ҚҰҚЫҚТЫҚ САУАТТЫЛЫҚ – ДЕМОКРАТИЯНЫҢ НЕГІЗГІ ТАЛАБЫ

Ақылбек ИСАБЕКОВ,
заң ғылымдарының кандидаты,
әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университеті

Құқықтық мемлекет құру талабы сан қилы болғандықтан, Конституцияны басшылыққа ала отырып, адам баласы өмірде жиі кездесетін кей салалардың заңдылық негіздерін жан-жақты таратып айтқанды жөн көрдік. Біздің бүгінгі тақырыбымызға негіз болған құқықтық обьектілер мыналар:
1.Құқықтық конвергенцияның мәні;
2.Тарихи-мәдени мақсаттарға арналған жерлердің құқықтық жағ-дайы;
3.Суррогат аналық – өмір талабы;
4.Жаза тағайындаудың өзіндік ерекшеліктері.
Міне осы сан салалы тақы-рыптардың түптеп келгеде айтар ойы бір. Ол – заң аясындағы қызмет. біздің де осы мәселелердің басын қосқанда айтпағымыз сол. Жалпы, құқық дегеніміз – мемлекет орнатқан және оның күшімен қорғалатын, жалпыға бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін тәртіп ережелердің жиын-тығы.
Құқық терминінің көптеген мәні бар, ол заң ғылымында күнделікті өмірде және қызмет бабында қолданылады. Кең мағыналы түсінік болғандықтан, әрбір адамның құқықтың мәні туралы қандай да пікірі қалыптасатыны сөзсіз.
Заң ғылымында «құқық» термині бірнеше мағыныда қолданылады. Біріншіден «құқық» ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы, азаматтардың еңбек ету бостандығы, білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқығы. Заңды тұлғалардың да құқықтық мүмкіндіктері бар. Осы келтірілген жағдайларда «құқық» түсінігі субъективтік мағынада қолданылады.
Субъективтік құқық – тұлғалардың мүддесін қанағаттандыру мақсатымен құқықтық нормалардың құқық тұлғаларына берілген құқықтық мүм-кіндіктері.
Екіншіден, «құқық» – құқық нормаларының жүйеге келтірілген жиынығы.
Норма дегеніміз – бір қатынасты реттеп, басқаратын ереже. Нормалардың қоғамда қалыптасқан екі түрі бар:
1) Әлеуметтік нормалар
2) Техникалық нормалар
Қоғамдағы көптеген қарым-қатынастарды реттеп, басқарып отыратын негізгі құрал әлеуметтік нормалар. Әлеуметтік нормалар адамдардың іс-әрекетінің, мінезінің тәртібінің қоғамдық ережесі болғандықтан қоғамды басқарудың, қатынастардың құрамына айналады.
Аймақтық, континенттік және дүниежүзілік құқықтық шындыққа байланысты көптеген геосаяси проблемаларды шешу жолдарын іздестіру, сондай-ақ қазіргі заманғы әлемнің жаңа сын-қатерлері мен шындықтары (экологиялық қауіптер, әлемдік лаңкестік проблемасы, энергия тасымалдаушылардың жетіспеушілігі, әлеуметтік қатынастардың жаңа сегменттерінің пайда болуына байланысты оң реттеу саласын кеңейту және т.б.) халықаралық құқықтың шеңберінен шығып, шын мәнінде әлемнің құқықтық келбетін анықтайтын құқықтың жаһанданудың объективті екенін көрсетеді.
Осыған байланысты, соңғы жылдары құқықтық конвергенция мәселесінде ғылыми қызығушылық – жоғарыда аталған процестерді және олармен байланысты салдарларды ең дәл және қазіргі заманға сай сипаттауға және оларды объективті ғылыми бағалауға шақырылған салыстырмалы жаңа құқықтық тұжырымдама өсіп келеді. Осылайша, бұл тұжырымдама мемлекет пен құқықтың жалпы теориясының заманауи тақырыбына енді және теориялық тұрғыдан зерттеу үшін өте маңызды. Осы мақаланың шеңберінде біз «құқықтық конвергенция» санатын жалпы түсіну мен қазіргі заманғы интерпретациялау мәселесіне жүгінеміз.
ТМД елдерінің және жалпы алғанда, Қазақстан Республикасының құқықтық ғылымының құрылған тарихы үшін біз қарайтын тұжырымдама салыстырмалы түрде жаңа болып табылады. Іс жүзінде, белсенді ғылыми революцияда ол тек 2000-шы жылдары ғана енгізіліп, соңғы 5-7 жыл ғана тиянақты ғылыми көзқарастар мен зерттеу жұмыстарына айналды.
«Конвергенция» термині латынша тамырларға (латынша «convergere») ие және оның жалпы формасында «жақындасу» немесе «жақындастыруды қалау» дегенді білдіреді. Қазіргі заманғы ғылымдағы бұл ұғым биология, мате¬матика, химия, медицина, лингвистика, сонымен қатар әлеуметтік-гуманитарлық пәндерде тұжырымдамалық-категориялық аппаратта қолданылатын көп секторлы болып табылады. Бастапқыда бұл термин жаратылыстану ғылымынан және нақты айтқанда, биологиядан, яғни эволюциялық түрдің даму теориясында, ағзалардың бір-біріне тәуелді емес топтарындағы эволюция ерекшеліктерінің жақындастырылуы, ұқсас шарттарда өмір сүру нәтижесінде ұқсас құрылымды алу мен табиғи теңдестірудің бір бағытта болғандығынан.
Лингвистикада конвергенция – ұзақ мерзімді байланыстар негізінде жеке тілдердің жақындасуы; экономикалық ғылымда – әртүрлі экономикалық жүйелердің жинақталуы, әлеуметтік-экономикалық проблемалардың жалпыға бірігуіне және дамудың бірыңғай объективті заңдарының болуына байланысты олардың арасындағы айырмашылықтарды жою; әлеуметтануда – қарама-қарсы әлеуметтік жүйелерді біртіндеп жақындастыру үдерісі. Конвергенцияны айқындауда мұндай айқын семантикалық ұқсастық басқа ғылымдарға, əсіресе əлеуметтік ғылымдарға тән. Шын мәнінде, зерттеу тақырыбындағы айырмашылыққа қарамастан, сондай-ақ осы терминмен белгіленген процестердің сипаты мен табиғатына байланысты, конвергенция термині ғылыми түсініктемелерде жақындастыру үрдістің мағынасында басым болуын байқаймыз.
Әлеуметтік ғылымдарда «конвергенция» ұғымының таралуы өзінің ерекше тарихына ие. Бұл жиырмасыншы ғасырдың ортасында, сол ғылыми тұжырымдаманың – конвергенция теориясының пайда болуымен байланысты. Батыстық ғылымда әлемнің биполярлы саяси картасының жағдайында «қырғи-қабақ соғыс» кезеңінде қалыптасты, өйткені интеллектуал- әлеуметтанушы топтардың сенімі бойынша бір-бірінен жақсы қасиеттерге ие болатын екі бәсекелес және қарама-қайшы жүйенің – капиталистік және социалистердің (олардың арасындағы өткір қайшылықтардың пайда болуына дейін, конвергенция философиялық, мәдени, әлеуметтік-саяси және экономикалық жүйелердің жақындасуы деп түсінілді) еріксіз жақындасуына сенімділік ретінде жаңа және бейбіт жолмен жүре алады деген ой болды. Олар аралас қоғамды қалыптастыру қажеттілігін ақтады, оның пайда болуы дұшпандық жүйелердің жақындасуымен жеңілдетілді және іске асыру қазірдің өзінде көптеген салалардағы интернационалдандыру және интеграциялау құралдарымен басталды.
Конвергенция теориясының тарап-керлері бұл үдерістің объективтілігіне назар аударып, капи-талистік және социалистік жүйелердің көп ортақ ұқсастықтарын анықтайтындарын атап өту керек. Осылайша, П. Сорокин, АҚШ пен Ресейдің даму тарихын және ерекшеліктерін талдай отырып, антагонистикалық айырмашылықтар мен осы жүйелердің өзара байланыс және өзара байыту арқылы мүмкін болатындығына қорытынды жасады.
Жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысында конвергенция теориясы батыстың ғылыми ойларында кеңінен танымал болды. Осылайша, өткен ғасырдың екінші жартысында конвергенция теориясы табиғаты бойынша интеграцияланған әлеуметтік ғылым бағыты болғандықтан, жаһандық құқықтық өрістегі жаһандану мен интеграциялық үдерістер арқылы нығайтылып, айқындалатын заманауи конвергенция процестерін зерделеуге және түсінуге негіз қалады.
Алайда, құқықтың екі түрлі түсінігі болады: біріншісі – құқықтың объективтік түсінігі қоғамның объективтік дамуына сәйкес жаңа қатынастардың қалыптасуы; екін-шісі – құқықтың субъективтік түсінігі объективтік қалыптасқан қатынастарды реттейтін, басқаратын нормативтік актілерді уақытында қабылдап бекіту.
Құқықтың негізгі функциялары: реттеу және қорғау. Құқықтың реттеу функциясы – нормативтік актілер арқылы қоғамдық қатынастардың байланысын, орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру.
Құқықтың қорғау функциясы – нормативтік актілердің қоғамдағы қарым-қатынысқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу.
Жоғарыда айтылғандай, құқық – жалпыға бірдей міндетте, мемлекет қамтамасыз ететін, қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалар жиынтығы. Құқықтық норма – құқықтың бір клеткасы, қоғамдық қатынастардың жақсы дамуына үлгісі деуге болады. Ол адам істерінің, жұмысының тәртібінің шеңберін анықтап, олардың бостандығын және қарым-қатынасын реттеп басқарып отырады. Шындығында заң ғылымында «конвергенция» ұғымы құқықтық конвергенция, заңды конвергенция, заңдағы конвергенция немесе заңның конвергенциясы деп саналады. Осы санаттардың көмегімен «заңдарды ақпараттандыру», «заңдарды қабылдау», «заңдарды біріктіру», «заңдарды үйлестіру», «заңдарды жақындату», «заң шығару», қазіргі заманғы динамикалық процестері, құқықтық отбасылар, құрылымдар және т.б.-ға өзара әсер ету мен әрекеттесуімен сипатталады. Олар сондай-ақ әртүрлі құқықтық мәдениеттер, дәстүрлер, заңдар мен тәртібі арасындағы және де құқықтық құбылыстар немесе құқықтық жүйелер элементтері (мемлекеттік және жеке құқық, халықаралық қоғамдық және жеке халықаралық құқық және т.б.) арасындағы ұқсастықты түсіндіру үшін пайдаланылады.
Құқықтың жалпы теориясы сала-сындағы танылған беделді ғалым С.С. Алексеев ХХ ғасырдың екінші жартысында-ақ біз қарастырып отырған құбылысты анықтаған: «Жақындасу – бұл құқықтық конвергенция деп атауға болатын заң әлемін өзгертетін терең процестердің сырт көрінісі». Ғалым оны бір бағытта құқықтық жүйелердің дамуы ретінде түсінді, оның нәтижесі – біртұтас заңды тұлғаларға өзара байыту нәтижесінде заңның интегралдануы. С.С. Алексеев осы негізде «өркениетті халықтар құқығы» деген тұжырымға келді.
Н.М. Коршунов «конвергенция» категориясын жекеменшік және мемлекеттік құқық арасындағы өзара әрекеттесу процесінің мағынасын көрсету үшін қолданды. Ғалым өз түсінігін негізге ала отырып, жеке және мем¬лекеттік құқықтың конвергенциясы ғылыми мектебінің негізін қалаушы болды. Оның түсінігінде конвергенция «…жеке құқықты реттеу саласындағы мемлекеттік заңдардың енуінің объективті процесі және керісінше де. Сонымен бірге, адам құқықтары мен бостандықтарын басым ету және қорғау қағидаты қазіргі заманғы ұлттық құқықтық жүйелерде және әлемдік құқықтық тәртіптің өркениетті секторында олардың жақындасуының шеңберінде жеке және мемлекеттік құқықтың оңтайлы әрекеттесуінің критерийі болып табылады… ».
Бұл конвергенцияны Е.В.Скурко «түрлі мемлекеттердің құқықтық жүйелеріндегі бірдей және ұқсас құбылыстардың пайда болуы мен процесі, құқықтық жүйенің жекелеген элементтерінің және тұтастай құқықтық жүйелердің өзара байланысы» деп анықтайды.
Сонымен, құқықтық норма – қоғамдағы қатынас субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін реттеп, басқарып отыратын жалпыға бірдей мемлекетпен қамтамасыз етілетін ереже-қағида.
Құқықтың норманың элементтері: диспозиция, гипотеза, санкция.
Диспозиция – қатынастың мазмұны мен субъектілердің құқығы мен міндеттерін көрсетеді. Мысалы, екі немесе көпжақты мәмілелер мен шарттардағы тұлғалардың міндеттері мен құқықтары айқын көрсетілуі.
Р.Б. Гювервердиев құқықтық конвергенцияны құқықтық жаһандану призмасы арқылы (құқықтық интеграцияның жан-жақты және кең таралған процестері) ұлттық заң жүйесін біртұтас құқықтық платформаға біріктіруге бағытталған қозғалысты, құқықтың үстемдігін сақтауға көмектесетін ауқымды құқықтық кеңістікті қарастырады.
Сондай-ақ, жаһандық факторлардың (ең алдымен, экономикалық және саяси) негізінде әртүрлі ұлттық құқықтық жүйелердің жекелеген компоненттерін жақындастыру мен өзара кірістірудің көп векторлық процесі ретінде заңның жақындауы туралы көзқарас бар. Осы процестің нәтижесінде ұлттық құқықтық дәстүрлер мен құндылықтармен алмасу жолымен интернационализацияланып және қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу тетігін біріктіреді.
Ю.С. Безбородов халықаралық құқықтық контексте ұлттық құқықтық жүйелердің арнайы халықаралық-құқықтық механизмдерімен жақын-дастыру призмасы арқылы құқықтық конвергенция құбылысын былай талдауға бейім: «Бұл құқықтық реттеудің бірлігі мен біртұтастығына қол жеткізуге бағытталған нақты құқықтық әмбебап әдістерді және әртүрлі формаларды қолдана отырып, әмбебап және өңірлік, көп жақты және екі жақты деңгейде орын алатын халықаралық құқықтағы заң шығарушы субъектілердің қызметіне қатысты ұлттық құқықтық жүйелердің кон¬вергенция үдерісі». Құқықтық жаһандануды ескере отырып, автор жаһанданудың құқықтық процестерін ғылыми зерттеудің жеткіліксіздігі мен толық еместігін атап өтеді. Ол бүгінгі күні «құқықтық глобалистика» деп атауға болатын білімнің жаңа саласы қалыптасатынын атап өтті. Оның тақырыбы – әлемдік интеграциялық үдерістермен шартталған және әмбебап құқықтық реттеу талап ететін әртүрлі әлеуметтік құбылыстар. Ю. Безбородовтың айтуынша, құқықтық глобалистика шеңберінде жаһандануды зерттеу жүйесі қамтамасыз етіліп, әртүрлі елдердің ғалымдарының күш-жігері жаһандану үдерісіне сәйкес келетін теріс салдарларын еңсеру үшін барабар ұсыныстар әзірлеу үшін топтастырылатын болады. Дегенмен, заңның үш түрі қалыптасқан: Конституциялық заңдар, жай заңдар, төтенше заңдар. Қазақстан Республикасында ұлттық құқық тек қана нормативтік кесімдер арқылы қалыптасады. Құқықтың нәр алатын бастауы Қазақстан Республикасының Конституциясы. Конституцияның ең жоғарғы заңдық күші бар және ол Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылады.
Заңның күші төрт «өлшемде» жүзеге асырылады: мерзімде, кеңістікте, тәнінде, тұлғаларына байланысты.
Ғалым жаһандану, әмбебаптандыру және фрагментация, ұлтүстілік және егемендікті ескере отырып, ілеспе категориялар аясында оның кешенді және күрделі табиғатын құқықтық конвергенцияның және талдаудың теориялық аспектілеріне ерекше назар аударады.
Автор құқықтық конвергенцияның төрт негізгі халықаралық-құқықтық әдісін: үйлесімділікті, біріктіруді, модельді заңдастыруды және интеграцияны, сондай-ақ конвергенцияның екі негізгі халықаралық-құқықтық формасын – халықаралық шартты және халықаралық ұйымды талдайды. Бұл жағдайда екінші үлгі логикалық түрде бірінші форманы қамтиды, себебі халықаралық шарт кез келген халықаралық ұйымның негізін қалайды. Сол себепті құқықтық конвергенцияның ең озық әдісі – интеграцияны қолданатын халықаралық ұйымдарға басты назар аударылады.
Н.С. Ахметова және Ю.Д. Мироненко, конвергенцияның қазақстандық заңнамаға əсерін зерттеуде: «құқық конвергенциясы ұлттық құқықтық жүйенің жекелеген элементтерінің, сондай-ақ, əлеуметтік қатынастарды құқықтық реттеудегі келісімділік пен оның дәрежесін жоғарылату түрінде жеке құқықтық жүйелердің өзара іс-қимыл процесі ретінде қарастырылады», деген пікірге келеді. Құқықтық жаһанданудың ықпалымен, олардың пікірінше, конвергенция еуропалық континентальдық екі отбасының – англо-саксон және роман-герман жақындасуының мысалында айқын көрінеді. Осы құқықтық отбасылардың конвергенциясын талдау негізінде авторлар ұлттық құқықтық жүйелерді, сондай-ақ ұлттық заңнамаларды және тұтастай алғанда әлемдік қауымдастықтың дамуының жаңа перспективалары мен мүмкіндіктерінің бар екендігін қорытындылайды.
О.Д. Третьякова құқықтық зерт-теудің тәуелсіз субъектісі ретінде құқықтық конвергенцияның күрделі көрінісін ұсынды. Автор халықтар арасындағы трансұлттық құқықты халықаралық қоғамдастықтағы қоғамдық қатынастардың әмбебап реттеушісі ретінде көреді. Заманауи құқықтың халықаралық сипатын ескере отырып, ғалым халықаралық ауқымда өмірді ұйымдастыру туралы заңды (құқықтық) конвергенцияның рөлін атап өтті: жалпыға ортақ адам құқықтары мен бостандықтарын тану және қорғау; қоршаған ортаны қорғау және халықаралық экологиялық құқық; құқықтық жабдықтар мен технологияларды біріктіру және т.б. Сонымен қатар, О.Д. Третьякова, қарастырылып жатқан құбылыстың теріс аспектілеріне де назар аударады, бұл негізінен құқықтық кеңейтуге, ұлттық құқықтық дәстүрлерді «жырмалау» және басқаларға қарама-қарсы процесті – заңды айырмашылықты тудыратын көрінеді. Біздің ойымызша, осы мақаланың аясында ерекше назар аударатын зат – ол автордың құқықтық конвергенцияның тұтас тұжырымдамасын жасауды мақсат етіп, оның ғылыми аппаратын әзірлегені. О.Д. Третьякова бойынша құқықтық конвергенция – бұл заң, құқық және қоғамдағы қарым-қатынастың басқа реттеушілері, сондай-ақ конвергенциямен сипатталатын әртүрлі мемлекеттердің құқықтық жүйелері, конвергенттің элементтері арасындағы байланыстар санын ұлғайту және осы элементтердің қоғамдық қатынастары. Құқықтық конвергенцияның мақсат-тары, әдетте, құқықтық конвергенция процесіне бағытталатын және олармен байланысты құқықтық құбылыстың барынша келісілуінде, сондай-ақ саяси, экономикалық, рухани және басқа да құқыққа жатпайтын қарым-қатынастарды құқықтық қамтамасыз етуге бағытталған заңға тәуелді маңызды нәтижелер болып табылады. Объект бойынша заңды және онымен байланысты құқыққа жатпайтын құбылыстарды және олармен байланысты туындайтын әлеуметтік құбылыстарды жуықтау бойынша бағытталған қызмет қарастырылған; субъект бойынша – жеке және ұжымдық тұлғалар, олар құқық жағынан (авторлық көзқарасқа сәйкес, олармен байланысты заңдық және онымен байланысты заңсыз құбылыстар мен әлеуметтік құбылыстар) жақындастыруды бастайды және қатысады. Сондай-ақ, құқықтық конвергенцияның формалары – жаһандық, жүйеаралық және кіші деңгейдегі құқықтық құбылыстарды жақындастырудың процедуралары жасалды.
Жауапкершілік белгілейтін немесе ауырлататын заңның кері күші болмайды. Егер іс-әрекет жасалғанда оған жауапкершілік заңда белгіленбеген болса, онда ешкім ол жауапқа тартылмайды.
Заң шығарған орган, әдетте заңмен бірге заңды күшіне енгізу туралы қаулы қабылдайды. Заңның жүзеге асырылуы тоқтатылса, ол күшін жойған болып есептеледі. Ол мынадай жағдайларда күшін жояды: көрсетілген мерзімі өтсе; күші жоғалған туралы кесім қабылданса; іс жүзінде күшіндегі заңның орнына басқа заң қабылданса.
Заңның кеңістіктегі күшінің шет мемлекеттердің аумағымен және егемендігімен байланысты. Мысалы, Казақстанның аумағы оның жергілікті әкімшіліктерінің аумағынан, ішкі сулардан, теңіздерден, оның жоғарғы ауа кеңістігінен тұрады.
Осы мақаланың барысында, құқықтық конвергенция мәселесі бойынша барлық көзқарастар барынша қамтуды мақсат етпесек те, О.Д. Третьякованың жүйелі кешенді зерттеулері ТМД аумағында бізге қызығушылық тудыратын мәселелер бойынша ең мұқият және толық ғылыми әзірлемелер болып табылады және оның елеулі бөлігі алғаш рет зерттеліп, тұжырымдалғанын айта кету керек.
Соңғы кезде ғылыми қоғам конвергентті үрдістердің тек жағымды бағалауларына барған сайын абайлықпен қарайтынын көрсетпесек, қазіргі заманғы құқықтық конвергенцияны түсінуде ретроспективті көзқарас толық болмаушы еді. Бүгінгі шындықтарда олар біркелкі, сындарлы емес. Мұның дәлелі – құқықтық дивергенция процестері (құқықтық даму бағытындағы «алшақтану»).
Біздің пікірімізше, осы құбылыстың салдарын түсіну мен түсіндіру тұрғысынан алғанда, жалпы қабыл-данған, дәстүрлі түсінік туралы айту қиынға соғады. Егер осы заңды тұжырымдаманың табиғатына қатысты ғылыми көзқарастар семантикалық түрде ұқсас болса, оның рөлі, маңызы мен ауқымы маңызды пікір¬талас алаңына айналатыны сөзсіз. Ұсынылған көзқарастардан көріп отырғанымыздай, құқықтық конвергенция ұлттық құқықтық жүйелердің немесе олардың элементтерінің өзара іс-қимыл үдерісі ретінде қарастырылады, нәтижесінде нормативтік-құқықтық актілердің тиімділігі мен келісімділігі арта түседі; және әртүрлі ұлттық жүйелердегі ұқсас элементтердің пайда болу процестері ретінде; құқықтық жүйелер мен құқықтық отбасыларды біріктіру үдерісі ретінде де қарастырылады.
Ал екінші мәселеге келсек, әр азамат тірісінде өз дүние-мүлкін кімге болса да мұра етіп қалдыра алады. Өсиет бойынша мұрагерлік дегеніміз – заңда көрсетілген ретпен жасалған азаматтың өз дүние мүлкін кімге қалдыру жөніндегі тірі кезінде жасалған ерікті тапсырмасы. Өсиет жазбаша түрде жасалады. Оны нотариалдық кеңсе немесе жергілікті әкімшілік растайды. Өсиет қағазына мұра қалдырушы қол қояды, бірақ бұл кезде оның жанында нотариус немесе басқа лауазымды адам болуға тиіс. Әрекет қабілеттігі жоқ адам, болмаса өз әрекетінің мәнін түсінбейтін адам өсиет қағазына қол қоя алмайды. Мұра қалдырушы өз өсиетін өзгертуге де, жоюға да ерікті және кейінгі жасалған өсиет қағазы алдыңғыларын жоққа шығара алады. Бұған тарихи-мәдени мұраны да жатқызуға болады.
Казақстан Республикасының Конс-
титуциясында жер табиғи ресурс ретiнде, Қазақстан Республикасы халқының өмірінің негiзi болып белгiленген. Қазақстан Республикасының Жер кодексіне сәйкес жер қоры нысаналы мақсатына сәйкес ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерi, сауықтыру мақсатындағы, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттағы жер санаттарға және тағы да басқа болып бөлiнедi.
Осылардың ішінде тоқталатынымыз тарихи- мәдени мақсаттағы жерлер.
Халықтың тарихи естелігі – ғасырлар бойы мәдени мұраға салынатын, барлық адамзат өркениетінің мәдени топтарын, халықтың, ұлттың, этностың өзін сақтап қалудың негізі болып қалу факторы болып табылады. Мәдени мұра өзіндік рухани – өнегелілік пен материалдық құндылықтардан тұрып, бір ұрпақтан келесі ұрпаққа жай өтіп ғана қоймай, оларды жоғалтып алмас үшін, ұлттық, мемлекеттік естелік болып табылады.
Адам қоғамының даму процесінде бір-бірімен байланысты миллиондаған қарым-қатынастар қалыптасып, жаңа-рып, ескіріп жатады. Бұл объективтік диалектикалық процесс. Осы процесті реттеп-басқару барысында қоғамдағы құқық бірнеше салаға, жүйеге бөлініп жатады. Қоғамдық қатынастардың объективтік даму процесіне сәйкес құқықтың құрылымы да, жүйелері де ескіріп, жаңарып, дамып отырады.
Сондықтан, құқық қогамдағы нормативтік актілердің тек жиынтығы ғана емес. Ол қоғамның, әр саласына сәйкес объективтік, диалектикалық даму процесі арқылы қалыптасатын әлеуметтік көп салалы, көп жүйелі құбылыс. Бұл күрделі кұқық процесі сала-салаға, жүйе-жүйеге бөлінумен шектелмейді. Сонымен бірге қоғамның салалық-жүйелік дамуын, олардың өзара байланысын, қатынасын реттеп-басқарып отырады. Нормативтік актілердің ескіргенін жаңартып, кемшіліктерін толықтырып құқықтық нормаларды қоғамның, объективтік процесіне сәйкес дамытып, олардың орындалуын тездетіп, жақсартады. Бұл процестің байланысында, қатынасында алшақтыққа және қайшылыққа құқықтың құрылымы, жүйелері жол бермеуге тиіс.
Осыған орай, ата-бабамыздан қалған тарихи- мәдени ескерткіштерін сақтап, олар орналасқан жерлердің құқықтық жағдайын дамытып, жақсартуымыз қажет.
Тарихи-мәдени мақсаттағы жерлер дегеніміз – тарихи-мәдени мұра объектілері, оның ішінде тарих және мәдениет ескерткіштері орналасқан жер учаскелері танылады.
Тарих және мәдениет ескерт-кіштері – тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енгізілген, халықтың өткен тарихымен, қоғам мен мемлекеттің дамуымен байланысты, адам жасаған немесе адам мен табиғаттың бірлескен туындысы болып табылатын жекелеген кесендер, ғимараттар, құрылыстар мен ансамбльдер, тарихи-мәдени ландшафттар және басқа да көрікті жерлер.
Тарих және мәдениет ескерткіштері мынадай түрлерге бөлінеді:
1) қала құрылысы және сәулет ескерткіштері;
2) археология ескерткіштері;
3) ансамбльдер.
Тарихи-мәдени мақсаттағы жер-лерді реттейтін құқық нормалары Қазақстан Республикасындағы тарихи-мәдени мақсаттағы жерлерді табиғи ресурс ретiнде пайдалану мен қopғay, ол жердi ұтымды пайдалануды ұйымдастыру мaқcaтынан өндiрiс құралы және шарты, сонымен бiрге, құнарлы топырақты жақсарту және ұтымды пайдалану, жер қатынастары субъектiлерiнiң құқықтары мен заңды мүдделерiн жүзеге асыруға байланысты туындайтын қатынастарды реттейді.
Тарихи-мәдени мақсатына ар-налған жерлерді пайдаланудағы қаты-настардың субъектілері көлемі мынадай жағдайларға тәуелді болады:
– субьектінің түріне;
–субъектінің заңи маңызы бар әрекетіне;
–аталған жер құқығы қатынас-тарының ерекшелігіне;
–құқық қатынастары субъектісінің өз функциясын жүзеге асыру жағ-дайына байланысты болады.
Тарихи-мәдени мақсатына арналған жерді пайдаланудағы қатынастары субъектілерінің қатары, мазмұны және олардың құқықтарының арақатынасы елдегі жер саясаты және әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар сипатына тәуелді өзгеріп отырады. Кеңес одағы кезінде мемлекет жерге меншік құқығы қатынастарының айрықша жеке субъектісі болғаны бәрімізге аян. Ал жерге жеке меншік институтын енгізген соң жерге меншік құқығы қатынастарының субъектілері қатарына жеке тұлғалар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалар қосылды.
Құқық, қоғамның объективтік – диалектикалық даму процесіне сәйкес қалыптасқан нормативтік актілердің бірлігі және құқықтың, қоғамның даму процесін реттеп, басқаруы. Құқық жүйелері субьективтік жолмен қалыптаспайды, сондықтан бұл жүйелер бір-бірімен объективтік тығыз байланыста, қатынаста болады. Қоғамның дамуына жақсы әсер етеді. Егерде қоғам мен құқықтың объективтік байланысы, қатынасы дұрыс дамымаса қоғам дағдарысқа ұшырайды.
Екінші – құқық қоғамның көп жүйелі, көп салалы әлеуметтік қарым-қатынастарын реттеп-басқарып отыратын жалпыға бірдей міндетті нор-малар.
Құқықтық жүйелері қоғамның әр саласына сәйкес қалыптасып, сол саланы реттеп, басқарып отырады. Салық, нормативтік актілер бәрі бірігіп қоғамдық құқықтың алдындағы тұрған бір саясатты, бір мүдде-мақсатты орындайды.
Қазіргі кезде мемлекет заң бойынша жеке меншікке берілмеген және беруге болмайтын тарихи-мәдени ескерткіштер орналасқан жерлерге меншік құқығын сақтап отыр. Міне, осыған сәйкес мемлекет жерге мемлекеттік меншік құқығы қатынастарының субъектісі болып табылады. Тарихи-мәдени мақсатына арналған жерлердің құқықтық жағдайының жалпы сипаттамасына арналған жерлерді пайдаланудағы қатынастарының субъектілері дегеніміз – жер құқығы қатынастарына қатысушылар болып табылатын және соған орай құқықтары бар әрі осы құқық қатынасында міндеттер атқаратын жеке және заңды тұлғалар, мемлекет. Мысалы: мемлекеттік органдар, жердің меншік иелері, жер пайдаланушылар, қазақстандық тұлғалар, шетелдік тұлғалар, халықаралық ұйымдар және т.б., ал бұл қатынастардың субъектілері дегеніміз – жер құқық қатынастарына қатысушылардың заңдармен белгіленген немесе реттелген құқықтары мен міндеттері.
Ал енді тарихи-мәдени мақсатына арналған жерлерді пайдаланудағы қатынастарды төмендегідей бөліп қарастырамыз:
1) материалдық құқық қатынастары құқық субъектілерінің тікелей жерге қатысты құқықтары мен міндеттерін анықтаушы нормаларды құрайды.
Басқаша айтқанда бұл құқықтар құқық нормасымен қарастырылған құқықтар мен міндеттерді жүзеге асыру арқылы қалыптасады.
2) процессуалдық құқықтық қаты-настар. Материалдық құқықтық қатынастардың пайда болуын, тоқтатылуын және жүзеге асыру тәртібін анықтайтын нормаларда көрінеді. Яғни құқықтық реттеуге тарихи-мәдени мақсатына арналған жерлерді пайдаланудағы қатынастары түспейді, оларды жүзеге асыру тәртібі түседі. Оған жерге қатысты мәмілені тіркеу тәртібі жатады. Жерді сатып алу-сату шарты жер ресурстарын басқаратын өкілетті органның тиянақты тексеруінен кейін міндетті түрде тіркелуге жатады.
3) реттеуші жер құқық қатынастары заңи жауапкершілікті қолдануға байланысты емес жер құқық қатынастарын жүзеге асыру процесінде қалыптасады.
4) қорғаушы жер құқық қатынастары жасалған құқық бұзушылыққа жауапкершілік шарасын қолдануға байланысты пайда болады.
Құқық қорғау қатынастары жер заңының бұзылуының барлық жағдайында пайда болады. Мысалы, жердің нысаналы мақсатын заңсыз өзгерту жер учаскесін алып қоюға негіз болады (жер құқығы жауапкершілігі); келтірілген залалды өтеу (азаматтық құқықтық жауапкершілік; айып төлеуді қолдану (әкімшілік құқықтық жауапкершілік).
Құқық құрылымы. Қоғамдағы барлық нормативтік актілердің мазмұ-нына сәйкес қалыптасады және сол құқықтық нормалардың қалай іске асуын, қалай орындалу тәсілдері мен әдістерін анықтап отырады. Құқық құрылымы жақсы, дұрыс дамуына қоғамның мемлекеттік құрылымы, саяси, экономикалық, әлеуметтік, рухани, демократиялық даму деңгейі зор әсер етеді.
Тарихи-мәдени мақсаттағы жер-лерді байланысты қатынастарды мемлекеттік реттеудің түрлері:
1) заң шығарушылық, тарихи-мәдени мақсаттағы жер қатынастарын реттеуді жүзеге асыратын заңдарды қабылдау қызметі;
2) заң орындаушылық, заң орындалуын қамтамасыз ету қызметі;
3) құқық қорғау қызметі, яғни кінәлі тұлғаны жауапкершілікке тарту.
Ал тарихи-мәдени мақсаттағы жер қатынастарын мемлекеттік реттеуде қолданылатын амал-тәсілдердің жиынтығы екі топқа бөлінеді: әкімшілік және экономикалық.
Қоғамдағы демократия, бостандық, әділеттік, теңдік, әлеуметтік-эко-номикалық жағдай жақсы дәрежеде болады. Ал бұл жағдайлардың дәрежесі төмен болса құқық құрылымы да нашар дамиды. Құқық құрылымы туралы екінші сұрақта толығырақ айтылады.
Құқықтық жүйе. Құқық теориясында құқық жүйесі және құқықтық жүйе деген екі дербестік ғылыми ұғым бар. Жер жүзіндегі барлық мемлекеттердің құкық құрылымы, жұмысының қалыптасуы, дамуы бірдей – ешқандай айырмашылығы жоқ. Ал, құқықтық жүйенің қалыптасуы, сол арқылы құқықтың тарихи өмірге келуі, дамуы әр елде әртүрлі болады. Өйткені әр елдің тарихи дамуы, ұлттың қалыптасуы, мемлекеттік саяси-экономикалық құрылысы бір-біріне ұқсамайды. Сондықтан, құқықтық жүйелердіңде қалыптасуы, дамуы әртүрлі болады. Мұны жан-жақты зерттеп білу өте пайдалы. Әр елдің құқықтық жүйелерінің жақсы тәжірибелерін алып, пайдаланып өз ұлттық құқықтық жүйені жақсы дамытуға болады.
Тарихи-мәдени мақсаттағы жер-
лерді мемлекеттік реттеудің қызмет-терінің түрлері:
1) жер учаскелерін есепке алу және мемлекеттік жер кадастрын жүргізу;
2) жерді жеке меншікке немесе жер пайдалануға беру немесе алып қою;
3) жердің санатын анықтау және жерді бір санаттан екінші санатқа ауыстыру;
4) жерді аймақтарға бөлу және жерге орналастыруды жүзеге асыру;
5) жер мониторингісін жүргізу;
6) жер төлемдерін алу;
7) жерді қорғау шараларын жүргізу;
8) жерді пайдалану мен қорғау шараларына мемлекеттік бақылау жүргізу;
9) жер дауларын шешу.
Тарихи-мәдени мақсаттағы жер-лерді қорғау үшін ақы төлеу жер төлемдерінің экологиялық құқықтық көрінісі болып танылады. Ол жерді қорғау үшін төленетін төлемдердің өзі бірнеше түрлерге бөлінеді. Олар: Жерді ластағаны үшін ақы төлеу, яғни жерге эмиссияға ақы төлеу; жерді табиғи ресурс ретінде молықтырғаны үшін ақы төлеу; жерге келтірілген зиянның орнын толтыру т.б.
Тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау және пайдалану:
1) тарихи-мәдени мұра объектілерін анықтауға, зерттеуге және насихаттауға;
2)тарихи-мәдени мұра объектілеріне тарих және мәдениет ескерткіштері мәртебесін бекітуге;
3) жоюдан, тағылық актілерінен, өңін айналдырудан, жалған дәріптеуден, бұрмалаудан, орынсыз өзгерістер енгізуден, тарихи түпмәтіннен үзіп тастаудан қорғауды қамтамасыз етуге;
4) археологиялық және ғылыми-реставрациялау жұмыстарын жүргізу жолымен қайта түлетуге және сақтауға;
5) олардың сақталуы қамтамасыз етілетін нормаларға сәйкес күтіп-ұсталуына;
6) этномәдени ортаны қайта түлету процесінде, сондай-ақ ғылыми және тәрбиелік мақсаттарда пайдалануға бағытталған шаралар жүйесін қамтиды
Тарихи, ғылыми, көркемдік және өзге де мәдени құндылығы бар объектілер табылған жағдайда, жер пайдаланушылар одан әрі жұмыс жүргізуді тоқтата тұрып, бұл туралы тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану жөніндегі уәкілетті органға хабарлауға міндетті.
Тарихи-мәдени мұра объектілерінің сақталып тұруына қатер төндіруі мүмкін жұмыстардың барлық түрлерін жүргізуге тыйым салынады.
Қазақстан Республикасының заң-дарында белгiленген жағдайларды қоспағанда, тарихи-мәдени мақсаттағы жерге жатқызылған жер учаскелерi оның меншiк иелерi мен жер пайдаланушылардан алып қойылмайды.
Тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғауды қамтамасыз ету мақсатында тарихи-мәдени мақсаттағы жерлерде Қазақстан Республикасының заң-намасында айқындалған тәртіппен қорғау аймақтары, құрылыс салуды реттеу аймақтары және қорғалатын табиғи ландшафт аймақтары белгіленеді.
Тарихи-мәдени мұра объектілерінің қорғау аймақтарының, құрылыс салуды реттеу аймақтарының және қорғалатын табиғи ландшафт аймақтарының шекараларын тиісті жергілікті атқарушы органдардың ұсынуы бойынша облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті өкілді органдары (мәслихаттар) бекітеді.
Аталған аймақтарды айқындаудың тәртібі мен олардағы жерді пайдалану режимін тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану жөніндегі уәкілетті орган айқындайды.
Қорғалатын аймақтардың, құрылыс салуды реттеу аймақтарының және қорғалатын табиғи ландшафт аймақтарының шегінде тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану жөніндегі уәкілетті орган Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнамасында көзделген негіздерде және тәртіппен әкімшілік ықпал ету шараларын қолдануы мүмкін
Құқық құрылымы дегеніміз- құкықтық нормалардың ішкі құры-лымы және олардың дамуының, орындалуының әдістері мен тәсілдері.
Құқық жүйесі дегеніміз – құқықтың өмірге келуімен оның жүйе-жүйеге бөлінуінің объективтік заңдылықтары. Құқық жүйесі тақырыптыц ең күрделі өзекті мазмұны. Құқық құрылымы мен құкықтық жүйе қоғамдағы құқықты дамыту, нығайту үшін, оның жұмысын жақсарту үшін қалыптасады.
Қоғамның даму процесінде көпшілік қарым-қатынастар өмірге келеді. Сол қатынастарды реттеу-басқару үшін объективтік жолмен кұқық жүйелері қалыптасады. Қоғамдағы құқықтың қалыптасу деңгейіне қарай нормативтік актілерді бірнеше салаға, топқа бөледі.
Тарихи-мәдени мұра объектiлерi тарих және мәдениет ескерткіштері мәртебесiн заңда белгiленген тәртiппен өздерi тарих және мәдениет ескерткіші деп танылған кезден бастап иеленедi.
Тарихи-мәдени мұра объектiлерiн Тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енгiзу туралы шешiм қабылдау үшiн құжаттар Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлеген тәртiппен ұсынылады.
Тарихи-мәдени мұра объектiлерiн тарих және мәдениет ескерткiштерi деп тану оларды мiндеттi түрде ресми жариялануға тиiстi халықаралық, республикалық және жергiлiктi маңызы бар Тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімінде бекiту арқылы баянды етiледi. Археология ескерткіштері олар анықталған кезден бастап тарих және мәдениет ескерткіштері мәртебесін алады.
Қазақстан Республикасындағы тарих және мәдениет ескерткiштерi заңмен мiндеттi түрде қорғалуға және сақталуға жатады, оларды пайдаланудың, оларды меншiктену құқығын өзгертудiң және оларды мәртебеден айырудың ерекше құқықтық режимi болады.
Тарих және мәдениет ескерткiшiн мәртебесiнен айыруға және тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізімінен шығарып тастауға объект толық түгел жойылған және (немесе) тарихи-мәдени мәнін жоғалтқан жағдайда ғана жол беріледі.
Жаңадан анықталған тарихи-мәдени мұра объектілері алдын ала есепке алу тізіміне енгізіледі және олар өздерінің мәртебесi туралы түпкiлiктi шешiм қабылданғанға дейiн, тарих және мәдениет ескерткiштерiмен бiрдей қорғалуы тиiс.
Құқықтық институт – бұл жүйеге бір-бірімен байланысты нормалардың және қоғамдық қатынастардың ұқсастығына қарай реттеп-басқару. Мысалы, азаматтық құкығы мен-шік, шарттық байланыстары т.б. мәселелері; әкімшілік құқығы, лауазымды тұлғалардың жауапкершілігі, мемлекетті органдарының кызмет-терінің қағидалары мен функциялары.
Тарих және мәдениет ескерт-кіштеріне меншік қатынастарының да ерекшеліктері бар. Ол Қазақстан Республикасының Азаматтық кодек-
сiмен және Қазақстан Респуб-ликасының өзге де заңдарымен реттеледі, тарих және мәдениет ескерткіштері деп танылған тарихи-мәдени мұра объектілері тарих және мәдениет ескерткіштеріне меншік құқығының объектілері болып табылады. Ал субъектілер болып Қазақстан Республикасының жеке және заңды тұлғалар табылады.
Қазақстан аумағында орналасқан және басқа субъектілерге тиесілі емес тарих және мәдениет ескерткіштері Қазақстан Республикасының ерекше меншігі болып табылады.
Қазақстан Республикасы қазақ халқының және Қазақстан Республикасында тұратын басқа да халықтардың тарихи-мәдени мұрасын құрайтын тарихи-мәдени құндылығы бар тарих және мәдениет ескерткіштеріне меншік құқығын олардың меншік иелерімен жасалған шарттар бойынша сатып алуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы атынан халықаралық және республикалық маңызы бар ескерткіштерге меншік иесі өкілеттігін тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану жөнiндегi уәкiлеттi орган, ал жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткiштерiне – облыстардың, — маңызы бар қалалардың, астананың, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) жергiлiктi атқарушы органдары жүзеге асырады.
Құқық жүйесі қоғаммен бірге дамып, жаңарып отырады. Қоғамның даму процесімен өмірге келген жаңа қатынастарды реттейтін, басқаратын нормативтік актілерді дер кезінде қабылдап құқық жүйелерін, салаларын жаңартып елдің жақсы дамуына мүмкіншілік жасап отырады.
Бұл процесте ерекше маңызды рөл атқаратын құқық жүйесінің азаматтық, мемлекеттік, әкімшілік, қылмыстық, процессуалдық салалары. Себебі осы салалар қоғамның экономикалық, саяси, әлеуметтік, мәдени негізін құрастырып, дамытады. Сондықтан, бұл салалар құкық жүйесінің діңгегі, ұйтқысы, басқа салаларға өзінің әсерін тигізіп, олардың жақсы дамуына жағдай жасап отырады.
Қазақстан Республикасының тари-хи-мәдени мұраларды қорғау туралы заңдарының бұзылуына кінәлілігі әрекетінен немесе әрекетсіздігінен көрінген тұлғалар Қазақстан Рес-публикасының заңдарына сәйкес жауапты болады.
Тарих және мәдениет ескерткiшiне немесе оның қорғау аймағына зиян келтiрген жеке және заңды тұлғалар тарих және мәдениет ескерткiшiн немесе оның қорғау аймағын қалпына келтiруге, ал бұл мүмкiн болмаған кезде келтiрiлген зиянды Қазақстан Республикасының азаматтық заң-дарына сәйкес өтеуге мiндеттi. Тарих және мәдениет ескерткiшiн немесе оның қорғау аймағын қалпына келтiру уәкiлеттi органның бақылауымен жүзеге асырылады.
Дамыған елдердің тарихында құқық жүйесінің өз ішінде кешенді салалар қалыптаса бастайды. Бұл объективтік, диалектикалық даму процесінің нәти-жесі. Мысалы: теңіздік құқықтың нормалары әкімшілік, азаматтық, жер, процессуалдық жүйелерден тұрады және олармен бірлестігі. Бұл процесс құқық жүйесінің екі-үш қабатқа айналуы. Жаңа салалар өзінің негізгі жүйелерінен байланысын үзбейді.
Құқық жүйесінің тәсілдері мен әдістерін дамытуға, нығайтуға материалдық және процессуалдық құқықпен бұқаралық және жеке тұлға құқықтары көп үлес қосады. Бұлардың нормативтік актілерінің дұрыс, тез, жақсы орындалуында маңызы өте зор.
Материалдық құқық – қоғамдағы қарым-қатынастарды реттеп, жақтап, қорғап отыратын нормалар. Мысалы: қылмыстық құқықтық нормалар, азаматтық құқықтық нормалар, әкімшілік құқыктық нормалар т.б.
Тарихи-мәдени сараптама жүргі-зудің ережесі «Тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 19-бабы 7) тармақшасына сәйкес әзірленген және тарихи- мәдени мұра объектілеріне тарихи-мәдени сараптама жүргізудің тәртібін айқындайды. Тарихи-мәдени сараптама мәдени-мұра объектісінің тарихи-мәдени маңызын және сақталу деңгейін белгілеу мақсатында жүргізіледі.
Халықаралық және республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштеріне сараптаманың жүр-
гізілуін тарихи-мәдени мұра объек-тілерін қорғау және пайдалану жөніндегі уәкілетті орган қамтамасыз етеді.
Тарихи-мәдени мұра объектілеріне немесе жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштеріне сараптаманың жүргізілуін қамтамасыз етуді облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың) жергілікті атқарушы органы қамта-масыз етеді.
Қоғамның тарихи даму процесінде құқық жүйелері азаматтардың, бір-лестіктердің, ұжымдардағы, мемле-кеттің мүдде-мақсаттарын қорғап, дамытып отырады. Бұл мүдде-мақсаттар екіге бөлінеді: бұқаралық және жеке тұлға мақсаттары. Осы екі мүдде-мақсатқа сәйкес қоғамда бұқаралық және жеке тұлға құқығы калыптасады.
Сонымен, бұқаралық құқық – мемлекет бұқаралық және жеке тұлға арасындағы қатынастарды реттеп, басқарады; жеке тұлғаның құқығы – жеке адамдардың арасындағы қатынастарды реттеп-басқарады. Бұл екі құқық бір-бірімен тығыз байланыста дамиды.
Бұқаралық құқық мемлекеттік билікпен байланысты, оның реттеп-басқаратын қатынастары өте күрделі мәселелерді қамтиды. Өйткені олар қоғамдық мүдде-мақсаттарды іс жүзіне асыру бағытында қызмет атқарады. Бұл топқа көбінесе конституциялық, әкімшілік, қаржылық, қылмыстық, процессуалдық, әскери нормалар жатады. Жекетұлға құқығы адамдардың және заңды тұлғалардың мүдде-мақсаттарын іске асырады, қорғайды. Бұл топқа азаматтық, еңбек, отбасы, сауда, кәсіпшілік, кооперативтік нормалар жатады. Сонымен, бұқаралық құқық – мемлекеттік істермен, ал жеке тұлғалар құқығы – жекелік істермен шұғылданады. Жеке тұлғалар құқығы жеке меншікпен тығыз байланыста дамиды. Жеке меншік болмаса жеке тұлғалар құқығы да болмайды. Біздің елде Кеңестік дәуірде жеке тұлғалар құқығы жоқтың қасы болды. Қазіргі нарықтық жүйе қалыптасу кезінде меншіктің неше түрлері өмірге келіп, жеке тұлға құқығын жан-жақты дамытуға мүмкіншілік туды
Бағдарламаның ең маңызды ба-ғыттарының бірі оны жүзеге асыру барысында алынған, мәліметтерді жүйелендіру және тарихи-мәдени мұра объектілері орналасқан жерлердің құқықтық жағдайын жақсарту болып табылады. Тарихи-мәдени объектілер орналасқан жер учаскелерін пайдалану, қорғау қатынастарын реттейтін нормалардың жүйесін жетілдіруіміз қажет. Сонымен қатар, ата-бабамыздың даналығымен жасалған ескерткіштерді әлемдік деңгейде танытып, еліміздің туризм саласын дамытуға болады. Ал бүгінгі күні тарихи-мәдени мақсатқа арналған жерлер қатынастары бойынша реттейтін заңнама актілерінің аздығы үлкен мәселе болып отыр. Сол үшін тарихи-мәдени мұраларымызды қорғау үшін жүйеленген нормативтік акт қабылдауымыз қажет. Ұлы қазақ даласында өмір сүрген және өмір сүріп жатқан халықтың мәдени игілігін сақтау басты мақсат болу керек, себебі кешегіден қалған тарихи мұралар ата-бабамыздың қалдырған асыл қазынасы, сондықтан ол жер учаскелерін әрбір азамат қорғап, қастерлеу қажет.
Ал суррогат аналарға келсек, мемлекет және құқық теориясы жалпы мемлекет және құқық ғылымының пәні ретінде қоғамның, қоғамдық өмірдің құбылыстары-мемлекет және құқықтың пайда болуы, дамуы және қызмет істеу жолдарын, өздеріне тән заңдылықтарын, олардың таптық-саяси және жалпы адамзаттық мәнін, мазмұнын және түрін, заңды қарым-қатынастары мен байланыстарын, құқықтық сананың және құқықтық мәдениеттің ерекшіліктерін ашады.Осы қоғамдық қатынастардың мәнін ашуда мемлекет және құқық теориясы пәні басқа құқық салаларының пәндерімен тығыз байланыста болады. Әсіресе, мемлекет және құқық теориясы пәні тарихи принципке сүйене отырып, мемлекет және құқық тарихымен тығыз қарым-қатынаста дамиды. Ол әртүрлі мемлекеттердегі,әртүрлі мезгілдегі, кеңістік пен кезеңдердегі нақты мемлекеттік-құқықтық құбы-лыстар мен процестерді зерттейді. Ал, мемлекет пен құқық теориясының пәні бұл білімді жинақтап, жүйеге келтіріп, жаңа творчествалық сапа береді.Сондықтан, тарихи принцип мемлекет пен құқық теориясының негізгі принципіне жатады. Жалпы алғанда мемлекет және құқық теориясы пәнінің зерттеу шеңбері 10-12 мыңжылдықтардағы жалпы планеталық мерзімді қамтиды.
ХХ ғасырда әлемдегі дамыған елдерде медицина қарқынды дами бастады, олардың қатарында репродукция да бар. Ол ТМД елдерін де айналып өтпеді. Суррогат ана кең мағынада оны асырап алу үшін,басқа тұлғаларға табыс ету мақсатында бала көтеретін босанатын әйелмен жүзеге асатын барлық жағдайларды айтады. Суррогат ана болып баланың дүниеге келгеніне дейін олардың арасында генетикалық байланысы жоқ ұрықсыз жұп үшін бала көтерген әйел саналады.
Соңғы кезде суррогат ана институты ұдайы және жан-жақты талқыланып жүрген моралдық және құқықтық мәселелері болып жатыр.
ТМД елдерінің суррогат анаға қатысты ҚК біздің Қылмыстық Кодексте жоқ құрамдарына ие. Ұрпақ жаңғырту денсаулығын қорғаудың барлық шаралары арқылы жүзеге асыруы қажет. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне ұқсас нормаларын енгізу осы медициналық құқық бұзушылықтарды болдырмауына жол ашады.
Сонымен қатар, жоғарыда қарастырылған проблемалық сұрақ-тардың шешуі болып «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі» атты Қазақстан Рес-публикасының Қылмыстық Кодексі саналады, оның әрі қарай жаңартылуы қажет.
Кез-келген қоғамда, оның өз мүшелеріне деген қатынасын реттеу қажеттілігі туды. Міне, соған байланысты әлеуметтік реттеудің қажеттілігі көрінеді. Оны нормативті және жеке деп екіге бөлеміз. Біріншісінің нормалары қоғамның барлық мүшелеріне арналады. Екіншісі, жеке бұйрық түрінде көрінеді. Олар бір-бірімен тығыз байланысты болады. Әлеуметтік реттеу адамзат қоғамының дамуымен басталады. Алғашқы қауымдық құрылыста қоғамдық қатынастарды негізгі реттеуші салт-дәстүрлер болды. Олар қоғамға пайдалы түрлі жағдайдағы мінез-құлық ережелері еді. Салт-дәстүрлер атадан-балаға мұра ретінде беріліп отырды. Қоғамға әсер ете отырып, олар өте жай өзгерді. Кейінгі дәуірлерде қоғамдық мораль нормалары мен діни-нанымдар келіп шықты. Олар біртіндеп бірігіп кетіп діни негіздерді қалады.
Адамзаттың бүкіл өмір сүру тарихындағы некенің маңызды мақсаттарының бірі бала саналып келді. Біздің арманымыз, бейнетіміз және үмітіміз олардың дүниеге келуімен және тәрбиелеумен тікелей байланысты. Алайда, әкелік және аналық қуанышты сезіну барлығына жазбаған, атап айтқанда, медициналық статистика бойынша, барлық ерлі-зайыпты жұптардың 20 пайызы баланы табиғи түрде босану мүмкіншілігі жоқ ерлі зайыпты жұптар үшін сурогатты ана қызметіне жүгінуге тек әйелдің бала көтере алмауы ғана емес, сонымен қатар жүкті болып жүре алмау және бала босана алмау да алып келеді. Шынайы суррогат ана болып FIV немесе ұқсас процедура көмегімен алынған эмбрионды алып жүретін, оның биологиялық анасы болып табылмайтын және болашақ баланың заңды анасы болуға да ынталы емес жағдайындағы әйел танылады.
Адамның ежелден бері аталған мәселені шешуге ұмтылғандығына қарамастан, тек соңғы жылдарда ғана, адам репродукциясын қолдан пайдалану тәсілінің арқасында, ахуалды өзгертуге мүмкіндік туды. Қолдан ұрықтандыру және эмбрионды имплантациялау отасын жүргізу ерлі-зайыптылардың ата-ана болу үмітін оятуға мүмкіндік берді. Алайда, осы репродуктивті әдістерді қолдану бәрібір де этикалық, медициналық және заңды сипаттағы бірқатар мәселелерді алып қалыптастырады. Суррогат (алмастырушы) ананы пайдалану айналасында болатын даулардың көпшілігі, денсаулықтары бойынша балалы бола алмайтын ерлі-зайыптылар үшін қолдан ұрықтандыру көмегімен бала көтеруге және босануға келісім берген әйелге байланысты болып келеді.
Суррогат ана дегеніміз кең мағы-нада, оны асырап алу үшін басқа тұлғаларға табыс ету мақсатында бала көтеретін, босанатын әйелмен жүзеге асатын барлық жағдай.
Суррогат ана болып баланың дүниеге келгеніне дейін олардың арасында генетикалық байланысы жоқ ұрықсыз жұп үшін бала көтерген әйел саналады.
Соңғы уақыттарда суррогат ана институты ұдайы және жан-жақты талқыланып жүрген моралдық және құқықтық мәселелер болып отыр. Қандайда бір жақтың бағытын негіздеу үшін олардың бағытын зерттеуге жүгіну қажет.
Сонымен, құқық жүйесі өзінің құрамына жеке норманы, құқықтық институты, бөлімді және құқықтық саланы біріктіреді. Қазіргі кезеңдегі құқық жұйесінің негізгі салалары:
1. Мемлекеттік (конституциялық) құқық – бұл сала әр елдің қоғамдық және мемлекеттік құрылысын, азаматтардың құқықтық жағдайын, мемлекеттік аппаратты құруын, оның жұмыстарын реттеп-басқарып отырады.
2. Әкімшілік құқық – бұл сала қоғамды, мемлекетті басқару қарым-қатынастарын реттеп, дамытып отырады.
3. Қаржы (қаражат) құқығы – бұл сала әр елдің мемлекеттік қаржы-қаражат көлеміндегі қатынастарды басқарады.
4. Жер құқығы – бұл сала жер, су, өнімдік, табиғат, экологиялық бағыттағы қатынастарды реттеумен шұғылданады.
5. Азаматтық құқық – қоғамның ең күрделі саласындағы мүліктік қатынастарды реттеп отырады.
6. Еңбек құқығы – азаматтардың еңбек бағытындағы қатынастарын дамытып, реттейді.
7. Жанұялық құқық – осы саладағы ерлі-зайыптылардың, олардың бала-ларының өзара қатынастарын реттейді.
8. Азаматтық-процессуалдық құқық азаматтардың азаматтық, еңбектік, жанұялық шағым істерін қарағандағы қарым-қатынастарды реттеумен шұ-ғылданады.
9. Қылмыстық құқық – қылмыстық істерді жан-жақты тексеріп, дұрыс шешу барысындағы мәселелермен шұғылданады.
10.Қылмыстық-процессуалдық құқық – полиция, прокуратура, сот т.б. құқық, қорғау аппараттарының қылмыстық істерді тергеу, жүргізу, дұрыс шешім, үкім жасау барысындағы қатынастарды жан-жақты реттеп отырады.
11. Еңбекпен түзеу құқығы – қылмыскерлерді тәрбиелеп, дұрыс жолға салып, қоғамға пайдалы азамат болуын қамтамасыз ету жолындағы қаты-настарды қамтиды.
12. Халықаралық құқық-мемле-кеттердің арасында туындайтын қаты-настарды реттейтін құқықтық нормалар.
Суррогат анаға қарсы тараптар бала көтерген уақыттағы ана мен шарана арасында болатын терең эмоционалды байланыстың немқұрайлылығына алып келетіндігін алға тартады. Осыдан бөлек, шіркеу өкілдері, бала босанудың маңыздылығынмойындап, оны некенің жалғыз мақсаты деп санамайды. Некені «сезім құпиясы» деп тани отырып, олар ерлі-зайыптылардың төсек қатынасындағы этикалық құндылықты жаны мен денесі бірігетін, толық және өзара берілуі деп санайды. Сонымен қатар, осындай бірігу тек адамды дүниеге әкелумен шектелмейді. Прославты шіркеу, синергия идеясын, яғни әлемді жасаудағы Құдай мен адамның жаратылуын қабылдай отырып, соңғының өзімен әлем Жаратушысын алмастыруына барлық жағынан қарсы тұрады. Сондықтан, егер ері ұрықсыз әрі медицина оған көмек беруге қауқарсыз болса, қандай да бір амалмен оны алмастыратын жағдайда іздемей әйелі оны қандай болса солай қабылдауы тиіс. Мұсылман діні суррогат ана мәселесін шешудің басқадай жолын қарастырады. Ислам дінін ұстанушы елдерде полигамиямен шешілген, яғни суррогат ана болып ерінің басқа әйелі танылуы мүмкін.
Күйеуінен кінәрат болмаған жағдайда бедеу әйелдің мәселесі ежелде екі жолмен шешілген: не ері ажырасуға құқылы болған, не ананы алмастыруға жол берілген. Аталған жайттар Інжілде қарастырылған.
Егер әйелі күңнен бала көруге мүмкіндік бермеген, яғни оған өзі күң әкеліп бермеген жағдайда ғана еркек күңді өзі алып келуге мүмкіндігі болған. Мұндай жағдайда ері күңді өзі таңдаған, алайда ол оның әйелімен мәртебе бойынша тең болмаған, тек бала туу қызметін атқарған. Суррогат ана мен суррогат әке симбиозы тірі адам мен өлі адам арасындағы ерлі-зайыптылар қатынасын реттеудегі «аруақ неке» салты ретінде танылуы мүмкін. Мысалы, «кукуйю» деген тайпада қаза болған күйеуінің мүлкін мұрагерлікке алу мүмкіндігі бар, алайда ашынасынан бала көтере алмайтын жастағы жесір әйел өзі сияқты мұрагерді дүниеге алып келу үшін әйелді сатып алу мүмкіндігі болған. Өлген адамның мүлкіне сатып алынғандықтан, әйел қаза болған адамның зайыбы ретінде танылған.
Коммерциялану мүмкіндігіне байланысты ананы алмастыру тәжірибесі сынға ұшырауда. Ол аталған әдіс бай тапсырыс берушілер үшін бала жасаушы ақылы инкубаторлар рөліндегі әйелдерді қанау құралы ретінде пайдалану мүмкіндігімен қорытындыланады. Осындай фактілер аз емес. Молдавада балаларды шет елдерге жолдаумен айналысатын қылмыстық топ анықталған болатын. «Донор» – аналар балаларының қайда жөнелтілетіндігін бала көтерген кездерінің өзінде білген. Америкада жүріп өзінің әріптесімен, осыған ұқсас «бизнеспен» айналысқаны үшін Венгрияда генетик-дәрігер Энде Цейзелге қарсы қылмыстық іс қозғалған болатын.
Брюсселдегі Бүкіләлемдік меди-циналық ассоциация декларациясында (1985 ж.) суррогат ананы коммерциялық мақсатта пайдалануға тыйым салу туралы қарастырылған. Біз қазақстандық заңнамаларда суррогат ана тек қана мемлекет жүйесіндегі денсаулық сақтау мекемелерінде және денсаулығына байланысты тапсырыс беруші өз бетінше бала көтере алмайтын және босана алмайтын жағдайларда ғана орын алу қажеттігі көрсетілу тиістілігі жөнінде тұжырым жасаймыз.
Осы кезеңде суррогат анаға қатысты медициналық көрсеткіштерді нақтылауымыз қажет. Біздің көз-қарасымыз бойынша суррогаттық анаға тек ғана бедеуліктің жолын кесу мақсатында ғана жол берілетін айрықша жағдайда – осыған дәстүрлі түрде жататын – бала көтере алмауға алып келетін жатырдың жоқтығы, патология жағдайында ғана жол берілуі қажет.
«Суррогат ана» бағдарламасы келесі алгоритм бойынша жүргізіледі: суррогат ана мен генетикалық менструалды циклдің кезектілігімен; экстракорпоралды ұрықтандыру мен эмбрионаны отырғызуды жүргізу (осы жағдайларда).
Біздің көзқарасымыз бойынша, егер суррогат ананың рөлін бала көтере алмайтын және босана алмайтын әйелдің туысы мойнына алатын болса, осыған байланысты құқықтық мәселелердің туындамауы да мүмкін, бұл өз кезегінде суррогат ананың коммерциялану қаупін азайтуға мүмкіндік береді.
1994 жылы Австралияда суррогат ананы пайдалану туралы заңнамадағы бірқатар шектеулер алынып тасталған болатын, бұл өз кезегінде апалы-сіңлілердің генетикалық ата-аналардың алмастырушы аналар болуына мүмкіндік берді.
Солтүстік Каролина штатында (АҚШ) өзі бала көтере алмайтын жағдайдағы әйелдің әпкесі, күйеу баласының ұрығынан ұрық-тандырылған және 1947 жылы мамыр айында бала босанған. Осындай шешімді қабылдамас бұрын ерлі-зайыптылар алты жыл бойы бедеуліктен емделген болатын. Ағыл-шын әйел Эдит Джонске өзінің қызы 22 жастағы Сюзанның аналық жасушамен, оның 23 жастағы күйеуі Крич Ленгстонның ұрығының қосылу жолымен алынған эмбрион салынған болатын. Бірінші рет бедеу қызының орнына анасының бала көтеру жағдайы ОАР 1987 жылы тіркелген болатын.
Болашақ баланың заңды ата-анасы болуды қалайтындар, ерлі-зайыптылардың арасында туыстық қарым-қатынас болмаған жағдайда, негізінен суррогат анамен баланы ерлі-зайыптыларға асырап алу үшін беру жөніндегі міндеттемелер және оған төленетін сомманың көлемі мен төлену тәртібі бекітілген келісім шарт жасалады.
Алайда, әлемдегі тәжірибе көрсетіп отырғандай, медицина қызметкерлері жағынан да, суррогат анаға тікелей қатысы бар тұлғалар жағынан да қылмыстық асыра пайдаланушылық болуы мүмкін. Мұндай жағдайларда азаматтардың репродуктивті құқық-тарын қорғау мен сақтаусыз, қылмыстық заңды айналып өту мүмкін емес.
Қазіргі таңдағы суррогат ана да жататын биотехнология келесі қылмыстық бағытта пайдаланылуы мүмкін: адам ағзалары мен тәнін саудалау (гендік инженерияның өнімі ретінде), эмбриондардың ферталды тәнін пайдалану криминалды биотехнологияның басқа да түрлері В.Г. Овчинскийдің және басқа да авторлардың еңбектерінде жан-жақты қарастырылған.
Қоғамдағы нормативтік актілердің, жақсы жұмыс жасауын қамтамасыз ету үшін оның жүйеге, салаға бөлінуін және олардың бірлестігін мемлекет қатаң түрде бақылап, нығайтып, дамытып отырады. Құқықты жүйеге, салаға бөлудің екі себеп-мақсаты бар: біріншісі – жүйеге, салаға жататын (кіретін) қарым-қатынастардың мазмұнын, негізгі бағытта анықтау; екінші – сол жүйелік, салалық қатынастарды реттеудегі, басқарудағы құқыктық жұмыстардың тәсілдері мен әдістерін анықтау.
Бұл әдіс-тәсілдердің түрлері мемлекет және құқық теориясымен бірге дамып, нығайып келеді. Құқық жүйесінің әр саласының өзіне тән әдіс-тәсілдері бар. Мысалы: қоғамдағы қатынастардың субъектеріне құқықтық нормалар басым көпшілігіне толық бостандық береді. Өз еріктерімен құқыктық норма арқылы қарым-қатынас жасап мүдде-мақсаттарына жетуге мүмкіншілік береді. Субъектілердің екінші тобына құқықтық нормалар тиісті міндеттер жүктейді. Қатынастардағы субъектілердің үшінші тобына құқықтық нормалар шектеулі, нақты тыйым салады. Осы көрсетілген құқық жүйесінің тәсілдері мен әдістері құқықтың барлық салаларында бар.
ТМД елдерінің Қылмыстық кодексінде біздің Қылмыстық кодексте қарастырылмаған суррогат анаға байланысты құрамдар бекітілген.
Қазақстан Республикасында орын алып отырған ахуалға шолу жасай отырып, қолдан жасалған репродукцияны пайдалану әдісі, оны ішіндегі суррогат ана саласын реттеуші қолданыстағы нормалар, фрагментарлы, орын алып отырған мәселелердің кейбір қырларын ғана қамтиды. Осыған байланысты оларды заңды түрде қамтамасыз ету міндеттілік мемлекетке жүктелуі қажет. Біздің пікірімізше, адамдармен өздерінің репродуктвті құқықтарын жүзеге асыру барысындағы туындайтын өзекті мәселелердің көпшілігін шешудің жолы ретінде Қазақстан Республикасының 18 қыркүйек 2009 жылғы «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодексі болуы тиіс.
Репродуктивті денсаулық пен адамның репродуктивті құқығы бойынша мәселелер ұлттық қауіпсіздікті анықтайтын әлеуметтік мемлекеттік саясаттың басты бағыттарының бірі болып саналады. Осыған байланысты мемлекетке оларды жан-жақты заңды түрде қамтамасыз ету міндеттілігін жүктеу қажет.
Адам құқықтары жөніндегі Еу-ропалық Сот суррогат ана немесе басқа көмекші репродуктивті технологиялар туралы істерді жиі қарастырады.
1994 жылы бірінші шағымданушы Диксон адам өлтіруге кінәлі танылып, бас бостандығынан айыру орнында 15 жылдан кем емес мерзімге жазасын өтеу түріндегі өмір бойы бас бостандығынан айыруға үкім кесілген. Оның балалары болған. 1999 жылы ол өзі сияқты бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеген әйелді кездестіріп, 2001 жылы үйленген. Диксон ханымның бұрынғы некеден үш баласы болған. Оның бостандыққа шыққаннан кейін, балалы болу үшін ерлі-зайыптылар қолдан ұрықтандыру бойынша қызмет көрсету мекемесіне жүгінген. Ішкі істер министрлігі олардың шағымын қабылдамаған, ол жөніндегі шағым да қараусыз қалдырылған.
Балалықтың алғашқы кезеңінде әкесінің ұзақ уақыт болмауына және материалдық қамтамасыз етілмеуіне байланысты бала күтімінің болмайтындығын алға тартып Еуропалық сот министрді қолдаған. Адам құқығы жөніндегі Еуропа Соты жұмысының тәжірибесінде көмекші репродуктивті технологияларды құқықтық реттеудің басқа да жағдайлары кездеседі.
Нарықтық қатынастарға өтуге байланысты жаңа әлеуметтік құбылыстар заң ғылымына белгісіз мәселелерді күн тәртібіне қойды. Мемлекет және құқық теориясының кез-келген мәселесі жария мәнге ие болады. Мемлекет және құқық териясының дамуы қызмет атқару бағыттарына да байланысты. Осы қоғамда өмір сүріп отырған мемлекеттік-құқықтық нақты қатынасты анықтайды.
Репродуктивті денсаулықты қыл-мыстық құқықтық қорғау мәселелерін қарастыруды қорытындылай отырып, адам өміріндегі репродуктивті саланы қылмыстық-құқықтық қор-ғау қазіргі уақытта аз зерттелген құқықтық зерттеу тақырыбы болып отырғанын атап өткіміз келеді. Адамның репродуктивті денсаулығы, жай адам денсаулығы сияқты, өзінің маңыздылығында қылмыстық-құқық-тық қорғаудың тек нысаны болып қана танылмайды, сонымен бірге болады. Сонымен бірге адамдармен өздерінің репродуктивті денсаулығын жүзеге асыру барысындағы туындайтын өзекті мәселелердің көпшілігінің шешілу жолы ретінде жоғарыда атағанымыздай, Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы Кодексті де алдағы уақытта жетілдіру қажеттігі туындап отыр.
Міне, осы мәселелердің қай-қайсысы да заңға сәйкес келмеген жағдайда жаза тағайындауға келіп тіреледі. Жаза тағайындаудың субъектілері мен объектісі мәселесін көтере келе, жаза тағайындаудың жалпы негіздерінің талаптарына егжей-тегжейлі тоқталу қажет. Әсіресе, қылмыстық құқық бұзушылық жасауға кінәлі деп танылған адамға әділ жаза тағайындау; жаза тағайындаудың заңнамалық шектерін сақтау; тағайындалған жазаның мақсатқа лайықтылығын қамтамасыз ету; жазаны үнемдеп тағайындау; қылмыстық құқық бұзушылық пен оны жасаған адамның өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, жазаны жеке даралау. Жаза тағайындаудың жалпы ережелерін талдау авторға қылмыстық теріс қылық санатының енгізілуіне орай жаза тағайындау институты түбегейлі тұрғыдан қайта қарауға ұшыраған жоқ деген ой қорытуға негіз берген. Соған қарамастан, қылмыстық заңның жеңілдетуші мән-жайлардың тізімін бекітетін және қылмыстық құқық бұзушылықтардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау тәртібін реттейтін нормаларының қылмыстық теріс қылықтар үшін жаза тағайындау бөлігінде кейбір ерекшеліктері бар.
Мемлекеттік органдардың қыл-мыстық заңнаманы қолдану жөніндегі санқырлы қызметі түптеп келгенде әрекетке қылмыстық-құқықтық баға беруге, яғни қылмыстық құқық бұзушылықты саралауға және қылмыстық құқық бұзушылықты жасаған адамға қылмыстық-құқықтық ықпал ету шарасын анықтауға барып саяды. Өз кезегінде қылмыстық құқық бұзушылықты жасаған адамға қылмыстық-құқықтық ықпал ету шарасын анықтау жөніндегі қызмет төмендегідей элементтерден тұрады:
а) қылмыстық жауаптылыққа тарту немесе одан босату;
ә) қылмыстық жауаптылыққа тарт-қан жағдайда – жаза тағайындау немесе жазадан босату;
б) жазадан босатқан жағдайда – кәмелетке толмағандарға тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын тағайындау;
в) медициналық сипаттағы мәж-бүрлеу шараларын қолдану. Атал-ған элементтердің ішіндегі ең негізгісі – жаза тағайындау қызметі, өйткені қылмыстық сот ісін жүргізудегі құқық қолдану үдерісі, әдетте, жаза тағайындаумен аяқталады.
Жаза туралы ілімнің құрамдас бөлігі болып табылатын жаза тағайындау теориясы қылмыстық құқық ғылымының жан-жақты зерттелген салаларының қатарынан саналады және қылмыстық заңда жаза тағайындау институтының бүгінгі күнгі деңгейіне елеулі ықпал етуде.
Қылмыстық жазаны жіктеп, көптеген түрлерге бөлу қылмыстық құқық бұзушылық пен оны жасаған адамдардың қайталанбайтын өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, жазаны мейлінше жеке даралау мүмкіндігін береді деп саналады. Дегенмен, бұл үрдістің келеңсіз салдары да бар екенін естен шығармау керек: дербес жаза түрлері немесе жаза мен өзге де қылмыстық-құқықтық ықпал ету шаралары бірі- бірін ішнара, кейде тіпті толығымен қайталап жатады (мысалы, бөліп төленетін айыппұл мен түзеу жұмыстарын ажырату өте қиын, шартты түрде соттау мен бас бостандығынан шектеу арасында қандай да болмасын айырмашылық табу мүмкін емес). Құқық қолдану тәжірибесінде бұл соттардың жаңа немесе жаңартылған қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларын қолданудан тартынып, дәстүрлі, үйреншікті ықпал ету шараларын тағайындауына алып келеді. Жазалау тәжірибесінің заманауи қылмыстылықтың ерекшеліктеріне сәйкестігін қамтамасыз ететін жаза түрлеріне М. Бабаев пен Ю. Пудовочкин айыппұлды, қоғамдық жұмыстарға тартуды және бас бостандығынан айыруды жатқызады. Ғалымдар заңнамада тармақталған жазалар жүйесінің көзделуін соттың қолында қылмыскерлерге әсер етудің мол мүмкіндіктері бар екенін көрсетуге арналған жалған елес деп және жаза мен өзге де қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларын қолдану жіктерін ажыратуда негізсіз қиындықтар туғызатын жасанды кедергі деп бағалайды.
Қоғамның, мемлекеттің дамуына байланысты барлық қоғамдық қатынастарды құқықтық салт-дәстүрлер реттей алмады. Міне,осы кезеңде әлеуметтік байланыстарды реттеуді қамтамасыз ету үшін құқық нормаларын бекітетін құқықтың жаңа қайнар көзі: заңдар, заң прецеденті, нормативті келісімдер пайда болды. Құқықтың дамуының негізгі екі бағытын көрсетуге болады. Билеуші мемлекеттік меншіктің негізгі қайнар көзі адамгершілік-діни жағдайдағы жинақтар болды». Ежелгі Египеттегі «Птахотептің өсиеті», Үндістандағы «Ману заңы», «Мұсылман мемлекеттеріндегі Құран» т.б. Қажет кезінде оларды басқа салт-дәстүрлермен (мысалы, адат) және нақты (нормативті емес) ережелермен толықтырып отырды.
Бұларды монарх немесе мемлекеттік аппараттағы өкілеттікке ие болған чиновниктер бекітті. Жеке меншікке негізделген қоғамда меншік иелерінің тең құқықты болу қажеттілігі келіп туды. Соған байланысты күрделі қоғамдық мүліктік қатынастар жүйесін реттеу үшін азаматтық заң келіп шықты. Соның бірі-Римдік жеке меншік құқығы. Бұл құқық жүйесін адамдар жүздеген ғасырлар бойы пайдалануда, қазіргі күнге дейін өз мәнін жоғалтпаған құқықтардың бірі. Мемлекеттік-ұйымдастырылған қоғамда құқық нормаларынан мемлекет қамтамасыз ететін заң келіп шықты.
Қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу мемлекеттік басқарудағы ең маңызды әдіс. Бірақ құқық пен заң арасында қарама-қайшылық бар. Заң қоғамындағы белгілі-бір топтың ғана мүддесін қорғайды.
Осындай қиындықтарды оңай еңсерудің бірден-бір жолы – қылмыстық заңнамада жаза тағайындау ережелерін мұқият құқықтық реттеу, яғни соттың қылмыстық құқық бұзушылық жасауға кінәлі деп танылған адамға жаза түрі мен мөлшерін анықтау жөніндегі қызметінің алгоритмін заң жүзінде бекіту.
Д.С. Дядькин жаза тағайындауды қоғамдық қатынастардың ерекше түрі ретінде қарастыра отырып, оны төмендегідей құрылымдық эле-менттерді қамтитын жүйе ретінде қарастырады:
1) субъект (қатысушылар) – белгілі бір әлеуметтік мәртебеге ие, қылмыстық жаза тағайындау мәселесінде құқық-тары, бостандықтары мен міндеттері бар адамдар;
2) мазмұны – жаза тағайындау субъектілерінің өздерінің субъективтік құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыруы;
3) объект – жазамен бағаланатын қылмысты әрекет;
4) жаза тағайындау жөніндегі құқықтық қатынастардың пайда болуына, өзгеруіне немесе тоқтауына себепші болып табылатын құқықтық фактілер.
Жаза тағайындаудың субъектілері туралы мәселе бір қарағанда қарапайым болып көрінеді. ҚР Конституциясының 75-бабына сай Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек қана сот жүзеге асырады. Демек, жаза тағайындау қызметінің негізгі субъектісі – сот билiгiн жүргізуші, осы лауазымға заңда белгiленген тәртiппен тағайындалған немесе сайланған кәсiби судья (соттың төрағасы, сот алқасының төрағасы, тиiстi соттың судьясы).
ҚР Қылмыстық-процестік кодек-сінің 656-бабында алқабилердің қатысуымен шешілетін мәселелердің қатарына мыналар аталған:
а) сотталушының жауаптылығы мен жазасын жеңiлдететiн немесе ауырлататын мән- жайлардың бар-жоқтығы;
ә) сотталушының өзі жасаған қылмыстық құқық бұзушылық үшiн жазалануға жатып-жатпайтыны;
б) сотталушыға қандай жаза тағайындалуға тиiстігі;
в) жаза тағайындамай үкiм шығару немесе жазадан босату не қылмыстық жазаны өтеудi кейiнге қалдыруға негiздердің бар-жоқтығы;
г) соттың сотталушыны құрметтi, әскери, арнайы немесе өзге де атағынан, сыныптық шенiнен, дипло-матиялық дәрежесiнен, бiлiктiлiк сыныбынан, мемлекеттiк наградаларынан айыруға (айыру туралы Қазақстан Республикасының Президентiне ұсыну енгiзуге) тиiстігі не тиіс еместігі. Алқа-
билердің пікірі он бес жылдан астам мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жазаны, өмір бойы бас бостандығынан айыру мен өлiм жазасын тағайындаған кезде айрықша ескеріледі.
Көріп отырғанымыздай, алқабилер жаза тағайындаудың дербес субъектілері болмағанымен, олар жаза тағайындау үдерісіне тікелей атсалысады.
Демек, кәсіби судьялардан тыс, қылмыстық сот ісін жүргізуге қаты-сатын алқабилер заңда көзделген жағдайларда жаза тағайындаудың субъектілері болып табылады.
Жаза тағайындаудың субъектілері кәсіби судьялармен және алқа-билермен шектелмейді. Себебі ҚР ҚК 78-бабының 4-бөлігіне сәйкес кешiрiм жасау актісінің негізінде қылмыс үшiн сотталған адамға тағайындалған жаза қысқартылуы немесе жазаның неғұрлым жеңiл түрiмен ауыстырылуы мүмкiн не мұндай адам қосымша жазадан босатылуы мүмкiн. ҚР Конституциясының 44-бабының 15-ші тармағына сай азаматтарға кешірім жасауды жүзеге асыру Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттігіне кіреді.
Құқықтың дамуының негізгі үш кезеңін көрсетуге болады. Біріншісі, құқықтың пайда болуы,бұл енді экономикасы қалыптаса бастаған қоғамға тән. Екіншісі кезең,өндіріс экономикасының әртүрлі формалары бар қоғамға тән. Үшінші кезең, ерте мемлекеттік құрылымдарда кодекске жазылған құқығы бар қоғамға тән.
Құқықтың пайда болғанын мына белгілерінен көреміз: әлеуметтілігі, нормативтілігі, міндеттілігі, бір қалыпқа келтірілуі, оны шығару процедурасының бар екендігі, инс-титуттылығы, объективтілігі.
Құқық мемлекеттік қатынастарды реттеуде мынадай қызметтер атқарады:
1-ден, маңызды реттеушілік қызмет;
2-ден, қорғаушылық қызмет;
3-ден, гуманистік қызметті қор-ғайды;
4-ден, идеологиялық қызмет;
5-ден, тәрбиелік қызмет.
Жаза тағайындаудың объектілері қылмысты әрекет пен кінәлінің жеке басы болып табылады. Сол себепті жаза тағайындаудың жалпы негіздерін анықтайтын ережелер осы объектілердің төңірегінде шоғырланады. Бұл орайда тағы бір айта кететін жайт, жаза тағайындағанда қылмысты әрекет пен кінәлінің жеке басының барлық қасиеттері бағаланбайды, тек олардың қоғамдық қауіптілігіне әсер ететіндері ғана бағаланады.
Н.О. Дулатбеков жаза тағайындау объектілерінің заңнамадағы орналасу ретіне қатысты сын пікір айтады. Қылмыс пен жазаны – «қылмыстық құқықтағы ең өзекті қос ұғым», – деп атай отырып, ғалым қылмыстың қасиеттері қылмыстық жауаптылыққа тартудың негіздері туралы мәселені шешкенде бірінші кезекке қойылады, ал жаза тағайындау кезінде қылмыскердің жеке басы басты маңызға ие болуы тиіс, – деп жазады. Ғалымның пікірінше, жаза тағайындау кезінде қылмыстың қоғамға қауіптілік сипаты мен дәрежесі екінші кезекте ғана есепке алынуы керек.
Қылмыстық құқық бұзушылық жасауға кінәлі деп танылған адамға жаза түрі мен мөлшерін анықтау кезінде сот басшылыққа алуға міндетті, қылмыстық заңнамада бекітілген жалпылама ережелерді (талаптарды) сипаттау үшін қылмыстық заңнамада жаза тағайындаудың жалпы негіздері деген тіркес қолданылады.
Жаза тағайындаудың жалпы негіздерінің мазмұнын заңда тұжырым-далған нақты ережелер (талаптар) құрайды, олар ҚР ҚК 52-бабында және өзге де баптарында бекітілген.
Жаза тағайындаудың жалпы
негіздерінің бірінші ережесі – қылмыстық құқық бұзушылық жасауға кінәлі деп танылған адамға әділ жаза тағайындалуы керек.
Әділдік – күрделі және өте ауқымды ұғым болғандықтан, оның жаза тағайындау саласындағы шектерін нақты айқындап алу керек. В.Н. Кудрявцев пен С.Г. Келина қылмыстық құқықтағы әділдік ұғымының көріністерінің үш деңгейін бөліп қарастырады: 1) жаза тағайындаудың әділдігі – тағайындалған жазаның түрі мен мөлшерінің қылмысқа, кінәлінің жеке басына және істің барлық мән-жайларына сәйкес болуы; 2) санкциялардың әділдігі – санкцияның заңда сипатталған әрекеттің ауырлығына парапар және өзге әрекеттер үшін көзделген санкциялармен сәйкестендірілген болуы; 3) қылмыстық заңмен қудаланатын әрекеттер аясын анықтау жөніндегі қызметтің әділдігі – әрекеттерді криминализациялау және декриминализациялау мәселелерін шешкенде заңшығарушының қоғам мүшелерінің қандай да бір мінез-құлық көріністерінің әділдігі немесе әділетсіздігі туралы көзқарастарын есепке алуы.
Біздің ойымызша, ҚР ҚК 52-бабының 1-бөлігінде әділдік ұғы-мының бірінші деңгейі туралы ғана сөз болып тұр, өйткені санкциялардың әділдігін және қылмыстық заңмен қудаланатын әрекеттер аясын анықтау жөніндегі қызметтің әділдігін қам-тамасыз ету, біріншіден, соттың емес, заңшығарушының құзыретіне кіреді, екіншіден, бұл мәселелер жаза тағайындау кезінде емес, қылмыстық заңды қабылдау, оған толықтырулар мен өзгерістер енгізу сатыларында шешіледі.
Қылмыстық құқық теориясында кең тараған пікір бойынша, жаза тағайындаудың әділдігі қылмыстық құқық бұзушылық пен қылмыстық-құқықтық ықпал ету шарасы болып табылатын жазаның арасындағы сәйкестікті білдіреді. ҚР ҚПК 438-бабын талдау, отандық заңшығарушының да жазаның әділдігі талабын дәл осы мағынада қабылдайтынын көрсетеді: қылмыстық құқық бұзушылықтың ауырлығына және сотталған адамның жеке басына сәйкес келмейтін жаза әділетсіз деп танылады, әділетсіз жаза ҚР ҚК тиісті бабының санкциясында көзделген шектерде тағайындалса да, не шектен тыс жеңіл, не шектен тыс қатал болады.
Әділ жаза тағайындау туралы заң талабының орындалмауын (жазаның қылмыстық құқық бұзушылық ауырлығына және сотталған адамның жеке басына сәйкес келмеуін) қылмыстық-процестік заңнама бірінші сатыдағы сот үкiмiнiң күшiн жоюдың немесе өзгертудің негіздерінің қата-рында атайды.
Жаза тағайындаудың жалпы не-гіздерінің екінші ережесі – жаза Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлмінің тиiстi бабында белгiленген шектерде және Жалпы бөлiмінiң ережелерiн ескере отырып тағайындалуы керек.
Жаза тағайындағанда ҚК Жалпы бөлiмінiң ережелерiн ескеру талабы қылмыстық-құқықтық әдебиетте кең және тар мағынада түсініледі. Бұл талапты кең мағынада қабылдайтын ғалымдар қарастырылып отырған ереже қылмыстық заңның Жалпы бөлімінің барлық нормаларын ескеруді талап етеді деп пайымдайды. Мысалы, отандық зерттеуші А.Б. Сакенова ҚК Жалпы бөлiмінiң ережелерiн ескеру, ең алды¬мен, сот қылмыстық жауаптылыққа тартудың негізін, яғни әрекетте нақты қылмыстық құқық бұзушылық құрамының бар екенін анықтап алуға міндетті дегенді білдіреді деп жазады.Жалпы бөлімнің жаза тағайындау кезінде ескерілуге тиіс ережелерінің қатарында әдебиетте бұдан тыс, әрекеттің қылмыстылығын теріске шығаратын мән-жайлардың, қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату негіздерінің бар-жоқтығын анықтау, кінә нысанын, қылмыстық пиғылды іске асыру дәрежесін, қылмысты әрекетті жасауға қатысу дәрежесін және т.б. ескеру аталады.
Келтірілген пікірлер жаңсақ болып табылады, өйткені қылмыстық-процестік заңнаманың бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу тәртібін, басты сот талқылауының жекелеген бөліктерін, соттың үкiм шығару кезінде шешетін мәселелерiн реттейтін нормаларына кереғар келеді. Сот жаза тағайындау сатысына қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамның кінәлілігінің бұлтартпас дәлелдерін зерттеп, оның кінәлілігіне анық көз жеткізіп, әрекетті саралап алған соң ғана көшеді. Сондықтан, жоғарыда келтірілген мәселелердің бірқатары, әсіресе, қылмыстық жауаптылық негізінің бар- жоқтығын анықтау жаза тағайындау барысында шешілетін мәселелер қатарына кірмейді.
Жаза тағайындағанда ҚК Жалпы бөлiмінiң ережелерiн ескеру талабын тар мағынада түсінетін авторлардың бір бөлігі қылмыстық заңда Жалпы бөлімнің жаза тағайындаумен байланысты және бұл үдеріске әсер ететін нормалары туралы ғана сөз болып тұр деп санайды. Ғалымдардың басқа бір бөлігі осындай нормалардың нақты тізімін келтіреді, мысалы, А.С. Горелик осындай нормалар қатарына мыналарды қосады: 1) қылмыстық заңнаманың міндеттері және қылмыстық жазаның мақсаттары туралы жалпылама ережелер; 2) жаза тағайындаудың жалпы негіздері тура¬лы норманың талаптары; 3) жеңілдетуші және ауырлатушы мән-жайлардың тізімдемелері; 4) жазаның жекелеген түрлерін тағайындау ережелері; 5) жаза тағайындаудың арнайы ережелері; 6) шартты түрде соттауды қолдану кезінде жаза тағайындауды реттейтін нормалар; 7) жаза мерзімін немесе мөлшерін анықтау тәртібін реттейтін нормалар; 8) кәмелетке толмағандарға жаза тағайындау ерекшеліктерін реттейтін нормалар.
Қарастырылып отырған талапты мүлде тар мағынада түсінетіндер оны жаза тағайындаудың заңнамалық шектерін анықтайтын жалпы ереже деп қабылдайды. Біздің ойымызша, нақ осы ұстаным заңшығарушының еркіне толық жауап береді. Себебі ҚК Жалпы бөлімінің ережелерін ескеру туралы талапты оның бірінші жартысынан бөліп қарастыруға болмайды. Қылмыстық заңда жаза «Қылмыстық кодекстiң Ерекше бөлмінің тиiстi бабында белгiленген шектерде және Жалпы бөлiмінiң ережелерiн ескере отырып… тағайындалады» делінген.
Келтірілген заңнамалық ереженің алғашқы бөлігі сот сотталушының әрекеттерін ҚК Ерекше бөлігінің қай бабымен сараласа, жазаны сол баптың санкциясында көзделген шектерде тағайындауға тиіс дегенді білдіреді. Осы себепті Е.В. Благов ҚК Ерекше бөлігі нормасының санкциясын жаза тағайындаудың заңнамалық шегі деп анықтайды. Алайда сот қолдана алатын жазалар ҚК Ерекше бөлігі бабының санкциясында көзделгендермен шек-
телмейді. Мысалы, ҚК Ерекше бөлігі баптары санкцияларының басым бөлігінде жазаның минимумы көрсетілмеген; қылмыстық заңда санкцияда көзделмеген жағдайда да тағайындалуы мүмкін қосымша жазалар кездеседі; заңнамада сотталушылардың кейбір санаттарына қолдануға болмайтын немесе мерзімі мен мөлшері өзгеше жаза түрлері бар. Сонымен, ҚК Жалпы бөлімінің нормалары кейбір жағдайларда Ерекше бөлім санкцияларын құбылтады, атап айтқанда, олардың төменгі және жоғарғы шектерін өзгертеді немесе санкцияда көзделген жазаларды қолдану- қолданбау мүмкіндігін айқындайды. Олай болса, ҚР ҚК 52-бабының 1-бөлігінде бекітілген ереже жаза тағайындау шектерін анықтау мәселесінде санкцияның рөлін асыра бағалауға жол бермеуге бағытталған.
Қылмыстық заңнамада жаза тағайындаудың заңнамалық шектері туралы жалпы ережеден ауытқу түрінде ҚК Ерекше бөлімі баптары санкцияларының шегінен шыға отырып жаза тағайындау мүмкіндігі де көзделген:
ҚР ҚК 55-бабында көзделген жағдайларда жасалған әрекет үшiн ҚК Ерекше бөлімінің тиiстi баптарында көзделгеннен жеңілірек жаза тағайындалуы мүмкін;
ҚР ҚК 58 және 60-баптарында көзделген жағдайларда жасалған әрекет үшiн ҚК Ерекше бөлімінің тиiстi баптарында көзделгеннен қатаңырақ жаза тағайындалуы мүмкiн.
Біз жаза тағайындаудың жаңа шектері (яғни, Ерекше бөлім бабының санкциясында көзделгеннен ерекшеленетін) туралы жоғарыда келтірілген талаптарды жаза тағайындаудың дербес негізі ретінде емес, жаза тағайындаудың заңнамалық шектері туралы ереженің құрамдас бөлігі ретінде қарастырамыз. Ресейлік ғалым Т.В. Непомнящая да оларды жаза тағайындаудың жалпы негізін қолдануға қатысты соттарға берілген нақтылау, түсініктеме деп санайды.
Жаза тағайындаудың жалпы негіздерінің үшінші ережесіне сай қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамға оның түзелуi және жаңа қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу үшiн қажеттi және жеткілікті жаза тағайындалуы тиіс.
Мемлекеттік билікті іске асы-рудың әдістерінің түрлері өте көп. Бірақ, олардың барлығы тек құқықтық және қоғамдық – пайдалы мақсатқа негізделуі тиіс. Мемлекет және құқық теориясының негізгі міндеттерінің бірі мемлекеттің мәнін түсіндіру. Мемлекеттің мәні мемлекттің мазмұнын, мақсатын, қызмет істеу бағыттарын анықтайтын құбылыс. Мемлекеттің әлеуметтік мәні кең мағынада қоғамдағы саяси-билікті ұйымдастыру, заңға сүйенген адамдардың бірлестігі ретінде анықталыды. Осының нәтижесінде жария-билік құрылымы құрылады, мемлекеттік-құқықтық институт-тар мен құқықтық қатынастар қалыптасады. Тар мағынада мемле-кеттің басқару аппараты, жария биліктің әртүрлі мекемелерінің жүйесі ретінде анықталуы. Бұл қоғамдағы таптар мен әлеуметтік топтардың, жалпы қоғамның мүддесін қорғайды. Осыған байланысты мемлекеттің мәнінің екі жағын көрсетеміз.
Арнайы әдебиетте бұл заңнамалық ереже, әдетте, жазаның мақсатқа лайықтылығы принципінің аясында қарастырылатын, алайда қазіргі кезде ғалымдардың басым бөлігі бұл талапты жаза тағайындаудың қажетті шарты деп бағалайды да негізінен жазаның тиімділігімен байланыстырады.
ҚР ҚК 39-бабының 2-бөлігінде сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауының алдын алу жаза мақ-саттарының қатарында аталған. Олай болса, сот тағайындаған жаза шамасы қылмыстық-құқықтық ықпал ету шарасының осы түрінің алдына қойылған мақсаттарға қол жеткізуді, яғни жазаның тиімділігін қамтамасыз ететіндей болуы керек. Сот жазаның түрі мен мөлшері туралы мәселені шешкенде оның жаза мақсаттарын қамтамасыз ету әлеуетін әрқашан ескеруге міндетті.
Жаза тағайындаудың жалпы негіздерінің төртінші ережесіне сәйкес, жасалған қылмыстық құқық бұзушылық үшiн көзделген жазалардың катаңырақ түрін ол үшін көзделгендердің арасынан жеңілірек түрі жазаның мақсатына жетуді қамтамасыз ете алмайтын болса ғана тағайындауға болады.
Қылмыстық құқықтың респрессияны үнемдеу принципінен туындайтын бұл талап соттарды жазаны үнемдеп тағайындауға бағыттайды. Сот әрбір жағдайда санкцияда көзделген жаза түрлерінің ішінен мүмкіндігінше жеңілірек жаза түрін тағайындау жолдарын қарастыруы керек.
Талданып отырған ереже отандық қылмыстық заңнама тарихында алғаш рет 1997 жылғы Қылмыстық кодексте бекітілген болатын. Бұған дейінгі кезеңдердегі қылмыстық заңдарда соттарға жазаны үнемдеп тағайындау міндеті жүктелмейтін.
Жаза тағайындаудың жалпы негіз-дерінің бесінші ережесі жазаны жеке даралау принципінен туындайды және соттардың жазаны қылмыстық құқық бұзушылықтың және оны жасаған адамның ерекшеліктерін сипаттайтын мән-жайларды ескере отырып тағайындауды талап етеді.
ҚР ҚК 52-бабының 3-бөлігінде жаза тағайындағанда ескерілуі тиіс мән-жайлардың қатарында мыналар бекітілген: қылмыстық құқық бұзушылықтың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дәрежесi; кінәлі адамның жеке басы, оның ішінде құқық бұзушылық жасағанға дейiнгi және одан кейiнгi мiнез-құлқы; жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн және ауырлататын мән-жайлар; тағайындалған жазаның сотталған адамның түзелуiне ықпалы; тағайындалған жазаның сотталған адамның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тiршiлiк жағдайына ықпалы.
Жаза тағайындаудың жалпы негіздерінің талаптарын талдау көрсеткеніндей, олар қылмыстар мен қылмыстық теріс қылықтар үшін ортақ. Дегенмен, жаза тағайындаудың жалпы негіздерінің кейбір талаптары қылмыстық теріс қылық үшін жаза тағайындаудың ерекшеліктерін ескере отырып бекітілген.
Атап айтқанда, қылмыстық теріс қылықтар үшін жаза тағайындаудың ерекшеліктері қылмыстық заңның қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңiлдетуші мән-жайлардың тізімін айқындайтын және қылмыстық құқық бұзушылықтардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау тәртібін реттейтін баптарында көрініс тапқан.
Жазаны жеке даралау құрал-дарының ішінде жеңілдетуші және ауырлатушы мән-жайлар ерекше рөл ойнайды. Жасалған әрекеттің қоғамдық қауіптілігі неғұрлым төмен болса, оны жасаған адамға мемлекет кешірімділік таныту ықтималдығы соғұрлым жоғары болады. 1997 жылғы қылмыстық заңнамада жеңілдетуші мән- жай ретінде кінәлінің онша ауыр емес немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасауы аталған болса, қолданыстағы қылмыстық заңнамада олардың қатары қылмыстық теріс қылықтармен толықтырылған. Дегенмен, аталған жайт заңнамада бекітілген жеңілдетуші мән-жайға айналуы үшін қылмыстық құқық бұзушылықтардың аталған түрлері әрі алғаш рет, әрі мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан жасалған болуы керек.
Қандай қылмыстық құқық бұзу-шылықтар алғаш рет жасалған деп танылады деген мәселені шешкен кезде ҚР Жоғарғы сотының «бірінші рет жасалған қылмыс деп адамның шын мәнінде алғаш рет жасаған әрекеті не бірінші рет жасамаған, бірақ егер бұрын жасалған қылмысы үшін заңда белгіленген тәртіппен қылмыстық жауапкершіліктен босатылған немесе жазадан толық босатылған не соттылығы жойылған немесе алынған әрекеті танылуға тиіс» – деген түсініктемесін басшылыққа алу керек.
Қылмыстық құқық бұзушылықты мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан жасау айыптының күні бұрын дайындалмай, кенеттен пайда болған қасақаналық бойынша немесе абайсызда әрекет етуінен көрінеді. Айыпты үшін күтпеген жерден орын алып, оның мінез-құлқына әсер еткен мән-жайлар кездейсоқ деп танылады.
Соттар заңда аталған шарттардың үшеуінің (жасалған қылмыстық құқық бұзушылықтың қоғамдық қауіптілігінің төмен болуы, олардың алғаш рет және мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан жасалуы) қатар келуі жеңілдетуші маңызға ие болатынын ескере бермейді. Үкімдерде, әдетте, жеңілдетуші мән-жай ретінде қылмыстық құқық бұзушылықтың алғаш рет жасалғаны ғана көрсетіледі. Жеңілдетуші мән-жайлардың тізімі ашық болғандықтан, қалыптасқан тәжірибе заңға өрескел қайшы келмейді.
Қылмыстық құқық бұзушы-лықтардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау мәселесіне арналған нормада біріншіден, оның сатылары; екіншіден, түпкілікті жазаны анықтау тәртібі; үшіншіден, түпкілікті жазаның ең жоғарғы шектері реттеледі. Қылмыстық теріс қылықтар үшін жаза тағайындаудың ерекшеліктері түпкілікті жазаны анықтау тәртібінен және түпкілікті жазаның ең жоғарғы шектерінен көрініс тапқан.
Қылмыстық заңнамада қылмыстық құқық бұзушылықтардың жиынтығы бойынша түпкілікті жазаны анықтаудың үш тәсілі көзделген: жеңілірек жазаны ауырырақ жазаға сіңіру, ішінара қосу, толық қосу. Бұл тәсілдердің қолданылуы жиынтыққа кіретін қылмыстық құқық бұзушылықтардың түрі мен санатына тәуелді. Мысалы, егер жиынтыққа тек қылмыстық теріс қылықтар кірсе, онда түпкілікті жазаны анықтағанда үш тәсілге де жүгінуге болады. Ал егер жиынтыққа тек қылмыстық теріс қылықтар, онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмыстар кірсе, онда түпкілікті жаза жеңілірек жазаны ауырырақ жазаға сіңіру жолымен ғана анықталады.
Жеке адам мен билік арасындағы қарым – қатынастарды «қоғамдық келісім» түріндегі конституциямен реттейтін және жеке адам мен қоғам мүддесін қорғайтын, құқық принциптеріне негізделіп құрылған мемлекеттің түрі. Мемлекетте заңның шын мәнінде бәрінен жоғары тұруы, оны орындау барлық адамдар мен мемлекеттік органдар, мекемелер үшін міндетті шарт екендігінде.
Жалпы ереже бойынша қылмыстық құқық бұзушылықтардың жиынтығы бойынша тағайындалған түпкілікті жазаны ҚК Жалпы бөлiгiнде жазаның осы түрi үшiн белгiленген ең жоғары мерзiмнен немесе мөлшерден асыруға болмайды. Қалыптасқан заңшығарушылық дәстүрге сәйкес бұл ереженің күші тек бас бостандығынан айыру жазасына жүрмейтін. 2014 жылғы ҚР ҚК бойынша түпкілікті жазаны жазаның осы түрi үшiн белгiленген ең жоғары мерзiмнен немесе мөлшерден асырмау туралы талап қылмыстық теріс қылықтар үшін тағайындалған айыппұлға және қоғамдық жұмыстарға тартуға да жүрмейді.
ҚР ҚК 58-бабының 2-бөлігіне сәйкес жиынтыққа кіретін қылмыстық теріс қылықтар үшін тағайындалған жазаларды қосқан (толық немесе ішінара) кезде айыппұл түріндегі жазаның түпкілікті мөлшерін – 1000 АЕК-тен (500 АЕК-тің орнына), қоғамдық жұмыстарға тарту түріндегі жазаның түпкілікті мерзімін – 600 сағаттан (300 сағаттың орнына) асыруға болмайды. Қылмыстық теріс қылықтардың жиынтығы бойынша жаза таға-йындаудың келтірілген ережелері бізге тым қатал болып көрінеді. Біздің ойымызша, қылмыстардың және қылмыстық теріс қылықтардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау кезінде түпкілікті жаза мерзімін (мөлшерін) анықтау ережелері бірдей болуы керек, яғни жазаның тиісті түрi үшiн белгiленген ең жоғары мерзiмнен немесе мөлшерден аспауы.
Отандық қылмыстық заңнамаға «қылмыстық теріс қылық» санатының енгізілуі жаза тағайындау институтын түбегейлі қайта қарауға алып келмегенімен, соттар қылмыстық теріс қылықтар үшін жаза тағайындаудың өзіндік ерекшеліктері бар екенін естен шығармауы керек. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде ҚР ҚК 52-бабында бекітілген жаза тағайындаудың жалпы негіздерінің барлық талаптарын бұлжытпай сақтау ғана кінәлі адамға әділ, заңды және негізді жаза тағайындаудың кепілі бола алады.
Қорыта айтқанда, барлық мәселе Ата Заңға келіп тіреледі. Соған орай Конституция күні мемлекеттік мереке болып табылады және 30 тамыз тойланады, дәл осы күні 1995 жылы республикалық референдумда елдің басты Ата Заңы қабылданды Сірә, бұл мереке, жалпыхалықтық тойлау барысында оның маңызы мен тағайындалымы әділетсіз ұмытылып қалатын аздаған мейрамдардың бірі болып табылады. Қазақстан Конституциясы заңдылықты ғана емес, сонымен қатар этикалық жағын да қамтитын, мемлекеттің негізгі құрылымдарын қалыптастырудағы халқымыздың бірлескен үлкен жетістігін білдіретін Республиканың бейресми символы болып табылады. Конституция – халықтың әлеуметтік-заңды қорғалуын кепілдендіретін механизм. Егер бұрын «азамат» «адам» концептісінен басым түсетін болса, ал қазір «адам» белгілі құқықтар мен міндеттерге ие, ал патриотизм мен өзін елдің азаматы ретінде сезінуге тәрбиелеу ең гуманисті тәсілдермен жүргізіледі. Конституция адамдардың бір-біріне деген сыйластығының және төзімділігінің негізін қалап, ұлтаралық және конфессияаралық келісімді нығайтады.