СЫЙЛАСТЫҚ ПЕН ТЕҢДІК – БАҚЫТТЫ ОТБАСЫНЫҢ НЕГІЗІ

        Гүлдана Ермекқызы,
2001 жылы Алматы облысы Райымбек ауданы Ақбейіт ауылында туған.
«Тұран» университеті журналистика мамандығының студенті

  Гендерлік теңдік және отбасы

       Ежелгі заманнан бері отбасын құру адам өмірінің маңызды бөлігі болды. Отбасы – бұл өте күрделі құрылымы бар әлеуметтік ұйым.
Ең алдымен, отбасының өзегі ата-аналар мен олардың балалары. Сонымен қатар отбасының құрамында бірнеше ұрпақтың өкілдері бар: әжелер, аталар, сондай-ақ ерлі-зайыптылардың бауырлары және олардың балалары. Отбасының адам өміріндегі маңыздылығын асыра бағаламау мүмкін емес. Ересек адам үшін отбасы неке одағымен, міндеттермен, материалдық қамтамасыз етумен, жауапкершіліктермен және т.б. байланысты. Алайда, ересектерден бөлек балалар отбасы ұғымын басқаша түсінеді. Балалар үшін бұл олар оқитын алғашқы әлеуметтік орта, өйткені ата-ана бала үшін үлгі болып табылады. Бала ата-анасымен бірге тұрып жатқанда, олардан бәрін үйренеді және анасы мен әкесінен сіңірген дағдылар онымен мәңгі қалады және болашақ өміріне, тіпті болашақ отбасына да әсер етеді.Рас, көптеген адамдар отбасының бақытын ақшамен байланыстырады.Қаражат неғұрлым көп болса, соғұрлым отбасын құруға, оны аяғынан нық тұрғызуға сенімді болады. Ал шын мәнісінде отбасындағы береке – махаббат, өзара құрмет, түсіністік, сенім, жақындар мен жан жылулығына құрылған.
Отбасы соңғы он иә, жиырма жылдықта пайда болған ұғым емес. Сол себепті шаңырақ көтеру, сол шаңырақтың отын жағып, берекесін кіргізу, перзент сүю турасында қазақ халқы ежелден-ақ ой ойлап, қам жеген. Ертеден халқымызда жасы кішілер үлкендердің атын атамай ата, әже, әпке, аға, әке, көке деп сыпайы қарым-қатынас жасауы, сондай-ақ жасы кішілер үлкендердің, әсіресе қариялардың алдын кесіп өтпеуі, отбасы мүшелерінің бірін-бірі ренжітпеуі, үлкеннің тілін кішінің алуы, елгезек, тілалғыш, қолғанат болу, ал отбасы мүшелері үлкендерінің өзінен кішілерге қамқоршы, ақылшы болуы, еңбекті үй ішінде жұмыла істеп, әрқайсысының өз шама-шарқынша іс атқаруы қалыптасқан.
«Ұлдың ұяты әкеге, қыздың ұяты шешеге» деп қараған халқымыздың ұл баланы тәрбиелеуді аталар мен әкелер өз қолына алса, ал қыз баланы тәрбиелеу әжелер мен аналардың ісі болып саналған. Әке үйелменнің басшысы, отбасы мүшелерінің тірегі, асырап сақтаушысы, қамқоршысы. Әкенің мінез-құлқы, өзгелермен қарым-қатынасы, өнер-білімі ұл баланың көз алдындағы үлгі-өнеге алатын, соған қарап өсетін нысанасы. Қазақта біреудің баласы жақсы, өнегелі азамат болса: «Оның әкесі немесе атасы жақсы кісі еді, өнегелі жерден шыққан ғой» деп мадақтайтыны сондықтан.
Қай ата-ананы алсақ та, қызының ертең барған жерінде «балдай татып, судай сіңіп» кетуін, жақсы жар, әдепті келін, аяулы ана болуын армандайды. Қасиетті ана қызының тәрбиелі жан болып өсуі үшін жасынан ақ шашты қарияның алдынан аттатпай өсіреді. Халқымыз «келіннің аяғынан, қойшының таяғынан» дегенде, жаңа отаудың береке құтын, ағайын-туыс, ауыл арасындағы беделін, болашақ ұрпағына дұрыс тәлім-тәрбие беруін келіннің жақсы, жаман қасиеттерімен өлшеген. Әйел қандай биік дәрежелі жұмыс істемесін, қайда болмасын оның ең басты міндеті өмірге ұрпақ әкелу, бала тәрбиелеу деп есептелді. Сонымен бірге, отағасы жастай қайтыс болып, артында жас балалары мен жас әйелі қалса, әмеңгерлік салты бойынша, жесірге қайнысы немесе қайнағасы, олар болмаса басқа жақын туысқандары үйленіп, балаларын өз қамқорлығына алатын да, мал мүлкіне заңды түрде иелік ететін. Дегенмен, қазіргі таңда заман ағымы өзгеріп, қоғам мен отбасыдағы әйел затының рөлі өзгеріске ұшырады. Қазіргі кезде әйелдерөздерініңбілімі мен мансабынбалаларынаарнауғатырысқанымен, бұлоларғақаржымәселесінде кедергі келтіріп жатады. Егер олар күйеулерінің қаржылық қолдауына сене алмаса және әйелдерді өз үйлерінен кетуге мәжбүр ете алатын отбасылық кемсітушілік заңдарға тап болса, олар кедейлікке душар болуы мүмкін. Сондықтан ер мен әйелдің құқықтары барлық отбасылық заңда көрсетілген теңдік стандарттарына сәйкес келуі керек әрі көптеген отбасылық заңдардың дискриминациялық сипатына назар аудару қажет. Осы нормалардың кейбіріне әйелдер мен еркектердің жұбайына тең дәрежеде қарауы және жұбайы қайтыс болған жағдайда ағасына немесе басқа адамға мәжбүрлі түрде некеге тұруға байланысты болмауы жатады.
Көптеген мәдениеттерде отба-сының дәстүрлі формасы патриархалды болып табылады, бұл жыныстардың теңсіздігіне ықпал етеді. Ер адамдар көп күшке, билікке ие болады, ал әйел адамдарда сәйкесінше аз болады. Дәстүрлі ерлердің рөлдері мен міндеттері олардың әйелдерінің дәстүрлі рөлдеріне қарағанда жоғары бағаланады (мысалы, үй қожалығы, бала тәрбиесі). Дәстүрлі отбасы — бұл әйелдер мен балаларға арналған әділетсіз құрылым. Мысалы, алты жасқа дейінгі балалары бар барлық аналардың 60 пайыздан астамы ақылы жұмыс істейді. Бұл әйелдер күйеуі сияқты ақылы жұмысқа көп уақыт жұмсағанымен, олар үй жұмыстарымен және бала күтімімен көбірек айналысады. Бірақ біздің қазіргі қоғамда гендерліктеңдік, қыздар мен ұлдар, әйелдер мен ерлердіңешқандайзаңды, мәдени, саяси, экономикалық, діни немесе әлеуметтік күштердің ықпалынсыз өздерінің күнделікті тұрмыстағы құқықтары, міндет-тері мен артықшылықтарын пай-далануынатеңмүмкіндіктері бар. Кедейшіліктіңауқымындатұрғанәйелдер мен ерлер арасындағы алшақтық соңғы он жылдықта кеңейіп, ажырасуға кейін миллиондаған жұптарға, соның ішінде әйелдерге экономикалық қиындықтар туғызуда.
Осыған орай әлем белсенділері NADEEM KHAWER 54-ші сессиясында Халықаралық әйелдер күніне арнап шамдар жағып, әйелдерге қатысты кемсітушілікті жою комитеті (CEDAW) «Некенің экономикалық әсері, отбасылық қатынастар және олардың аяқталуы» атты жалпы ұсынысты қабылдады. Бұл жалпы ұсыныс комитеттің отбасылық теңдікке ХХІ ғасырдағы көзқарасын жақындатады. Яғни, әйелдердің бірдей мүліктік құқығы, оның формасына қарамастан, әлемнің барлық аймақтарында және құқықтық жүйелерде танылуы керек.
Бүгінде көптеген адамдар отбасының болашағына қатты алаңдайды. Ажырасу деңгейінің жоғарылығы, кәмелеткетолмағандардыңарасындағы құқық бұзушылықтар, жасөспірімдер арасындағы жүктілік, қамауда болу және қоғамдық білім беру проблемалары – бұл отбасылардың әсерінің төмендеуінің белгілері. Үй шаруашылығы басшысының балалар мен шекараларға қатысты міндеттерінде де толқулар мен қайшылықтар бар. Сиэттлдегі Вашингтон университетінде әлеуметтанушы Шварц өзінің алғашқы кітабын (американдық жұптармен және Блумштейнмен бірге), сонымен қатар өзінің некедегі зерттеуі барысында алынған түсініктерге сүйенеотырып, 100-ден астам жұппен сұхбат жүргізген болатын. Нәтижесінде, мұнда неке «терең сүйіспеншілік пен өзара құрметке жету үшін сеніммен еңбектің ынтымақтастығы» деп анықталған. Яғни, үйлену ата-аналық және отбасылық міндеттерімен, шешім қабылдау қабілетінің теңдігімен, қаржылық бақылаудың бір дейдеңгейімен және бірдей жұмыс мәртебесімен сипатталады. Шварц әйелі мен күйеуі арасындағы дәстүрлі қарым-қатынасты жұмысшы мен бастық арасындағы достықпен салыстырады. Мұнда жақындық еңбек қатынастарына тән күшпен шектеледі. Оның дәлелдерінің арасындағы некенің пайдасы қауіп-қатерден асып кететінін көрсеткенімен, шығындар осы жерде толығымен қарастырылады және мансаптық мақсаттарды көбінесе отбасылық өмірмен бөлісу міндеттемесін қанағаттандыру үшін екінші кезекке қою мәселесі де қамтылған.
Ендігі кезекте отбасында жиілемесе азаймай тұрған кезекті тұрмыстық зорлық зомбылық мәселесіне ойыссақ.
Отбасындағы зорлық-
зомбылық деген не?

Ол іс-әрекеттің әртүрлі түр-лерін қамтиды, бірақ олармен шек-
телмейді. Оған: физикалық, эмоцианалдық зорлық-зомбылық, жы-
ныстық шабуыл, моральдық зиян шектіру, репродуктивті мәжбүрлеу, қаржылық істерді теріс пайдалануда жатады. Тұрмыстық зорлық-зомбылық кезкелген әлеуметтік топта, нәсілде, дінде, жыныстық бағдарда және барлық жастағы адамдарда кездеседі. Құрбандар тікелей зардап шегушілерден өзге — балалар, ата-аналар, ата-әжелер, жұмыс берушілер, әріптестер мен достар болуы да мүмкін. Ең сорақысы сол, көп жағдайда жабық есіктер артында кімнің қандай азап шеккендігі құпия қалып қояды. Осы тұста көптеген зерттеулер айтарлықтай нәтижеге қол жеткізбеседе, бұл мәселелерді жеке шешуге бейім мәдени және діни факторлар бар. Алайда мұндай қылмыс туралы хабарлау тек жеке зиян ғана келтіреді деп санайтындар да жоқ емес. Оның себептері: ұялу, экономикалық, құқықтық салдарлар (жұмысынан немесе кәсіби лицензиясынан айрылу), балаларға жасалған қауіптер және діни сенімдер. Осы кедергілер салдарынанжыл сайын 1 миллионға жуық әйел 160 000 ер адаммен салыстырғанда жақын адамдарының (жұбайы, бұрынғы жұбайы, жігіті немесе қызы) құрбан болғанын хабарлады. Есеп бермегендер деңгейі жоғары болғандықтан, кейбір статистика дәл емес. Тұрмыстық зорлық-зомбылық сонымен бірге жұмыссыздықпен және белгілі бір мәдениеттермен байланысты. Соңғы екі жылдағы қазіргі экономикалық жағдайды ескере отырып, соттар тұрмыстық зорлық-зомбылық істерінің көбеюін байқады.
Тұрмыстық зорлық-зомбылықта жиі айтылатын сылтау түрлеріне мыналар жатады:
1) адамды «белгілі бір сабақ үйрету» керек болғандықтан, яғни оны белгілі бір әрекетке немесе мінез-құлыққа мәжбүрлеу үшін ұрған кезде жазалау, тәртіпке келтіру;
2) отбасы мүшесінің қарым-қатынасын және оған байланысты материалдық игіліктерді бақы-лайтындығын еске түсіру үшін;
3) қорғану. Зорлық зомбылық, материалдық жағдайдың төмендігі секілді әр түрлі себептермен ерлі зайыптылар ажырасып, отбасы екіге бөлініп жатады. Ал мұндай отбасының тұрақсыздығы ересектерге қарағанда жас балаларға көп әсер етеді. Балалардағы ажырасудың теріс салдары ұзаққа созылады, сонымен бірге олардың жеке қарым-қатынастарында да байқалады.Сондай-ақ, балалар мінез-құлықтың күрделі проблемаларына, мектептегі үлгерімнің төмендігіне, ашулануға, импульсивті мінез-құлыққа және әлеуметтік дағдылардың нашарлығына тап болады. Осындай ажырасу немесе ата-ананың қайтыс болуы, ауруға немесе мүгедектікке, жұмыс жағдайына, психикалық тұрақсыздыққа немесе түрмеге қамауға байланысты да отбасында ең әуелі бала зардап шегеді.
Отбасын құру үй салу сияқты: егер іргетасы нашар болса, үй ерте ме, кеш пе құлайды. Үйдің кез-келген уақытында сіз қабырғалардың түсін өзгерте аласыз, жаңа жиһаз сатып ала аласыз, еденге жаңа жабын төсей аласыз, бірақ сіз іргетасты ешқашан қайта жасай алмайсыз. Отбасымен де солай: егер берік негіз болмаса, ол құлайды.Сонымен, бақыттың негізін өмірдің сыртқы жағдайын өзгертуден емес, ішкі жағдайды реттеуден бастау керек.