КИЕЛІ АҢНЫҢ СҰРАУЫ БАР…

Асылқан АРТЫҚПАЕВ,
биолог, тарихшы-этнограф өлкетанушы жихангер

    Қазақ халқының болмысында «кие» деген ұғым, Тәңіршілік дәуірден қалыптасқан терең және көне ұғымның түрі. Бұл ұғым жалпы Евразияның түркі халықтарынына ортақ ұғым, тіпті Канада орманында «рендо» деп аталып, солтүстік амарика далалы прериясында, оңтүстік амарика пампас бен джунглия орманында да бұның өзіндік баламасы бар. Табиғатпен тығыс байланыста өмір сүрген көшпенділер, азықтың барлығын, мінетін көлік: ат, бұғы сияқты малдың көптігін қасқырдың киесімен байланыстырған.
Табиғатта арыстан мен жолбарысты аңның патшасы, пірі деп сыйлап, табиғаттың тепе теңдігін, қоршаған ортаның тазалығын сақтайтын тірі жануар ретінде, қара ұзаққарға (ворон) мен қасқырды есептеген, оған дәлел ретінде, мұражайда сақталған қоладан құйылған майжанғышты (ритуальная курильница) айтуға болады. Төрт бұрышты майжанғыштың бір шетінде отырған адам бейнесі, жанында аттың мүсіні, қарама қарсы жиегінде қасқыр мен қара ұзаққарға бейнесі, бұл көрініске көне заманда адам баласы тәу етіп, табиғат тепе-теңдестігіне сиынған. Ұзаққарға – санитар, қасқыр – табиғат сұрыптаушысы, бұл екі ұғым – Көк Тәңірдің табиғатқа берген таразысы.
Қазіргі нарықтық, урбаникалық заманда, адам пенде ретінде бәрін ұмытып, эгоист ретінде, кең көлемді әлем тұтынушысы болып алды. Қара мен ала қарғаны қала қоқысында біз күнде көріп жүрміз, тіпті оларға мән бермейміз, ал ұзақ қарға (ворон) өте сирек, табиғатта өлік жегіштер-сақалта (бородач), құмай (сип), жұртшы (гриф) (в природе утилизаторы трупов) арасында кездеседі.
Ал қасқырдың орны бұл мысалда екібастан бөлек, бір жағынан санитар, ал екінші жағынан, адам қоғамына табиғаттағы көрікті мысал. Отбасының адалдығына, қоғам ішінде ирархиялық бірлестіктің сақтаушысы, селекциялық сұрыптаушы, шаршамайтын еңбекқор, қоршаған ортаның табиғи индикаторы ретінде адам қасқырды кие санаған. Ал осы қасырға байланысты мысал ретінде бірнеше естелікті айтайын.
Бала кезімде, жасым ол кезде жеті жастағы бірінші сынып оқушысымын, қаңтар айындағы демалыста әкеме ілесіп ауылға бардым, ауыл ішінде дүрбелең. Ауыл мектебінің мұғалімін қасқыр жеп кетіпті. Ауылым Іле ауданындағы Ынтымақ колхозы, орталығы Покровка селосы (қазір Алматы қаласының шеті, Әлмерек ауылы) арасында бес шақырым жер, кешке орталықтан келе жатқан мұғалімге қасқыр шауып, адамнан портфель, кітап, дәптер, киімінің жыртығы, қолының алақаны, қалың қардағы қан іздері қалған.
Орталық көшедегі бригада кеңсесінде адамдар жиналып, әртүрлі ұсыныстар айтып жатыр. Халықтың ақырғы тоқөтері, көрші Елтай ауылынан қақпаншы, Түгелбаев аңшыны шақыртып, оған қоса жергілікті ұсталарға қасқыр қақпанын жасатып ауламақ болды. Ол ұсталарға менің де әкем қосылды, үйге келгеннен кейін әкем екі қақпан темірден соқты, ол екі қақпан әлі күнге дейін менің үйімде сақтаулы тұр, әкемнің ұсталық көзі. Сонан бері, қыста жалғыз ит көрсем қасқыр деп қорқатынмын.
Далада тірі қасқырмен бірінші рет, 1968 жылы маусым айында Шоқан Уалиханов ескерткішін көрейін деп, Шанханай селосынан жотамен жүріп, айдалада кездесіп қалдым. Қолымда жолға алып шыққан, талдан кесіп алған таяқ, қалтамда таяқ жонатын кішкентай бәкім бар. Ескерткішке екі шақырымдай қалғанда, алдымнан бір сайдан қасқыр шығып, алдымды бөгеп тұрып алды. Алдымен қаңғыған ит қой деп таяқпен айғайлап ұрмақ болдым, ал ол маған тісін ақситып, басқа төбеге шегініп, шоқиып отырды, үрмейді, итке тән қылығы жоқ. Алматы зообағында көрген қасқырға өте ұқсайды, сескеніп, үрейлендім, бірақ қорықпадым. Үйге қарай бұрылып, көз қырымда ұстап, қанша қорықсам да, үйге қарай жүгірмедім, тек қана ауылға жақындағанда ғана жүгірдім. Басында, артымнан біраз жерге ерген қасқыр, сонан соң артымда қалып қойды. Шанханайда жаңа дәрі аптекасын ұйымдастыру жұмыстарында жүрген әпкем, алғашында, сен қайда жүрсің деп ұрысты, ал сонан соң, оған Ш.Уалихановтың ескерткішін барып көрем деп қасқырға кездескенімді айтқанда, өзі де қорқып қалып, басымнан құшақтап, аптеканы жай-ғастырғаннан кейін, даламен серуендеп, бірге барып ескерткішті көреміз деп айтты.
Өмірімде арнайы қасқырлармен айналысқан емеспін, бірақ жұмыс барысында аңшылық әртүрлі жағдайлар болып тұрды. Солтүстік аймақта қыс ерте түседі, аңшылық маусым қыркүйек айынан қыстың орта шегіне дейін созылып жатады.
Қазан айы. Магадан облысы, Омолон аң шаруашылық промхозында аңшылық маусымның қызған кезі. Келісім шарт-договор бойынша аңшылық құрған адамдар түлкі, бұлғын, сусар, ақтиін, ақтіс және де басқа да түрлі бағалы терілі аңды аулау жұмыстарында болады. Одан басқа промхозда бір совхоздың көлеміндей үй бұғылары бар, оларды зоотехник-охотоведтер жыл сайын іріктеп, ет пен тері жоспарын-мемлекеттік тапсырыс орындайды. Көлемі Франция аумағындай промхоз аумағынан қазан айында, миграцияға түскен жабайы бұғылар өтеді, ал аңшылар оларды өзендерден жүзіп өткенде, қайықпен қатарласа жүзіп отырып, үлкен жүзді найза-пальмамен шаншып судың жағасына тартып шығарады.
Бір күні, алыстағы промхоз аумағынан, рация арқылы малшылардан үй бұғыларына бір үйір қасқыр шапты деген хабар келді. Ол хабарды естіп, промхоз директоры, Алматыда нархоз институтын бітірген                    Николай Иванович Заикиннен, конторда қағаз жұмысынан мезі болдым, қасқыр атып, бой жазуға сұрандым. Ал ол болса, орталық охотовед ретінде, жаныма екі орыс аңшыны қаруымен қосып, шалғайдағы малшыларға көмекке жіберді, және промхоздың бөлімшелерінде жұмыс науқанын көріп кел деп тапсырды. Келесі күні, таңғы сегіз шамасында, промхоздың тікұшақ МИ-6 көлігімен, екі сағат ұшып, тундраның шалғайындағы бригадасына келіп қондық. Қасқырдан түскен шығынды естідік. Қасқырларды көрген малшылармен кездестік, сөйлестік, аңшылармен ақылдасып, әйтеуір бір байлам шешімге келдік. Түс уақытыда, бұғының жас еті мен сорпасына тойынып, жанымызға жол көрсететін малшылардан бір орочи қарт аңшыны қоса алып, аспанға тағы көтерілдік.
Тундра кең алқап, бірақ шүйкедей, кішкентай шал, тікұшақтың ұшқышы мен штурманның ортасына отырып алып, жолды бастап, алыстағы бір төбені көрсетіп, соны мезгеді. Қалықтап келеміз, тас арасында бір үйір архар- муфлон, алыста, оң жағымызда үлкен бір үйір жабайы бұғылар созылып ауып барады, ал біздің мақсатымыз, шал көрсеткен төбе баурайындағы мүк (ягиль,) мүк қарақаты (морошка), көкжидек (голубика), қара бүлдірген (ежевика – латынша рубус) қалың шыққан кең ойпатты тундра аңғары.
Бір уақытта тікұшақтың сол терезесінде отырған орыс аңшы айқайлап, төмен қолымен нұқып көрсетті, не айтқаны двигателден шыққан шудан естілмейді, бірақ мылтығын дайындай бастады,біз де мылтықтарымызды оқтап, бір аңшының белінен арқан байлап, есікті аштық, тікұшақтың іші суыққа толды. Мен өзім отырған жақтан терезені ашып едім, дала аяз,бетімді қарып алды,оған қарамастан атуға дайындалдым.
Тікұшақ оңға-солға шайқалып, сонан соң оңға бұрылып, алға қарай ұмтылды, ашық есік жақтан мылтық гүрсілі, қарама қарсы оң жақ терезеден екі дүркін атылды, көз алдыма сол жақтан шалынған қасқырды ЛОСЬ-4 карабинымен атып қалдым, белінен тиді-ау, шоқалақтап отырып қалды. Карабинімді оқтадым да, көзге шалынған жиырма метрден тағы да бір қасқырды жотасынан тартып қалдым, жүгіріп келе жатқан бойы етбетінен жығылды, тікұшақ жоғарғы қарай жұлқынып, солға қарай еңкейіп, онан соң төмендетіп, жер бауырлап ұшып,сонан соң бір орында самғай тоқтай қалды, тағы да есіктен гүрсілдеген дауыс естілді, штурман терезеден қызыл жалау байлаған екі найзаны қар бетіне тастады.
Ауада қалқып тұрған тікұшақ бір орында айналып, есік алдында отырған орыс аңшы қолымен тағы да алға қарай қолын бұлғады, алдағы нысананы байқаған ұшқыш, асықпай, баяу, жоғарылата ұша бастады.
Қолымдағы карабинді тағы да үш оқпен оқтадым, алда отырған кішкентай аңшы-орочи шалға қараймын, шалдың көзі алда, орочи және эвенк халқы із кесуді жақсы біледі, қасқырдың ізімен баяу ұшып келеміз, түсінгенім, атыстан кейін жалғыз қалған арлан қасқырды қудалаудамыз. Біраздан соң, тікұшақ, бір тундра төбесінде сирек өскен қылқан жапырақ ағаштарды баяу айнала ұша бастады, қайта айналып, тағы да ағашты айнала ұша бастады, барлығымыздың көргеніміз үлкен арлан қасқыр, артқы екі аяғына тік тұрып, ағашқа кеудесін жапсырып, тікұшақтың айналымына байланысты, ағашты айлана қозғалып баяу айналады, сонан соң ағаш түбінен ытқып қарғып, төмен қарай зымырап қашты, ал шал болса орнынан тұрып, екі қолымен екі ұшқышты иығынан қағып, оны қудаламауды сұрады, қолының ымдаған белгілерінен түсінгенім, қасқыр кетсін, ал біз үйге қайтайық деп тұр.
Қайтып барып, қарға жалау белгі тастаған жерде, орочи шалдан, неге арлан қасқырды жібердің деп сұрасам, терең ойдағы шал, – Кие, тірі қалсын, – деп, қысқаша жауап берді. Сол күні, сол арланның үйірінен жеті қасқыр атыппыз, ал арланның өзі сегізіншісі. Ғасырлар бойы сегіз саны шексіздіктің белгісі, матиматикада бүйрінен жатқан сегіз ол да – шексіздіктің белгісі, осыны ойлаған қарт орочи бір күрсініп алғаны болар.
Киелі аң өзінің болашағын ойлайды дегенге тағы да бір мысал. Алматы облысы, Кеген ауданында, маусым айында, суыр атушы промхоз аңшыларын тексеруге бардым. Орта және Шет Мерке шатқалында жайлаудағы малшылардың балалары, қасқырдың бөлтіріктерін өлтіріп, малшы қосының жанына өліктерін тастапты. Қаншық касқыр бір тәулік бойы қосты айлана жүріп, емшегі сыздаған соң, көрші киіз үйде жаңадан туған қаншық иттің бір күшігін ұрлап кетеді. Бұны естіген көрші-қолаң малшылар бір шуылдасып, қаншық қасқырды аңдиды, іздеу салады, екі-үш күннен кейін, басқа шатқалдың малшылары, иттің күшігін ерткен қаншық қасқырды ұстап алмақшы болады, бірақ оны сезген қаншық, күшікті ертіп, Қырғыз жайлауына асып кетеді. Оны маған, екі жетіден соң қырғыз малшылары, иттің күшігін ерткен қасқырды көргендерін айтты.
Еуразияның түркі тілдес сібір халықтары Енисей, Амур аңғарында өздерін – Қызылғұрт деп қасқырға теңейді (восточный кряж обитания красного волка), ал Ертіс, Обь, Кама, Орал, Еділ аңғарында өздерін Бозғұрт деп атап (западный кряж обитания волка), Сырдарья, Амударья түркілері Түкті ғұртпен теңейді (южный кряж обитания щетинистых волков), зоологиялық тұрғыда бұл қасқырдың рас атауы, ал енді Анадолы қыратынан Еуразияның қиыр шығысына дейін жалпы түркілер Бозғұрт деп атайды, қасқыр – тек қазақ халқына тән балама аты.
Батыс Еуропа халықтары қасқырды «оборотень» (мифологияда құбылғыш бейне) деп белгілесе, Шығыс Еуропа халықтарының мифологиясында: чех, словак, бұлғар ұлттарында қасқыр сиқырлы күштің иесі.
Ал орыс ақыны А.С.Пушкин: «…там в башне царевна тужит, и серый волк ей верно служит…» деп адамның қызметкері ретінде көрсетсе, жалпы түркілерде қасқыр бейнесі: жауынгер, айлакер, өжет, батыр.
Қазақ халқында Арыстан, Бұланбай, Жолбарыс, Қабанбай атты адам аттары кездессе,ал Түктіғұрт, Бөрібай, Қасқырбай атауы өте сирек, мысалы мен өзім, Үйсін елінің, шапырашты тайпасының Есқожа, Түрікпен, Түктіғұрт, Жәпек батыр тармағынан тараймын. Үлкен анамыздың аяғы ауырлап, жерік болғанда, бабамыз Түктіғұртқа қасқырдың жүрегін алғызып жегізіпті-мыс. Сол себепті жетісу қазақтары Жәпек батырдың ұрпақтарын «жүрегінің түгі бар» деп атайды. Жаугершілік заманынды Сүйінбай ақын «…қызыл Бөрілі байрақ көргенде, қозып кетер қайдағым…» деп жырлаған.
Еуразияның кең даласында Пір тұтып дәріптеген адам баласы бүгінде табиғат тағысын қудалауда, «қанағат, кие, обал» деген ұғым жоғалды, сол себепті болар, жыл сайын жануарлар әлемі, «Қарымбайдың малы» жоғалып барады.
Осыған байланысты, бабалардан қалған бір көне ертек бар-мыс. Бір күні Жаратушы Тәңіріміз қарапайым адам кейпінде киініп, жер майысқан малы көп Қарымбай байға қонаққа келіпті, сараң бай қонағын менсінбей, малын қызғанып, тоқалына «мысық сойып, ананы шығарып сал» деп бұйрыпты. Жаратушы қайтадан кейпіне келіп, ашуға булығып: «Қара жер, тарт Қарымбайды жер астына, ал малы жабайы болып, бұғы, марал, тау ешкі, аю, тышқан болып қашып кетіңдер»… деп бұйырыпты.
Қазір адам жақсы өмір сүруі үшін барлық жағдай жасалып жатыр. Аштық, таршылық, шүкір, елімізде жоқ. Бірақ қу құлқын мен пайда табу үшін табиғаттың киелі аң мен құсын, өсімдігі мен барлық тіршілігін аяусыз қырып, сату тоқтамай отыр. Шешімін таппаған көптеген мәселелер кезек күтіп жатқаны анық. Табиғатты аялайық, жан-жануар әлемін қорғайық деген саналы ескертпелерді құлағына ілмейтіндер үшін тәртіп пен жазаны күшейтуден басқа амал жоқ.
Өзінің заманында Үйсін елін (б.д.д. V ғасырдан-б.д. IV ғасырлары) басқарған, Жолбарыс ханның төріндегі киесі, дала тағысы жолбарыс, Жетісу өлкесінің қорғаушы аңы болған, ол кие, ғасырдан ғасырға иесін ауыстырып Жамбыл ақынға қонған, ал ол қартайған соң, бір күні түсіне кіріп, аула алдындағы алма бақтың шөбіне бір аунап, Алатау тауын асып, қырғыз жеріне кетіпті, сонда Жамбыл жанындағы музейдің ғылыми жетекшісі Оразбеков Нақыспек ағаға: «Киелі қорғаушым мені тастап кетті, бұл дүниедегі дәм-тұзым біткен екен, дайындала беріңдер, депті». Ал Жамбылға қасында киелі жолбарыс бар екенін 1911 жылы алғаш айтқан Дулат-Шалаботпай елінен шыққан Пұшық әулие. Ол Жамбылдың бетіне қарап – «…киелі қызыл жолбарысың қасыңда, ел атын шығаратын атақты ақын боласың» деген екен.
Жамбыл бұл дүниеден қайтқан соң, ол киелі жолбарыс, қазақтың жиені Ш.Айтматовқа қонып, ал онан соң Елбасы Нұрсұлтанға қоныпты дейді ел аузы… ел аузы Киелі қызыл жолбарыс-мыс… Алтайдың Кемерлі (Кемеров) Алатауынан, Жетісудың Хан Тәңірі баурайындағы осы екі Алатау алқабын мекендеген осы киелі қызыл жолбарыс. Ал оның Жетісу өлкесінен жоғалып кетуіне ықпал болған Ресейдің колониалдық жүйесі.
Алматы орталық сурет музейінде «охота казаков на тигра в верховьях реки Или» деген сурет бар. Ол кезде жолбарыстың кепкен етін, сүйегін, терісін қытай саудагерлері өте жоғары бағалап, ал Сібірден Жетісу жеріне қоныс аударған казактар жолбарысқа аңшылық жасап, кәсіп қылған. Қазақ пен қырғыздар жолбарысты жердің киесі деп, ақша, не ермек үшін өлтірмеген.
Жолбарыс кейде шектен шыққан жағдайда, ел ішінде «адамға жолбарыс шапты» деген сөз тарап, ел болған соң жеке тұлғалы, айлакер батыр табылып, аруақтарға құлшылық құдайысын беріп, аңшылыққа шыққан. Ал іскер әйелдер жолбарыстың терісін, отбасының қорғаушы теберігі ретінде, түс кілем жасап, төрдің қабырғасына іліп қоятын.
Мысалы, Жамбыл облысы Кі-ші Қамқалы ауылының жанында «Құралайдың мазары» атты үлкен күмбез бар. Қарқаралы жәрмеңкесінен қайтып келе жатқан жас жұбайлар көл басына ат шалдырады, түстенеді. Ұзақ жолдан шаршаған келіншек, шаң-тозаңнан жуынбақ болып көлге түседі, сол кезде оған қамыстан жолбарыс шауып, денесін сүйрей жөнеледі, ал осыны көрген жігіт, жолбарысты садақпен атып, сүйген жары Құралайды сол көлдің жағасында жерлеп, басына мазар тұрғызыпты.
Өткен дәуір, бұл да ертегідей болды… Балалық шағымда, әкем жазғы каникул кезінде, ағам Мырзахан екеумізді Медеу шатқалындағы «Дом отдыха Просве-
щенец» деген курорттың жанындағы ағаш үйде тұратын, әкемнің ағасы Әуел атамызға «шалға көмектесіңдер» деп апарып тапсыратын. Ал ол кісі 1957 жылға дейін Пригородный лесхозының директоры болып жұмыс істеген. Демалыс кезінде әкем мен апам екеуі бірге келіп, картоп түптеп, шөп маялап, алма жинауға көмектесетін. Әуел атам шежіреші, көпті білетін, революцияға қатысқан болатын.
Медеу Пұсырмановтың немересі Сәлима апам атамның бірінші әйелі, ал екіншісі Албан-баба елінің қызы Бейқұт апам болатын, біреуі қонақ күтсе, екіншісі үй шаруасын істейтін. Атамның үйіне көп қонақтар келетін, қонақ арасында ескінің көп әңгімелері айтылып, домбыра ойнап, шежіре тарқатылатын. Ол кезде мен Алматы зоопаркінде жазушы М.Зверев ұйымдастырған жас натуралистер ұйымының мүшесі ретінде аң-құстар туралы әңгімелерді ұнататынмын.
Мұдағы айтайын деген естелік әңгімем, Жетісу өлкесінен жолбарыс қалай жоғалып кетті, оған қандай жағдайлар ықпал болды.
Балалық шақта адам зерек болады, естігені ұмытылмайды. XIX ғасырдың бірінші жартысында Қоқан хандығынан қатты зардап шеккен Жетісудің қырғыз бен қазақтары болатын. Сол заманды орыс суретші В.В.Верещагин «Апофеоз войны» деген суретінде өте жақсы көрсеткен. Тау боп үйілген, ауыр салықты төлей алмаған, қазақ-қырғыздың басының қаңқа сүйегі…
1946 жылдың көктемінде Шапырашты елінің төбе биі Нарбота қарт Жетісу қазақтарын Қоқан хандығына қарсылық жасауға шақырады, бірақ ол үндеуге ешкім қосылмайды, Қоқан ханының қаһарынын қорқып жауласуға бармайды. Ақырында, қазан айында, Қызылағаш маңында, жол жағасындағы жалғыз шоқы төбесінде, Нарбота би басқарған, Сарыбай, Саурық, Сұраншы, менің бабам Кыдыралы батырлар орыс әскерінің Сібір елшілігімен кездесіп, келісім шарт бойынша орыс әскерінің құрамында боламыз деп, атты әскер құрып, Қордай асуында соғыс қимылын бастайды.
Бірақ орыс әскері көмекке асық-пайды, қоқан-қазақ соғысы ит жығыс болып, 1860 жылға дейін дейін созылып, ақырында, 21 қазан айында қазақтан Сарыбай би, орыстан Г.А.Колпаковский бастаған шешуші Ұзынағаш шайқасында қазақ-орыс әскерінің жеңісі басым болып, соғыс барысы Хиуа, Бұхара, Сырдария-Амудария аралығына ауысады. Орта Азиядағы соғыс басқару жүйесін Омбы губернаторы қадағалап, ал ол жүйені орындаушылар қатарында полковник Черняев, барон Фон Кауф-
ман болған. Ол басшылар, Орта Азия мен Қазақстандағы әскери экспедицияның басты кедергісі және ақшалай табыс көзі ретінде жолбарысты желеу қылып, қазақ-қырғызға салықты бағалы аң терісімен салады. Бұл саясатты кейін Совет өкіметі де жалғастырады. Пяндж, Заравшан, Амудария, Сырдария, Шу, Іле, Зайсан, Марқакөл аңғарында алдымен Сібір казактары, ал одан кейін совет шекарашылары XX ғасырдың басында жолбарыс, ілбіс, қабыланды аямайды, ал олар бұл саясатты «вынужденные воен-
ные мероприятия» деп сылтауратты.
1871 жыл, орақ айы (шілде), Көк-Төбе жотасының шығысындағы Абылғазы сайда орналасқан, Қызыл қайнар аталатын Қыдыралы бидің жайлауына, Бұталы сайдан (Бутаковка) Шыбынды сай (пос. Октябрь Көк Төбенің шығыс баурайы) жотасын асып, вахмистр Чипко ауыл итін шуылдатып, астындағы семіз көк атының терін шығарып келеді, үйге жақындап, ат үстінен «үйде кім бар?» деп дауыстайды. Ақ киіз үйден жас жігіт шығып, – Би аға қазір келеді, күте тұрыңыз – дейді. Вахмистр Чипко биік өскен жаңғақ ағашының арасынан Қыдыралы биді байқап, атынан түсіп мама ағашқа көк атын байлап, биге екі қолын созып амандасады. – Әй, Чипко, мына орыс атын тауда қинамай, қазақ атын мінбейсің бе, жануарға обал болды ғой, аясаңшы – деді қолын беріп би. – Қазақ аты тауға жайлы, бірақ экипажға жексең ұсқынсыз, тегіс жерге орыс рысагі қажет, және түрі де экипажда сән көрінеді. Болашақ қалаға извоз экипаж қажет, сол себепті мына рысак айғырды Ресейден тұқымға алдым, жергілікті биелерге таңдап салам, жаңа тұқым шығарамын – деді мұртынан күліп Чипко. Терең ойда жүрген би: – Ия, сен де, болашақта Алматы өңірі қала болады дейсің. Биыл, наурыз айында, Ынтымақ көктеуіне, және Сұлтан төбе бекетіне Пұшық әулие қонып, болашақта бұл аймақ өзгереді, қала салынып орыс көбейеді деген. Ал бұдан жүз жыл бұрын, Жауғаш бытыр түнде жылқы күзетіп жүріп, ат үстінде қалғып, түсінде, жап-жарық, оты жарқыраған үлкен шаһарды көрген екен, оянып, жанындағы досына – «болашақта бұл жерге үлкен қала орнығады» – деген.
Міне, сен де үлкен қала туралы айтып тұрсың. – Би аға, мен әулие емеспін, бірақ, бүгін түс ауа, сіз барон фон Кауфманмен кездесетініңізді айтуға келдім, жиналып Верный қамалына бірге барайық.
Жарты сағаттан соң қамалдың кеңсесінде оларды жас татар жігіт: – Исәнбісіз – деп қарсы алады. – Қызылжар, Кереку, Семей өңірін жайлап, енді орыс-
тармен бірге Жетісу жеріне келе бастапсыңдар ғой, хо-ош делік, – деп Кыдыралы би кеңсені көзімен бір шолып, ашық тұрған есікке кіріп, бөлмедегі кең диванға барып отырады. Алдыңғы кеңсе бөлмесінен абыр-дүбір дауыстар естіліп, артынан, үстіне бағалы парсы шапанын киген, қолында ұзын сабы бар темекісін бұрқыратып барон фон Кауфман кіреді, кірген бойы басын бір жағына иіп амандасып, терезе алдындағы үлкен креслоға жайғасады, артынан вахмистр Чипко мен тілмаш татар көмекшісі кіреді.
Барон бөлмеге кіргендерге қарап, «Гос-пода, я очень сожалею, что при нашем разговоре не может присутствовать Сарыбай би, говорят он очень болен от старых ран полученных в Узынагашском сражении, сейчас он находится у себя на джайлау, потому я решил обратится к Вам». Сонан соң Қыдыралы биге қарап, «Я наслышан от полковника Черняева о Вас, и ваших родственниках в Бухарском и Хивинских походах. Похвально. Я очень сожалею о жуткой смерти Байзака датка и некоторых кыргызких манапов от рук коканцев (1864 жылы), за их смертью стоят англичане. Англичане теперь затачивают войну против нас, и на Вас в том числе, китайцев в восточном В Туркестане, так что военный поход в Хоргос и Урумчи просто неизбежен. (сноска автора. В 1911 году был подписан договор демаркации государсственной границы между китайской и российской империями, по которому Восточный Туркестан, ранее принадлежавши Коканскому ханству был отдан китайцам до Великой Китайской стены, тем самым племена албан, суан, кызый найман, часть кереев на границе Монголий остались на китайской территории) Ваши племена албан, суан, кызай найман, уйгуры Урумчи, некоторые рода кыргызов в верховьях Амударьи и Сырдарьи, а также монахи Далай Ламы на Тибете готовы поддержать нас. Надо воспользоватся этим моментом.
Но есть один нюанс, психологический, это страх перед тиграми Семиречья. Китайская торговая фактория Милиофан, аулы родов албан, суан посёлков Чилик, Кызыл жиде, Актоган на реке Или просто охвачены страхом. С другой стороны, у меня есть величайшее распоряжение от Омского правителя возвести памятник на могиле уважаемого нами ротмистра Чокана Чингизовича Валиханова, в этом нам готов помочь его тесть из рода, как это э-э, кызыл борик из племени албан. Вы как хорунжи казаков семиречья, поручик Суранчи Хакинбеков, а также Саурык батыр просто обязаны участвовать в походе на Урумчи, но сначала надо уничтожить тигров в Семиреченском крае, я жду от вас помощи в этом деле. Сибирские казаки Бухтармы и Сарканда уже занимаются уничтожением тигров, и весьма неплохо, хорошо пополняют свою войсковую кассу для участия в экспедиции на Урумчи. Так что я жду от Вас положительного ответа, господин хорунжи».
Тілмаштың айтқан сөзін терең ойда тыңдаған Қыдыралы би: «Мен қазір хорунжи емес, Сарыбай бидің орнындағы, осы өңірді жайлаған елдің биімін. Әскери жорықтарда, соғыс қорынан не мен, не Сарыбай, Саурық, Сұраншы батырлар пұл алған емеспіз, оған орыс казактарының әскери қорының дәптері куә, соғыссақ, басқыншыларға қарсы соғыстық. Ал жолбарыс қазақ пен қырғызға киелі аң, оған біз тимейміз, ата дәстүріміз солай. Нақақтан нақақ киелі аңды атпаймыз, жаратушы Тәңір алдында, жер бетіндегі Ұмай ана алдында үлкен күнә, тәртіп солай. Шоқанның басына ескерткіш орнатамыз десеңдер «Ол дұрыс, қолдан келетінді аямаймыз, беретінін береміз. Айтарым осы».
Сонан соң барон дайындатқан шай-дастарханнан дәм татып, ауылына қайтады. Келген беті, төменгі күздеу шаруа ауылдарына ат шаптыртып, алдағы «сәрсенбі сәтті күнге» керек адамды шақыртып, жиналған адамдарға барон Кауфманмен болған кездесуінде не айтылғанын баяндайды. Сонан соң Қыдыралы би үлкен ағасы Қыдырға қарап, – Аға, жасың үлкен, сөз жолы сенікі, бұл мәселе бойынша толықтырып айтатының бар ма? – деп інілері Құлшан, Байбаққа қарайды.
Қыдыр: «Қытаймен мен орыс арасында соғыс болары енді айқындалды. Бұл соғыста Қытай қорғанына дейін қазақ жерін, Шығыс Түркістанды қайтару бүкіл қазаққа міндет, бұл істе орысқа қосылуымыз қажет. Жорыққа кім баратынын Саурық пен Сұраншы батырлармен, ауру болса да Сарыбай би мен ел арасындағы игі жақсыларымен ақылдасып көр. Бұл қазақ, кейін артыңнан «орыстың айдауында жүрдің, нақақтан елдің қанын төктің» деп өзіңді кінәламасын. Шоқанның мәселесін айтсақ, тірі кезінде осы ауылдың шетімен өтіп барып, ауылымызға қонып, саяхатта көрген, білгендерін айтып, дастарханнан дәм тартқан. Ботпай Үмбетәлі ақынның ауылынын шыққан іскер-ер орыстың сызу суретімен тас қашап, Ұзынағаштың басына биік белгі салып, Шоқанның басына орнататын тасты Ақсай сайынан өгізбен сүйреп, тасқа жазу жазып дайындағаны туралы хабардармыз, оған да біз ел болып, барынша көмек көрсетейік.
Ал жолбарыс жайлы не ойларың бар екенін өзің айт, оның қаны мен жаны сенің мойныңда. Ел ішінде тыныштық қажет. Әзірше дулаттардың Кұралай қызынан басқа, көп жыл болды жазым жоқ, ал мал шығынын айтатын болсақ, ол жыртқышқа Жаратушы Көк Тәңірдің өзі берген азығы.
Би жиналған туыстарына қарап, «Аға айтқаныңның бәрі дұрыс, оған қосыламыз. Ал енді менің ойым мынадай. Ана жолы Хива соғыс жорығында болғанымда, Сыр бойының жігіттері жолбарысты шоқпар, сойылмен ұрып аламыз деп, біреуі өліп, бірнешеуі жаралы болғанын көзім көрген.
Төңіректегі елді дүрліктірмей, маған қосылған бес-алты жігітті алып, Жауғаш, Елтай Ерназар ауылдарынан төмен қарай, жолбарыс екі-үш жылда бір балалайтын Жолбарысты сайының, (қазіргі Комсомол ауылы), қалың қамысын өртеу керек.
Әулие Әлмерек мазарының төңірегіндегі қалың қамысты да өртеу керек. От пен түтін болған жерден жолбарыс ауып кетеді, оның барар жері, не тауға қарай, не Іле бойындағы қалың өскен тал-қамысқа кетеді. Былтырдан бері орыстар Сұлтан Қарасу мен Есентай өзендері қосылған ағысында, жерден шығып жатқан шипалы ыстық суға, емхана, шіркеу, өзен бойы, ресейден көшіп келе жатқан орыстарға Пок-ровка, Николаевка деген отырықшы қоныс салмақ. Шоқанның басына апаратын тасты да осы жер арқылы ботпайлар өгіз, түйемен апармақ, ал оларға қауіпсіздік қажет. Осыған байланысты жалайырдың Шанханай болыстығына, Шоқанның басына баратындар сауыт, қалқан, білтелі мылтық, үлкен пышақтан селебе, наркескен ала жүрсін.
Жолбарыс айбат көрсетіп қамыстан атылғанда, қалқанды қалқалап наркескен, не селебені қолдану қажет, жанды жерінен пышақ салсаң, бірақ сұлатасың. Ал Үрімшіге баратын әскери жорықты айтатын болсақ, Құртқа тәуіп ақсақалды шәкірттерімен бірге жорыққа шақыру керек, қария ширек, жүрісі жеңіл, орыс, қытай тілін де жақсы біледі, әрі емші, сынықшы, діндар адам жорықта қажет.
Орыстың дәрігерінен гөрі, өзіміз-дің емшіден көмек дұрыс болады деп санаймын. Ертеңнен бастап әйелдер жолбарысқа байланысты ырым, құдайысын дайындап, Тәңірге бұндайда керек ата-дәстүр парызын жасасын. Жазмыштан, озмыш жоқ, құдай оның бетін аулақ қылсын» депті бұдан 140 жыл бұрын менім Қыдыралы бабам.
Қорыта айтсақ, бүгінгі XXI ғасырда, Глобалды экологиялық қор ұйымы Алматы облысының Қаратал өзенінің бойында жолбарысты қайта жандардыру жоспарын орындамақ. Бірақ ол өңірде, ауыл шаруашылығының басқармасы он жыл бұрын, Іле-Балқаш жағалауында ет-сүт өндірісін көбейтіп, кытайға экспорттау жоспарын бекіткен.
Меніңше жердің киесі жолбарысты қазір Жамбыл облысының елсіз кең даласы, Мойынқұм–Қамқалы–Бескөл маңында, бұрын тартылып кеткен көлдердің суы көтеріліп, жағасында қабан, елік, қарақұйрық, ақ-бөкен, қаз-үйрегі мол аумақ қолайлы деп санаймын.