашында жер де, көк те тым кішкене – «әуе айнадай», «жер тебінгідей» ғана болған екен.
Жер мен көк бірте-бірте өсіп үлкейе беріпті. Өскен сайын көк аспан кеңейіп, көтеріле беріпті де, қара жер қатайып, қалыңдап, салмағы ауырлап төмендей беріпті. «Жасаған» қара жерді көк өгізге көтертіпті. Қара жер көк өгіздің үстінде орнықпай, ауып-тала бұлғақтай беріпті. «Жасаған» оны орнықтыру үшін жалпақ жердің өңіріне ұлылы-кішілі таулар тұрғызып, салмағын теңгеріп, ауып қалмайтын етіп тиянақтандырған екен.
Жер мен көк жаралғаннан кейін, қара түнек айыға қоймаған. «Жасаған» жер мен көкті жылы мереймен есіркеп, жарық нұрмен жарылқап, олардың арасынан екі асыл перзент – Күн (ұл) мен Ай (ару) екі жарықты тұрғызыпты. Сөйтіп ажынаға (әлемге) таң атып, күн шығып, қара түнек айығыпты. Күн мен Ай әлемді алма-кезек айналып, жер-көкті жылу, жарығына бөлеп, қақаған аяз бен қараңғылықты айдап отыратын болыпты. Алғаш айыққан аспан әлі де аласа еді. Қара жер тыр жалаңаш тақыр қалпында қаңғырап жатқан еді. Көк еңсесін көтеріп, қаңғыраған жерге тірлік көркін енгізу үшін алдымен жер бетіне жалғыз ағаш — «киелі терек» жаратыпты. Өмір-тірлік алғаш осы теректен жапырақ жайып мәуелепті. «Жасаған» жердің иесін жарату үшін жер кіндігінен топырақ алып, бір ер, бір әйелдің мүсінін жасап, күнге кептіріп, аузынан үрлеп жан кіргізіпті. Олар адамзаттың ата-аналары Адам-ата мен Әу ана екен». (Мысалдың тақырыбы – «Жасаған». 1935-36 жылдардағы Үрімжідегі Шыңжан қазақ-қырғыз мәдениет ұйымының қолжазбалар қорынан көшіріп алып, Нығмет Мыңжанұлы сақтаған. Алғашқы нұсқаның қайдан келгені беймәлім).
2. Сенім-наным, тұрмыс-салт, дәстүр-кәде, өлең-жырлары – жалба-рыну, арбау, бәдік, бақсы сарыны, шариғат, қара өлең, ата өлең, тау (жер-су) өлеңі, төрт түлік өлеңі, балық өлеңі, өтірік өлең, жұмбақ өлең, заман, бата, наурыз, естірту, көңіл айту, жоқтау, той бастар, сарын, жар-жар, сыңсыма, көріс, бесік жыры, жарапазан, әдеп-иба, адамдық, қоғамдық қарым-қатынас, пендешілік, ұрпақ жайлы өлең-жырлар (Қағазға түскені 806 нұсқа). Екі мысал келтірейін. Бірінші мысал – бақсы сарыны:

Ақ кигенде, көк киген,
Арқасына сұр киген.
Ақбоз аты астында,
Тәж-тақия басында,
Құраны бар қолында,
Тұмары бар мойнында,
Өз жолыңмен қарайтын,
Қарызым бар мойнымда.

Ақ пері мен көк пері,
Аспаннан төмен көп пері,
Жалғыз ғана дәу пері,
Шақырғанда, кел бері.

Ақсарбасын сойғызған,
Ақ текемет жайғызған,
Келші бері, дәу пері,
Кетсін пәле байғұстан.

Кереге бойы кер жылан,
Сыбызғы бойлы сұр жылан,
Улы тілің жалақтап,
Шақырғанда, кел, жылан.

Екеу жар, Алла, екеу жар,
Екеуің келіп болжаңдар —
Ай мүйізді ақ қошқар,
Алла, тақсыр жануар.
Маңдайының ағы бар,
Құйрығының қағы бар.
Жақсы болжап қарашы,
Мынаның қандай соры бар?
Жын-шайтанды қуалап,
Қарайтұғын жөнің бар.
Айналайын көп айғыр,
Кекілің бар екі айыр,
Аю шашың албырап,
Тұлым шашың салбырап,
Тебінгісі терме алтын,
Құйысқаны құйма алтын,
Шақырғанда, кел бері,
Омырауың албырап,
Он бесімде жабыстың,
Жиырма екімде табыстың.
Шақырғанда, көкжалым,
Неге келмей қарыстың?
Пәле-жала, қаламен
Бірге жүріп алыстың.

Қанды балақ, қайқы көз,
Қайда жүрсің сенделіп?
Шақырғанда шаңқылдап,
Шаңыраққа қон келіп.
Бәлекеттер қайда жүр,
Көз бен қара төңкеріп.

Қырық бір шөптен құралған,
Алысты-жақын болжаған.
Жан жолдасым құмалақ,
Жайыңда қалма домалап.
(Алтай аймағы Бурылтоғай ауданында тұратын Қазым Әлменұлы аузынан 1982 жылы Оразанбай Егеубаев жазып алған. Айтып беруші ескіше шала сауатты, 70 жаста. 1989 жылы «Мұра» журналының №4 санында жарияланған).
Екінші мысал, қозы телу:
Түйге қолым, түйге,
Ала ғой, қойым, ала ғой,
Өзіңнен туған бала ғой.
Түйге, қойым, түйге,
Түйге, қойым, түйге,
Жаман қойшы жайыпты,
Жаңылыс қозы салыпты,
Түйге-түйге-түйге.
Изен жесең, иіп бер,
Жусан жесең, жуып бер,
Түйге, қойым, түйге,
Ала ғой, қойым, ала ғой,
Өзіңнен туған бала ғой.
Түйге қойып, түйге,
Түйге-түйге-түйге!
(Баркөл ауданындағы Бодау Серікбайқызының аузынан Сағадатқан Таңқайұлы жазып алған. 1994 жылы ауданның өлең-жырлар кітабында жарияланған).
3. Аңыздар мен ертегілер – пайғам-бар, әулие, әнбие, машайық, қаһарман, патша, хан-ханшалар, оқымыстылар, жын-шайтан, жәдігер, қиял-ғажайып, хайуанат, тұрмыс-салт, ән-күй, мысал, күлдіргі, атамекен, табиғат құбылыстары, Қорқыт, Асанқайғы, Алдар көсе, Қожанасыр қақындағы аңыз-ертегілер (Қағазға түскені: 721 нұсқа).
Мысалға, «Аю биінің» пайда болуы туралы аңызды көрсетуге болады. «Ертеде бір аңшы жігіт қалың қарағайлы тау өңірінде аюдың киікті өлтіріп алып, оның жемтігімен ойнап жатқанын байқайды. Жемтікті жемей, біресе олай аунатып, біресе былай аунатып, кейде көтеріп алып, кейде жартасқа сүйеп қойып, ұзақ жұлмалап ойнаған аю әбден болдырады. Түз тағысының қалжырауы мен қаперсіздігін пайдаланған ер жігіт аса шапшаң, ерекше ерлікпен қимыл жасап аюды ұрып алады. Өзінің мынадай кездейсоқ үлкен олжасына шаттанған жігіт аюды бас терісіне дейін бүлдірмей сойып, терісін киіп алады да, ауылына келіп мақтанышпен, аюдың қимылын және аюды соғып алған өз қимылын әрекетімен көрсетеді. Жас жігіттің ерлігіне, әрекет-қимылына сүйінген қауым ұран салып құттықтайды. Оған арнап мал сойып, тілеу тілейді. Содан бастап, ел көңілашарда осы қимылды ылғи қайталайды. Оған «Аю биі» деп ат қояды» (айтып беріп, қағазға түсірткен – Алтай аймағындағы Қази Мағзиұлы. Жазып алып 1988 жылы «Мұра» журналының №1 санында жариялаған – Арғын Қанапияұлы мен Мақан Қыдырбайұлы).
4. Дастандар мен қиссалар – тұнық қазақ өмірінен туындаған, назиралап жырланған діндік, ғашықтық, батыр-лық және тарихи дастан-қиссалар (қағазға түскені: 368 нұсқа). Төл туындылар жөнінен үш мысал келтірейін:
1) «Үйсін ауған» дастаны. Дастанда жыл санауымыздан бұрынғы және кейінгі бірқанша ғасырда үйсін тайпасының, оның ұрпақтарының Хыши, Аспан тауы, Іле алқабы, қанаттас тағы басқа өңірлерде жасағаны, бірде дәурендеп, бірде құлдырап, соғыстарда кейде жеңіп, кейде жеңіліп, тайпа-ұлыстармен бірігіп-бөлініп, кейін олай ауып, бұлай ауып ХҮІІІ ғасырға жалғасқандығы, бұл ұзақ сапарда бастан өткерген ұлан-ғайыр тарихының естен кетпес кейбір тұстары жырланады. Дастан – 628 жол. Дастанда:
Жеңілген соң үйсіндер
көшіп кеткен,
Бұған ұзақ жылдар-заман өткен.
Үрімжі, Ерен тауға тұрақтамай,
Сол беті Балқаш көлге
барып жеткен.

Шонжыда көшке ере алмай
қалған елден,
Бірталай өсіп-өніп ұрпақ берген.
Шөкен ақын – солардың бір ұрпағы,
Осы бір шежірені елден терген.

Жалғыздық сындырады ер қанатын,
Артымда қалды осы аманатым, — деп, бізге жеткен нұсқада көрсетілгендей, бұл дастанды Шөкен ақын деген кісі жырлаған. Қолжазбадан Түркияда жуық жылдарда дүние салған Жиренше Түкіманұлы көшіріп алып, ұзақ жылдар сандығында сақтаған. Ол кісіден 1927 жылы інісі Тайыр Түкіманұлы деген азамат көшіріп алып әрі жатқа айтқан. 1980 жылдары сол жаттағаны бойынша ұмытқан жерлерін еске ала қағазға түсіріп, 1992 жылы Үрімжі ауданының қисса-дастандар кітабында жариялаған.
2) «Жеті қаған» эпосы. Эпосты паш еткен Қытайда жасайтын, тоқсанды алқымдаған, қырғыз халқының атақты манасшысы Жүсіп Мамай деген ақсақал. Ол кісінің айтуынша, ерте-ертедегі аңыз-ертегі-лерден эпосты алғаш жырлаған адам – қырғыз жерінде өткен Қылыш молда деген ғұлама ақын. «Жеті қаған» – Қызыл арыстан (Түк табан), Мәлік Хатам, Мәлік Зат, Мұхамет Бинин Мәлікзат, Бидайық, Мұзбұршақ, Аққұлақ. Бұлар – ұрпақ қуып жоғары билік басында болған қағандар. Оларда батырлық та, даналық та, тайпа көсеміндік те құдіреттер көрініс табады. Осы қағандардың бастан кешкендері арқылы қазақтың Аму мен Сырдария орталығындағы Жиделі Байсын жерінде және оған ұштасатын аймақтарда жасаған үйсін, қыпшақ, керей тектес байырғы тайпалардың қоғамдық-әлеуметтік тіршіліктері жыр болады. Жеті қаған көлемі жақтан жеті том болуы мүмкін. Қазірге дейін бірінші томы – «Қызыл арыстан –Түк табан» ғана жазылып алынып, жарық көрді. Алғашқы томда Қызыл Арыстанның Самарқан жерін билеп тұрған, Қартаң ханның сеніміне бөленіп «Түк табан» атанғаны, оның ел-жұртының мән-жайы, Мият ханмен жауласқаны, соңында сайқал тоқалы – Жезмаңдайды жайратқаны жыр жолдарына түскен.
3) «Жыр роман». Дастанды найман ақын Арғынбек Апашбайұлы (1876-1946) жырлаған. Дастанда тұтас қазақ ұлтының, өте-мөте Орта жүздің ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырда өткерген қоғамдық-әлеуметтік ірі тарихи оқиғалары сөз болады. «Сөзім сол естеріңе салатұғын», «Орта жүздің Сырдариядан аууы», «Абақ-керейдің төре шақыруы», «Шәудің батасы», «Мингоның заманындағы Абақтың ел билеген ұлықтары» деген тараулардан тұрады. 1606 жол.
Талапты жас өспірім сұлтан бала,
Атасының қолында шолпан бала.
Қарағым, бұл кітапты топта
оқып жүр,
Сөз асылын білетін болсаң дана, – деген аманатпен қолжазбасын ақын өзінің молда шәкірті Сұлтан Тасекеұлына табыс етеді. Сол шәкірт арқылы алғашында «Абақ-керейдің Сарбас руы ауылдарына, кейін Алтай, Тарбағатай, Құмыл, Еренқабырға, Іле өңірлеріне тарайды. 1932 жылы Құмыл аймағы Баркөл ауданындағы Кәбен Буратайұлы тұтас жаттап алады. Қасымхан Мешінбайұлының қағазға түсіруінде Кәбен Буратайұлы жаттап алған сол нұсқа 1992 жылы «Мұра» журналының №2 санында жарық көреді.
Орайы келгенде аршып айта кеткен жөн сияқты. Қытайдағы дастан-қиссалар арасында «Төртқырық» немесе «Төрт алып» деп аталып кеткен тоғыспалы дастан-қиссалар тобы бар. Мұндай дастан-қиссалар бірімен бірі матасып, желілесіп, мазмұндасып жатады. Олар – «Бақтиярдың қырық бұтағы», «Қырық уәзір», «Қырымның қырық батыры», «Тотының қырық тарауы».
Осы «Төрт қырық» қатарындағы «Бақтиярдың қырық бұтағының» өмір-қайнары дулат тайпасының аңыз-шежіресі. Дастан тілінде «айтқын», «барғын», «келгін», «жатқыл», «барғыл», «келгіл», «кеткіл» дегендер тәрізді дулат тіліне тән грамматикалық өзгешеліктер өз қалпында сақталған.
Дулат тайпасынан шыққан, кейін тайпаның ұранына айналған Бақтиярдың дулат тайпасының ұлы ұлысбегі Құдай датқа дарға асып өлтіретін қатігез ажалдан құтқару жолында қырық күн бойында әңгімелеген қырық ертегісі «Бақтиярдың қырық бұтағы» аталған. Қарт жырау Сұлтан Мәжиттің айтуынша, дастан алғашында аңыз-ертегі, шежіре түрінде тарайды. Оның 38 бұтағын Жанұзақ ақын 17 жыл бойы жазған. «Кітап үш бөлімді, киіз қапты, ләмпик тысты, қара сиямен көне араб жазуында жазылған. Оны сол заманда ел «Жанұзақтың киіз кітабы» деп атаған. Жанұзақ ақын қартайған шағында кітапты баласы Әріпжан ақынға аманат қалдырады. Жазылмаған екі бұтағының оқиғасын әңгімелеп береді. Әріпжан кітапты түгел жаттайды. Екі бұтағын жалғап жазады. Домбырамен әуендетіп, «Қырық бұтақты» түгел жырлағанда, бір айдан артық уақыт кетеді екен. Әріпжаннан шәкірті Сұлтан Мәжитұлы жатқа алады. Тарбағатай аймағына осы екі ақыннан етек алып тарайды. 1955-56 жылы фольклоршы Ақыл Сқақжанұлы мен әнші Кәмал Ішікбайқызы Сұлтан Мәжитұлының жатқа айтуынан он сегіз бұтағын қағазға түсіріп, Іле облыстық мәдениет мекемесінің мұрағатына табыс еткен.
«Бақтиярдың қырық бұтағын» ғұлама ақындар Жүсіпбекқожа Шайқысламұлы мен Ақыт Үлімжіұлы да жырлап, шәкірттеріне жаттатып, көшіртіп, Іле, Алтай аймақтарына жайған.
5. Жаңылтпаш, жұмбақ, шешендік сөздер (Қағазға түскені: 234 нұсқа). Жаңылтпаштан мысал:

Жоғары жақтан сең келеді,
Сегіз серке тең келеді,
Ақсақалды сұр серке
Сақалын суға малып,
Сілкіп, шығып келеді.

Бурыл атты қыз,
Бұйра айдарлы қыз,
Бура айдайды қыз.

Балқаймақ – балқаймақ,
Бұл қаймақ дегенің
Қай бал қаймақ?

6. Мақал-мәтелдер (Қағазға түскені 5000-нан астам). Мысалы:
Ата-қоныс ең қымбат,
Ұлтарақтай жер қымбат.

Ел қонысынан айырылса,
Ер ырысынан айырылады.

7. Байырғы айтыс (Қағазға түскені 22 нұсқа).
8. Ата-жөн шежіресі (Қағазға түскені 36 нұсқа). Шежірелерде күллі қазақтың, жүйеден Қытайдағы қазақ ру-тайпаларының шығу тегі, бұтақ-тармақтары, бір өңірден тағы бір өңірге қоныс ауыстырған үркін-қорқыны, ондағы ұрыс-жанжал, халықтың хал-күйі, тұрмыс-тіршілігі, салт-сана, ғұрып-әдеті, сол тұстағы ел басылары, батырлары, ақын, жырау, шешендері, олардың асыл, даналық сөздері, естен кетпес, тарихи болмыстары таратылады. Қытайдағы қазақтарда қанша ру болса, бүгінгі ұрпақтарына дейін жалғасқан сонша шежіре бар десек, асыра айтқандық болмайды.
Қытайдағы қазақ фольклорын түр жағынан екі үлкен топқа жіктеуге болады. Алғашқы тобы – өлең үлгісіндегі халық жырлары; Екінші тобы – қара сөз үлгісіндегі халық шығармалары. Жасалу әдісі бойынша да екіге айырылады. Біріншісі — ауызша туындаған, авторы ұмытылып, халықтық қазынаға айналған, авторы белгілі болса да, халықтық әдебиет үлгісінде жасалған туындылар. Мұндай туындыларда ауызекі тілдің ырғақ, бояуы айқын сақталады.
Екіншісі – нәзираланған кітаби мұралар. Кітаби мұраларда «Бастайын Алла атымен сөздің басын», «Құсни хат», «Құсни Жамал», «Пәни» «Дидар», «Үшбу сөз», «Ғар», «Тәмәт-тәмам» деген тәріздес кітаби тілдің айшығы молдап кездеседі; Қытайдағы қазақ фольклорының дәуірленуі: Ежелгі — әлмисақтан тартып жыл санауымыздың ҮІ ғасырына дейін, ертедегі – ҮІ ғасырдан ХҮІІІ ғасырға дейін, таяу және қазіргі заманғы – ХҮІІІ ғасырдан ХХІ ғасырдың басына дейінгі болып жіктеледі.
Қытайдағы қазақ фольклорында тарих қалыптастырған өзіндік белгілі ерекшеліктер де жоқ емес. Қандай ерекшеліктер? Басты-бастыларына тоқталып көрелік.
«Қытайдағы қазақ фольклоры» деп отырғанымызбен, ол – тұтас қазақ фольклор байлығының бір тарауы. «Ерекшелік» – жанама құбылыс. Уақыт, кеңістік нәтижесі. Тұтас қазақтың әдеби, мәдени баға жетпес құндылықтарының бір саласы болу – Қытайдағы қазақ фольклорының бірінші ерекшелігі.
Екінші ерекшелік – кеңістік әсері. Қытайдағы қазақтар қоныстанған мекен дүниедегі төрт өркениет жүйесінің тоқайласқан ортасы. Бұл төрт ірі өркениет – Үнді өркениет жүйесі, Ислам өркениет жүйесі, Қытай өркениет жүйесі, Еуропа-Америка өркениет жүйесі.
Бұл алқапты және ертеде-ақ Шығыс пен Батысты тұтастырған «Ұлы Жібек жолы» қақ жарып өткен. Ағылған осы керуенге ілесіп, сауда айналымына салынып, сол өркениеттер өнегесі әсіресе, араб, парсы, үнді классикалық басылымдары бұл кеңістікке кең таралған. Кез келген жаңалықты іліп әкетіп, өлеңдете жөнелетін қазақ ақындары сол классикалық туындыларды назиралық әдіспен қазақиластыра жырлап, ел арасына жаппай жайған. Мысалы, Ақыт Үлімжіұлы (1866-1940) араб, парсы, үнді классикалық мұраларынан «Ғаділ ханның хүкімі», «Мұса пайғамбардың мойындауы», «Жиһанша», «Екі уәзір», «Сәйпілмәлік — Бәдіғұл Жамал», «Мұсаның Қызырға жолдас болуы», «Жауыз патшаның жаңылысы», «Шолаққол қатын», «Смағұл қиссасы», «Ескендір Зұлһарнайын» қатарлы қыруар шағармаларды назиралаған; тағы бірі – Жүсіпбек қожа Шайхысламұлы (1857-1937). Ол «Жүсіп-Зылиқа», «Қасым-Жомарт», «Алтын балық», «Шәкім-Шәкірәт», «Ораз молда», «Нұрға Зарын», «Еренғайып», «Мұңлық-Зарлық», «Сал-сал», «Зарқұм», «Сәлімжан», «Дариға қыз», «Миғраж», «Мың бір түн хикаясы» тәрізді қырыққа тарта қисса жазып таратқан, т.б.
Үшінші ерекшелік – фольклордағы ертедегі және кейінгі діни наным-сенім ықпалдары. Мысалы, кейбір малшылар күні бүгінге дейін жылқысын бүйі шағып алса:

Бүйі, бүйі, бүйі шық,
Бүйі қамбаршық.
Заһарыңды жаймай шық,
Отыз омыртқадан шық,
Қырық қабырғадан шық, – деп; жылан шағып алса:

Мәрі, мәрі, мәрі жылан, – деп ;
малдары құрт ауруына шалдықса:

Шиге түскен шидей құрт,
Күйе өңдес қара құрт,
Жайлауыңды жау алды,
Қыстауыңды өрт алды,
Қарабас құрт, шық бері!
Шық дегенде ,қалмай шық! – деп фольклор жырын айтып жазылуын тілейді, ал ауру-сырқауды, дерт-дербезді қуалау жолында:
Айт дегеннен айтамын-ау бәдікті,
Қара мақпал тоным бар,
барша әдіпті.
От оттамай, су ішпей жата берсе,
Бәдік емей немене – бір кәдікті.
көш, көш!
Бәдік кетіп барады отқа таман,
Жүген ала жүгірдім атқа таман,
Кезі келіп бәдікті қолға берсе,
Итере салар едім отқа таман,
көш, көш!
Көшер болсаң, көш, бәдік,
тауларға көш!
Таудың артын жайлаған,
жауларға көш!
Көшер болсаң, ей, бәдік,
Шетенге көш!
Кемпір миын мүжіген
Шекеге көш, көш, көш! – деп бәдік жырын айтады. (Шағантоғай ауданындағы Сағадатхан Мақұлбек-қызының аузынан 1979 жылы жазып алынған).
Мұндай өлең-жырлардың айбарлы, жалынышты, адам жанын шошытатын тым тосын әуендері болады. Жеке де, топтасып та, екіге бөлініп алма кезек айтыс үлгісінде де айтады, «Ата-баба аруағына табыну», «Күн жайлату», «Жел шақыру», «Арбау», «Жадылау», «Бұлт шақыру», «Тасаттық» сияқты фольклорлық өлең-жыр нұсқалары да бар. Осы заман ерекшеліктерімен, жаңа сапалармен оларды жаңғыртып, жаңартып жалғастырушылар да ел арасынан мол кездеседі. Мысалы, ата-баба аруағына табынуда:
Маянбай бейітінен тілеу тілеп,
Бата алып содан
былай жүресіңдер…
Төрт боз ат,
төрт діңгекке қойды байлап,
Сайланды сегіз батыр, қару сайлап.
Ақ туын Маянбайдың
жерге шаншып,
Бөгенбай ұран
салды «Маянбайлап».
Мойнына кемер белбеу
тұрды салып,
Кейде есін жиып алып,
кейде талып.
«Атакем, аруағыңмен бер шарапат,
Бұл күнде балаң, – дейді, –
болған ғаріп»
Күн ыстық, әуе қайнап лапылдаған,
Қалың қол сырттан
қоршап шуылдаған,
Бөгенбай көп зарланып жылағанда,
Жайқалып, ту сүзіліп, суылдаған.
«Жасаған берді, – дейді, – тілегімді,
Дұшпаннан қалдырмасын
жүрегімді!»
– деген тәрізді жырланады («Бөгенбай батыр» жырынан).
Дін белгілерінде әсіресе, ислам діні ықпалы ерекше. Бұл күнде «Мұхаммед расул Алланың дүниеге келуі және Хадишамен некеленуі», «Расул Алланың дорол фәниден дарол фәниге рағлиаты», «Кербаланың шөлінде», «Қиямет-қайым», «Адам ата», «Мұхаммед пайғамбардың ғарда жылағаны», «Мағраж», «Мәуліт жыры», «Жан бермек», «Жеті әулие» сипаттас ислам діні мен оның шариғаты уағыздалатын неше ондаған, тіпті жүздеп саналатын фольклор туындылары адамдар жүрегінен кең де терең орын алған. Ол кітаптарды өздерін және ұрпақтарын имандылыққа, жаратушымен, Мұхаммед пайғам-бар рухымен табысуға, адами өркениетке жетелейтін Алла нұры деп қабылдайды, Пайғамбар мен сахабалардың бастан кешкен жанқиярлықтарына, батырлыққа, ай-лакерлікке, дінге адалдыққа қайран қалады; ол кітаптарды оқығанда, тыңдағанда адалсыздық, шариғатқа қиянат, алдау-арбау, ұрлық, өтірік, арамтамақтық, адамгершілік пен досқа опасыздық сияқты пендешіліктері көз алдына елестеп, естеріне түсіп, өңдерінде абыржу, сасқалақ, қынжылу байқалады; қиямет-қайым, қыл көпір, мәңкүр-мүңкүр сұрақтары, тозақ азаптары суреттелеген тұста жанарларынан үрей ұшқындайды, тікірейген кірпіктеріне жас толады, тәубеге келеді.
Төртінші ерекшелік – тіл және тіл қолданудағы парықтар (айырмашылықтар). Исі қазақтың ұлттық тілінің мыңдаған жылдар барысында қалыптасқан ортақ
заңдылықтарымен, төл дыбыста-луымен, сөздің өзіндік тіркесімен салыстыра қарастырғанда, қазіргі Қазақстан қазақтары мен Қытайдағы қазақтар тілінде, тіл қолдануында ерекшеленетін біршама парықтар бар. Ананікі дұрыс, мынанікі бұрыс деп айта қою қиын-ау! Ол парықтар фольклор әдебиетінің тіл мен тіл қолдануларында да кездесіп отырады. Мысалы: Пазыл, тәуфих, зұлмат, пітінә, жаңзы, мұқым, шәнжі, қапа, бұрқы, нам, жылдыз, мүрсәләт, мұһарбан, лау, бау, дарақ, ақалақшы, манпаң, зәңгі, бұқы, ғалам, уәйсің, жаһан, сәйсі, ғанибет, қирағат, мазар, ғарық, пәкізе, дәйбиау, топа, тәшкіләт, нәзір, шилай, бұқайпа, жығы, зәһар, кули, зұлжәліл, дәргай, қазірет, әбірет сияқты көп ұлттардан кірген қыруар жат сөздер кездеседі. Тым арыдағы фольклор әдебиетінен: еңсе, (желке), ернек (бармақ), кежеге (бұрым), күбір (тезек), қат (жидек), сүле (жан), торым (бота), шаға (қыз), шап-шақ (күбі), шарық (әл), шоша (құлып) және мағынасы түсініксіз: әзгер-мәзгер, жия-жия, пара-пара дегендер тәріздес өте ескірген, түсініксіз, тіл қолданысынан қалып қойған қазақтың архаизм, диалект тілдері де ұшырайды.
Бесінші ерекшелік – нұсқалардың молдығы. Тұтас қазақ ұлтына тән және Қытайдағы қазақ фольклорының төл шығармаларында, әсіресе, тарихы ұзақ туындыларында нұсқалар недәуір мол. Мысалы, төл тума, «Арқалық батыр дастанының» бес нұсқасы бар. ҚСЭ көрсетілуінше, қырық жыл шамалы бұрын Қазақстанда Сағдолла Нұралин мен К.Көшкіншіұлы нұсқа-лары жарық көрген. Қытайда 1980 жылы «Шалғын» журналының бірінші санында Сұлтан Мәжитұлы, осы жылы аталған журналдың №2 санында Асқар Татанайұлы және 1983 жылы «Мұра» журналының №1 Жұмажан Әбілғазыұлы нұсқалары жарияланған. Сұлтан Мәжитұлы нұсқасы 2282 тармақ, Асқар Татанайұлы нұсқасы 706 тармақ, Жұмажан Әбілғазыұлы нұсқасы 3503 тармақ. Бұлар көлемінен ғана емес, уақиға, сюжет құру, көркемдік жақтарынан да нұсқалық түс алған; исі қазақ фольклорының алтын қоры «Алпамыс», «Ер Тарғын», «Қобыланды», «Қыз Жібек», «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек», т.б. батырлық-ғашықтық эпостар мен басқа фольклор дастан-қиссаларында да нұсқалық түр жетерлік. «Қыз Жібек» Қытайдағы қазақ арасында үш нұсқада тараған. Олар – 1958 жылы Алматыда Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасында жарық көрген 2288 тармақ жыр және 342 жол қара сөзден тұратын Қазақстан нұсқасы, 1982 жылы Қытайда шыққан «Қазақтың ғашықтық жырлары» І-томында жарық көрген 6522 тармақ көлемдегі Шериаздан Сұлтанбайұлы нұсқасы және 1990 жылы Іле Қазақ автономиялы облысы Нылқы ауданының «Қазақ қисса-дастандары» кітабында жарық көрген (Сарқытбай Әсімұлы жатқа айтып беруінен Мүсілімбек Сарқытбайұлы жазып алған) 2410 тармақ келетін нұсқа.
Қазақстан нұсқасынан Ш.Сұлтан-байұлы нұсқасы 4234 тармақ, яғни үш есеге таяу көп және кілең жыр. Соңы ғашықтықтан батырлыққа өрбіген. Қазақстан нұсқасында хан, би, молда-қожаларға, діндік наным-сенімге, еркіндік, тәуелсіздікке байланысты жыр жолдары мен сөз-сөйлемдер алып тасталған. Тілінде де жаңаланған өзгешеліктер бар.
Алтыншы ерекшелік – шекараның бер жағында – Қазақстанда үш ғасырға созылған орыс отаршылдығының бет-бейнесін әшкерелейтін фольклорлық дастан-жырлар недәуір қомақты сақталған. Ондай дастан-жырларда «Сәтбек» атты дастандағы сияқты:
Батыстан орыс шықты өрлей көшіп,
Сүйретіп көк арбасын жерді кесіп.
Қазақтың қыстау, жайлау,
көктеулігін
Келеді кеміріп жеп, бөліп-пішіп.

Қазақтың кең даласын
басып алмақ,
«Бағын» деп боданға алып,
мөрін баспақ.
Сайлаған солдаты бар
сан мыңдаған,
Көнбесең, бесатардан оғын шаш-пақ, – деген жыр тармақтары молынан кездеседі.
Жетінші ерекшелік – академиялық деңгейдегі зерттеулерге зәрулік. Түп-төркінінің алыстығы, қорының ұшан-теңіздігі ондағы зерттеушілерге ырық бермей, тереңіне бойлатпай, ақиқатына құрық салдырмай келеді. Олардың зерттеуінен Қазақстан мен Қытай ғалымдарының байымдауларын үзіп-жұлып қайталау, соларда бұрын қалыптасқан теориялық жүйеге, оның кейбір қағидаларына тастай қатып жармасу, фольклор мәдениеті жөнінде жәй сауат айту, жалпы шолу байқалады. Бейнелеп көрсетсек, Қытайдағы қазақ фольклоры биік біліктілікпен, ыждиһатпен, таза ғылым деңгейінде саралауды, терең де жан-жақты байымдауды, шынайы тануды, теориялық қорытындылауды күтіп, тұнып тұрған телегей де терең теңіз, мол қазына.
Десек те, Қытайдағы қазақ фольклорын қастерлеп жинауда, басылымдарда жарық көрсетіп, жұртшылыққа қайталай табыс етуде, зерттеп-зерделеуде мақтан тұтарлық табыстарға да қол жетті. Атап айтсақ, қазірге дейін өлке деңгейінде қисса-дастан, тарихи жыр, батырлық жыр жанрлары бойынша 20-дан астам, ғашықтық жырлардан 10-нан астам том, ертегі-аңыздардан 7-том, шежірелерден 5-том, тарихи айтыстардан 4-том, мақал-мәтелдерден 3 том жарық көрді. Аудан сайын өз көлемінде сақталған фольклор мұраларынан төрттен, барлық саны жүзден астам кітап басылып шықты. «Шалғын» атты журнал ауыз әдебиеті мұраларын жинауға, жариялауға, насихаттауға 1980 жылдан 1987 жылға дейін қызмет етсе, «Мұра» атты журнал 1982 жылдан күні бүгінге дейін талмай осы салада қызмет етіп келеді. Фольклор жөніне 250-ден астам зерттеу, таныстыру мақала жарық көрді. 1984 жылы «Ауыз әдебиеті жайлы байымдаулар», 1985 жылы «Қазақ әдебиеті тарихының таңдамалы үлгілері» мен «Ауыз әдебиеті туралы», 1998 жылы «Ауыз әдебиеті тарихы» атты кітаптарды баспадан шығарды. Әлемге әйгілі ғалымдардың теориялық еңбектері де қамтылған.
Қытайдағы қазақ фольклорының той бастар, сарын, жар-жар, сыңсыма, көрісу, беташар, естірту, жоқтау, бата, наурыз жырлары, жарапазан, мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш, әзіл-қалжың сияқты шағын жанрлары қазірде жаңа заман рухымен ұштасып, қарқынды даму үстінде; шетел сюжеттерін (Шығыс сюжетін де қамтиды) назиралай, тарихта өткен оқиғаларды жаңғырта жырлау дәстүрі де жалғасын тауып келеді. Айтыс түрлерінің жемісі де ұшан-теңіз; күнделікті сан алуан өмірден туылып жатқан, әсіресе:
Жігерліні қағады,
Мақұлбайды табады.
Әне-міне десеңіз,
Түк қалдырмай шабады, – дегендер сияқты әділетсіздіктерді табанда сықаққа айналдырған, келемеж еткен туындылар ішкі дүниеңізді ашып, көңіл айызыңызды қандырады. Заманалық үгіт-насихаттан гөрі жұртшылық рухани азықты, тәлім-
тәрбиені осындай фольклор шығар-маларынан табады.

Оразанбай ЕГЕУБАЕВ

Редакция қоржынынан