ҚОҢЫЗ (роман)

Ырысбек ДӘБЕЙ,

1979 жылы Алтай аймағында туған. «Шық тұнған жолдар» атты өлеңдер,

«Әкелеріміз айтатын әңгіме» атты эсселер, «Мөлтіл» атты әңгімелер

мен хикаялар жинағының, «Жылқы атылған жаз» романының авторы.

«Жалын», «Жұлдыздар отбасы», «Ақ желкен» журналдарында,

«Қазақ әдебиеті», «Астана ақшамы» газеттерінде жұмыс істеген.

БАСЫ №1 (2020)  САНДА. ЖАЛҒАСЫ БАР…

Бесінші тарау

1

Мұрат телефонын оң құлағына тақады. Сырылдап, шиқылдағаннан басқа ешбір дыбыс ести алмаған ол:
– Алло, алло! Саламат, ештеңе естілмейді. Қайдасыз? – деп сол құлағын бір қолымен басты.
Байланыс үзіліп кетті. Ол Саламаттың нөмеріне кері телефон жалғады. Арғы жағынан оператор қыздың «абонент байланыс аясынан тыс жерде» деген дауысы естілді.
– Ой, мына кісі қайда жүр, тегі? – деді де Мұрат телефонын қалтасына салды.
Алаңдағы шуылдаған, тасырлаған дыбыстан құлақ тұнады. Ол қу ағашын құшақтап, үнсіз қалған жыршыға таң қала қарап тұрған інісін арқасынан қақты.
– Не істейсің? Осында боласың ба, үйге қайтасың ба?
– Осында біраз жүрейін. Қайтам ғой сосын. Сіз қашан қайтасыз?
– Бұл біздің тұрақ қой неше айдан бері, кешірек қайтатын шығармын, – деп Мұрат інісіне күле қарады.
– «Неше айдан бері шаршады, шал-дықты» деп тегін концерт қойып беріп жатқан партияға рақмет десеңізші.
– Әрине, рақмет. Рақметтен басқа айтар жоқ. Әуелі «жасыл біздің шыршамыз, бақыттымыз мұнша біз» деп шыршаны айналып, билегім келіп тұр. Той тойламағалы көп болыпты.
Мұраттың сөзіне інісі ішегі қатардай қарқылдап күлді де, жымиып тұрған ағасын мойнынан құшақтап:
– Балалардың тақпағын қайдан жаттап алғансыз? Әлде табан астынан өзіңіз шығардыңыз ба? – деді.
– Өзім шығара беретін болдым. Әлгі былтыр жаздағы киелі қоңыздың әңгімесін білесің ғой, содан кейін суырып салма ақындық қабілет бітті ғой маған, – деп Мұрат та қарқылдай күлді.
– Иә, білем ғой оны. Бұйырса келесі жазда мен де сол киелі қоңыздарды та-уып, айналысып көрейін. Балалар мереке-мейрамда «тақпақ керек, тақпақ керек» деп әбден зықымды шығарды. Қашанғы елге жалынып, интернет ақтарып, тақпақ іздеймін. Сіздің жолды қуайын.
Разы болып күлген інісін иығынан қапсыра құшақтап тұрған Мұрат күлімсірей:
– Ол үшін тас жұтардай тәуекел керек. Ол қоңыздардың жыбырлаған түрін көргенде кәдімгідей жүрегің шайлығып қалады. Оңай нәрсе жоқ, бала, – деді.
– Ақын боларым анық болса, неден болса да жасқанайын деп тұрғаным жоқ. Міне, қол, – деп інісі Мұратқа оң қолын ұсынды.
Екеуі қосыла күлді. Олардың жанына басын түбіт орамалмен тас қып орап алған жас әйел келді. Екі қолына жыпырлатып ұстаған түрлі-түсті шарларын қозғап-қозғап қойды.
– Жігіттер, мерекелеріңмен! Балаларға шар алмайсыңдар ма?
– Рақмет, мереке өзіңізге де құтты болсын, – деді Мұрат.
– Шар алсаңыздаршы!
– Оны не істейміз, апа? Қоңыз жоқ па? Қоңыз болса, аламын, – деді Мұраттың інісі.
– Қоңызы несі?! Жын ұрған ба мынаны? – деді де әйел ернін бір сылп еткізіп, жолына түсті.
Ағайындылар тағы күлді.
– Қоңыз жайлы аңызға сеніп, елдің сөзіне ергеніңізге әлі күнге таң қаламын. Мүлде ондайыңыз жоқ еді.
– Енді мен де адаммын ғой, жылтыр сөз иландырмай қойсын ба? Сеніп қалдық қой. Денсаулық үшін не істемейсің? – деп Мұрат күле жауап берді.
– Өздері тез өсіп-өнетін немелер екен мына біздің «Сумұнайгаз» басшыларының ақшалары сияқты.
– Нені айтасың? – деді Мұрат.
– Қоңыз.
– Иә, тез өседі екен.
– Сол кезде көрдім, балкондарыңыздағы тазикте бірдемде шыпырлап, көбейіп кетті ғой.
Мұрат басын изеп, күле берді.

2

Таң атып, жерге жарық түсіпті. Мұрат орнынан тұрып, апыл-ғұпыл киіне бастады.
– Түнімен мазаң болмады ғой. Асқа-заның ауырса, бүгін жұмысқа бармай-ақ қойсаңшы. Звондап, жағдайыңды айтарсың, – деді Дина ұйқылы-ояу.
– Жақсы боп қалған секілді, бара берейін. Тағы ауырып жатса, көрермін, – деді Мұрат.
Дина уытты ұйқы құшағынан біржола сытылып шыға алмай, басын көтеріп, көсіліп аз отырды. Жанында пысылдап ұйықтап жатқан кішкентай қызға қарап, еміреніп қойды.
Мұраттың таңғы асқа тәбеті тартпады. Бір кесе көк шай ішіп, бетін сипаған оған Дина:
– Өңің бозарып тұр, демалсайшы бүгін, – деді.
Ол әйеліне қарап басын шайқады.
– Жарайды, кеттім. Болмай жатса, қайтып келермін.
– Сөйт онда, – деді Дина.
Автобекетте адам қарасы көп. Жан-жақтан жиналған мұнайшылар өндіріс алаңына апаратын арнайы автобустарға жайғасып, абыр-сабыр. Мұрат автобусқа кіріп отырды. Мұнайшылардың бірі қалғып, бірі ояу отыр. Бастарын изеп сәлемдескені болмаса, автобус іші жым-жырт. Көлік қозғалды. Ол отырған бойы қалғып кетті. Автобус жиырма шақырымдай жүріп барып тоқтады. Өндіріс алаңының атын айтып айқайлаған жүргізушінің дауысынан селт етіп оянған ол, діттеген жерінен түсіп қалды. Автобус әрі қарай кетті.
Қуаң даланың төсінде қаққан қазықтай қарауытқан сансыз электр бағаналары, темір мұнаралар, изектеген скважиналар. Оның күнделікті көретін суреті осы. Мұрат тұрмыстық кешен аталатын ескі вагонға кіріп, операторлар бөлмесіндегі жұмысшы киімін киді. Қапырық вагон іші тынысын тарылтып жіберді. Ол тапсырма алып, тезірек сыртқа шығуға асықты да, шоғырланған сораптар станциясы шеберінің есігін қақты.
– Кіріңіз, – деді шебер.
Шебермен қол алысып, амандасқан Мұрат:
– Бүгін не тапсырасыз? – деді.
– Тізе бүксеңші, шай ішейік. Несіне асығасың?
– Шайыңызға рақмет, шаруаларымды істей берейін.
– Ал, жарайды. 61-02 ұңғысының штуцерін ауыстыру керек болған. Саған айтуды ұмытып кетіппін. Қатып тұрған скважиналар болса, қысымын тексеріп көр. Енді өзің білесің ғой, мен саған не тапсырам? Бәрін білесің, – деді мұртты, қырық жас шамасындағы арық, қара жігіт.
– Жақсы, ауыстырайын. 61-02 біраз жерде ғой, көлік бересіз бе? – деді Мұрат.
–Ойбу, бүгін көлік болмайды-ау. Өзің білесің, біздің цехқа қарасты елуге жуық скважиналар бар. Аса ауыр заттар болмаса, жаяу бара бергенің дұрыс. Машина керек боп қалса, қайтеміз?
– Мейлі. Кешке соғармын сізге.
Мұрат далаға шықты да келесі вагонға кірді. Машинистер бөлімінің кіреберісіндегі құрылғы алдына келіп, монитордан агрегаттардың қысымын қарады, температураларды тексерді. Ол монитордан қысым мен температураның күнделікті жұмыс тәртібінде тұрғанын көріп, өз-өзінен күбірледі.
– Машина жоқ, күн ыстықта осылай тұра беріңдерші. Сендердің қысымдарың түссе, менікі көтеріледі.
Мұрат ауладағы темір сандықтан қажетті құрал-саймандарын алды. Мойнына сөмке, екі қолына зілдей қып ключтер ұстаған ол стансадан шықты. Қарсы алдынан стансаға су жеткізетін водовоз жүргізушісі кездесті.
– Ассалаумағалейкум!
– Уағалейкумассалам! Халың қалай, Мұрат?
– Шүкір, жақсы. Өзіңіз қалайсыз?
– Жаман емес. Жаяусың ба бүгін?
– Иә, машина бос емес екен.
– Тоғыз болмай жатып күнің әліден ысып кетті. Таңдайың кеуіп, тақыр далада қап жүрме, – деп жүргізуші ыржиып, күліп қойды.
– Су бар ғой, – деп Мұрат иығын қозғап, сөмкесін бұлғаң еткізді.
– Мыналар қайда жүр-ей, есік ашпай?!
Водовоз жүргізушісі кейи сөй-леп, Мұратқа оң қолын көтеріп, қоштасқандай ишара жасады.
– Жақсы, бауырым. Іске сәт.
Мұрат оның бір уыс жүзіндегі терең әжімдерді анық көрді. «Мына кісі де қартайған екен» деп ойлады.
– Жақсы, ағасы. Су патшасы Сүлеймен болып жүре беріңіз.
Жүргізуші ыржиып күлді де, станса ауласына кіріп кетті. Мұрат сымдай тартылған, жуан трубаны бойлап, 61-02 ұңғысын бетке алды. Машина жүретін топырақ жол бірте-бірте жусаны жайқалған далаға сіңіп, жоқ болды. Аракідік дала өсімдігін жапырып, жердің топырағын шығарған үлкен техникалардың доңғалақ іздері көзге түседі. Ойлы-қырлы осынау өлкенің төсінде изектеген скважиналар, мұнаралар мен бағаналарда қисап жоқ. Жердің сөлін сорып, қаңқиған қалың қаданың бой көтергеніне жарты ғасырға жуық уақыт. Мұрат кейде қуықтай қаланың ойдым-ойдым жолдарымен жүргенде зулап өткен жарты ғасырға өкпесі қара қазандай болатын-ды.
– Астың шылқыған май, үстің шұрық тесік жол. Әлгі ақ білектің күші, ақ найзаның ұшы не болды? Арғы отыз жылымды ақтап-ақ алайын, кейінгі боданнан босаған жиырма жылым ше? Мынау бір сәт тынбай дариядай жүңкіліп аққан қара май кімнің өңешіне құйылып, кімнің асқазанын майлайды? Арқа етің арша, борбай етің борша болғанда алатының жарымаған жалақы…
Ауыр ключтер көтеріп, екі шақырымдай жол жүрген Мұраттың діңкесі құрып, отыра кетті. Таңдайы кеуіп, шөл қысты. Ол сөмкесінен бір литрлық баклажканы алып, суды қылқылдатып жұтты. Маңдайының шылқыған терін қолының сыртымен сүртіп, шаңқиған күнге сығырая қарады. Ол кенет бақ еткен дыбыстан селт етіп, орнынан ұшып тұрды. Жайылып, жанына таяп келіп қалған жалғыз түйе күйіс қайырып, жан-жағына маңғаздана қарайды. Мойны сорайып, шудасы түскен жануардың аузынан жыны шашылып, қаужаң-қаужаң етеді.
– Жүректі ұшырдың ғой айуан!
Мұрат орнына отырды. Есіне үш күн бұрын водовоз жүргізушісінің әңгімесі қалт түсті.
– Екі кештің арасында «су жеткізбесең болмайды» деген соң анау ит арқасы қияндағы стансаға су апарғам, – деді водовоз жүргізушісі. – Содан түнге қалдым. Күн бұлт, сондай қараңғы болар ма сол түн. Қараңғы болғанда тастай қараңғы. Асфальтқа түсем ғой деп сормен кесіп өте шықпақшы болып едім, батпаққа баттым да қалдым. Ары жағаластым, бері жағаластым. Машинаның шығатын түрі жоқ. Бір-екі адамға хабарласып едім, түн ортасында бетпақ далаға кім келе қойсын, таңды күтуге тура келді. Үсіп өлем дейтін емес, жаздың күні әйтеуір. Машинаның есігін тас қып жауып, кішкентай пышағымды жаныма қойып қалғып-мүлгіп отырғам. Ұйықтап кетіппін.
Бір уақытта біреу машинаны артынан итеріп, қозғап тұр кәдімгідей. Зәре-құтым ұшты. Иманымды үйіріп, отыра бердім. Әлгі машинаны итеріп тұрған адам емес, түйе секілді. Дауысын ет құлағыммен естідім. Біраз уақыттан соң барып бәрі тынышталды. Машина да қозғалмады, түйенің дауысы да естілмеді. Содан қайтіп ұйқым келсеші, көрер таңды көзбен атырдым. Күн шығып, жігіттер келгенде барып машинадан түстім. Олар айтқаныма сенбеді. Машинаны ары айналып, бері айналып түйенің ізін іздедік. Түйе тұрмақ, тышқаның ізі де көрінбейді. Артынан біреулерден естуімше бізде Шимұрын деген құбыжық пайда болды дейді ғой. Түнде иен далада адасып, жалғыз жүрген адамға неше түрлі боп көрініп, алдап шақырып, әрі-бері сандалтып, басын сорға шаншып кетеді екен.
– Ол адам өле ме екен сонда? – деді цех асханасында түскі ас ішіп отырған мұнайшының бірі.
– Басыңды сорға қадап кетсе, өлмегенде қайтесің?! – деді водовоз жүргізушісі.
Бір үстелде отырған бес-алтауы ду күлді.
– Халықтың наласы кейде осындай аңыз тудырады, – деп Мұрат суи бастаған шайынан бір ұрттап қойды.
– Халықтың наласы? Ол қалай? – деді мұнайшының бірі.
– Енді күнде айтып, зарлап жүргеніміз нала емей, не?! Тіпті жалақыны айтпаған күннің өзінде біздің ішетін тамақ пен шетелдік жұмысшының ішкен асы тең бе? Олар емес, бізді шеттен келгендей шеттетеді. Бұл мәселе бүгін болмаса ертең, биыл болмаса ендігі жылы, әйтеуір қашан болса да үлкен өрт тұтатады. Біздің қабат қысымын сақтау цехымыз бір тонна мұнайын сорып алған жер астына қанша тонна су жіберіп жатыр? Ойлаңыз. Жердің киесі жоқ дейсіз бе? Ана бір ауылда ат тұяқты қыз пайда болғаны туралы жұрт айтып жүр, газеттер де жазыпты. Мен оның шын-өтірігіне бас қатырмадым, бірақ зорланған, қорлыққа ұшыраған әйелдер туралы ойладым.
– Ой, Мұрат не айтып кеттің, түсінсем бұйырмасын?! Шимұрыны да, басқасы да құрысын. Жұмысқа шығайық, – деп мұнайшының бірі бетін сипап, орнынан тұрды.
Мұрат жанынан жанасалай озып, жалқау басып кетіп бара жатқан түйеге қарап қойды. Тағы бір-екі ұрттап су ішкен ол 61-02 ұңғысын бетке алды.
Қара терге малшынып, ұңғы басына жеткен Мұрат бетон плиткаға отыра кетті. Басындағы ақ каскасын шешіп, плитка үстіне тастай салды. Плитка күнге қызып, ыси бастапты. Ол аз-кем отырып, орнынан тұрды. Машина рулі іспетті кранның бірін ключпен босатты. Ключын жерге қойып кран рөлін бар күшімен бұрай бастады. Екі білегі талып, моншақтап аққан тер аузына құйылды. Скважинның коллектордан келетін суы тоқтады. Ол сөмкесіндегі суды алып, жұтып-жұтып жіберді. Жылыған су жүрегін айнытып, құсып жібере жаздады. Асқазан тұсын қолымен басып, бүкшиіп плиткаға отыра кеткен оның таңдайы кермек татыды. Күн төбе тұсқа тартқан сайын шыжыды. Сәл отырып, терін құрғатқан ол ұңғыға жіңішке труба келіп қосылатын тұстағы кранды бұрап жапты. Қосылыстағы тат басқан болттарды шешіп, штуцер ауыстырды.
– Қолдың ұшымен істейтін кіш-кентай шаруалардың сонша қинағанын қарашы.
Ол күбірлеп жауырынына су болып жабысқан фудболкасын етегінен тартып-тартып қойып, крандарды қосты. Шалбарының қалтасына салған телефоны безілдей жөнелді.
– Иә, шебер!
– Алло, Мұрат! Қайттың ба?
– Жоқ, 61-02-кі жақта жүрмін.
– Әлі сондасың ба не?
– Аралық біраз жер ғой жаяу адамға. Бір сағаттан көп жүресің.
– А-а… Иә. Айтайын дегенім, қайтарда 45-86-ға бұрыла кетсең. Счетчик қою керек екен.
– Жақсы, шебер, – деді Мұрат.
– Счетчик ала шығып па едің?
– Иә, сөмкемде бар.
– Давай, тездет енді. Тамаққа үлгермей қаласың.
Мұрат түс ауа цехқа құр сүлдерін сүйреп әзер жетті. Өзі секілді түскі асқа кешігіп келген үш жұмысшымен бірге асханаға кірді. Бір стакан су алып, үстелге келіп отырған оған:
–Неге тамақ ішпейсің? – деді жұмысшының бірі.
– Асқазаным ауырып, тәбетім болмай отыр.
– Дәрігерге көрінбейсің бе?
– Көрінем. Қазір шеберге кіріп, сұранам. Үйге қайтпасам, қатты ауырып отырмын.
– Ол жоқ екен, жаңа барып шықтым. Қайта берсеші, біз айта саламыз, – деді әлгі мұнайшы.
Мұрат басын изеді.
– Дәрігер, анау-мынау дегенді қой. Мен саған жақсы бір емшіні айтайын. Асқазан, ішек дегенді қоймайды. Қандай ауруы болса да жазады, – деді тағы бір мұнайшы.
– Қалада тұра ма? – деді Мұрат.
– Иә, соған бар. Дәрігерге барсаң, шлангі жұтқызып, итіңді шығарады. Телефонын жазып ал да, хабарлас. Мекенжайды өзі айтады.
Мұрат телефонын алып шығып, емшінің нөмірін сақтап қойды да:
– Бопты онда, мен жүрейін. Шеберге айта саларсыздар, өзім де хабарласармын,– деп орнынан тұрды.
Емшінің айтқан мекенжайын Мұрат бірден тауып келді. Қаланың шетін ала орналасқан еңселі үйдің алдында төрт-бес көлік тұр. Ол есік алдында қойылған ұзын орындықта тізіліп, кезек күткен адамдардың қатарына келіп жайғасты. Он алты-он жеті жасар қызын қолынан ұстап отырған семіз сары әйел қасындағыларға сампылдап сөйлеумен болды.
– Кейде қызымның миы контачить етпей қалатын. Жасыратын несі бар, ондай кезде кіші дәретін жіберіп қоятын. Бұл кісіге көрінгеннен бері жақсы боп кетті. Қазір айына болмаса, бұрынғыдай жиі жіберетін әдетін қойды.
Талдырмаш қыз жан-жағына жәутеңдеп қарап, мамасының қолынан тартып-тартып қойды.
– Тыныш отыр-ей! Бет моншағың төгіліп, ұяла қалдың ба?! «Ауыруыңды жасырғаныңмен өлімің әшкере» дейді. Мұнда отырғандар естісін, білсін. Сен секілді ауыратын қыздары, балдары, туыстары бар болса, келіп көрінсін деп айтып отырмын. О несі, тартқылап адамды!
Семіз сары әйел талдырмаш қызға зекіп ұрсып тастады. Үйдің есігі ашылды. Арғы жақтан бала құшақтаған жас келіншек шықты.
– Кімнің кезегі? Кіріңіздер!
Бала құшақтаған әйелдің артынан іле-шала есік көзіне келген жас жігіт айқай салды.
– Біз, біз!
Семіз сары әйел қызын қолынан жетелеп, ішке енді. Бір сағатқа жуық есік алдында тапжылмай отырған Мұраттың да кезегі келіп жетті. Ішке кірген оны жас жігіт емші отырған бөлмеге бастап барды. Дәрігердікі секілді халат киген, елуді еңсерген, қарасұр, түсі суық еркек сәлемін самарқау алып, оған «отыр» дегендей иегін шошаң еткізді. Жанында шыны кеседе балауыз шам жанып тұр.
– Қай жерің ауырады?
– Асқазаным.
– Білегіңді әкел.
Емші Мұраттың тамырын ұстап, жүзіне тесіле қарады.
– Ауырғалы көп болды ма?
– Жоқ, алдыңғы күні түнде бастаған. Кеше жұмыста ауырып болмаған соң, түстен кейін қайтіп келдім.
– Тіліңді шығар.
Емші оның тіліне қарады да, білегін жіберді.
– Мына жерге шалқаңнан жат, – деп емші қасында төсеулі жатқан көрпешені көрсетті.
Көрпешеде шалқасынан жатқан Мұрат емшінің темірдей қолы қарнын бүре қысқанда айқайлап жіберді.
– Не болды? – деді емші.
– Ауырып кетті.
– Орныңнан тұр, болды. Асқазан сөлінің қышқылы артып кеткен, басқа дәнеңе де жоқ сенде. Не жұмыс істеуші едің? – деді емші.
– Мұнайда істеймін.
– Жұмыс ауыр ма?
– Оңай жұмыс жоқ қой, – деп күлді Мұрат.
– Мұндай ауру қалыпсыз дене әрекеті мен ауыр еңбектен кейін қатты білінеді. Ештеңесі жоқ, жазамыз. Әй, балам! Қоңызды алып келші, – деп емші айқай салды.
Жас жігіт сіріңке қорабын әкеліп, емшінің қолына ұстатты. Қорапты ептеп ашқан емші оны Мұраттың жүзіне тақады.
– Білесің бе мұны?
Қорап ішінде тұрқы екі сантиметрге жуық, көкшіл жасыл, сарғыш қоңыр жәндіктер жыбыр-жыбыр етеді. Мұрат тыжырынып, кейін шегінді.
– Қашасың ғой өзі, – деді емші суық жүзі жұмсарып.
– Жәндіктерден бойым тітіркенеді.
– Онда қайтіп ішесің?
– Ішесің?
– Иә. Жан керек болса, жыланды болса да жұтасың. Бұл қоңыздың қасиетін білесің бе? Әрине, білмейсің. Білмеген соң да тыжырынасың. Жұрт мұны «Знахарь» атап жүр қазір. Бізше сары қоңыз, көк қоңыз. Жетпіс түрлі ауруға ем болады. Тіпті қатерлі ісік клеткаларын да жойып жібереді, – деп емші қорапшаның аузын жапты. – Мә, мынаны ал. Көп қалған жоқ өзі. Қалай ішетінін түсіндірем қазір.
Мұрат қорапшаны ұстап, емшіге аңтарыла қарады.
– Түрің мынау, сен мұны қазір тірідей іше алмайсың. Қорапшаның аузын ашпай қойсаң, өздері өледі. Сосын күнге қойып, жел қақтырып кептіріп ал да, таза спиртке салып қой. Бірнеше күннен кейін уатып, талқандап сүтке қосып күніне бір мәрте іш. Сумен ішсең де болады. Түсіндің бе?
Мұрат басын изеп қойды. Сырттан күбір-күбір дауыстар естіледі. Ол қолындағы қорапшасын кілем үстіне қойып, жүрелеп отырды.
– Мұны өлтіріп, кептіріп жүремін бе? Шынымен сіз айтқандай болса, тірідей іше берейін. Қалай ішетінін айтыңыз.
– Енді мен сені алдап тұр деймісің? Қоңызды бір стакан суға салып, жұта салсаң болды. Ешқандай оқу-тоқуы жоқ. Асқазанға түскен соң ол өзінен біртүрлі сұйықтық бөледі. Қабығындағы элементтер қан түйіршіктерін жаңартып, иммунитетті көтереді, ағзаны жасартады. Іштегі зиянды қалдықтарды жойып, әрбір клетканы жандандырып, денсаулықты анадан жаңа туғандай етеді. Мәселен бүгін бір тал қоңыз ішсең, ертең екі, арғы күн үшеу дегендей санын өсіріп отыруың керек. Осылайша санын жетпіске жеткізе алсаң, ауру атаулы сенен айналып өтетін болады. Мұны қазір медицина мамандары да мойындап отыр. Бірақ менен жетпіс қоңыз шықпайды, осыны көбейтіп ал. Болмаса базар жаққа барып, сұрастырып көр. Қоңыз саудасы қызып тұр қазір, – деді емші.
– Қайтіп көбейтем?
– Қиын ештеңесі жоқ. Тазикке алма, бананның қабығы, нан қоқымын тастап, бес-алтауын жіберіп қойсаң, болды. Өздері өсіп-өне береді. Бірақ ашық жерге қойма, мұны құстар тез тауып алады. Құмырсқа да өш. Қандай үйде тұрасың? Жер үй ме, этаж ба?
– Этаж, – деп Мұрат безілдей жөнелген қолтелефонының дауысын басып қойды.
– Этаж болса, балкон бар шығар. Сол жер оңтайлы.
Мұрат басын болымсыз изеп, орнынан тұрды.
– Еміңізге қанша аласыз, аға? – деді ол.
– Ем болғанда тамыр ұстау, анау-мынауға ақша алмаймын мен. Оның бәріне ақша ала берсең, мына жұртқа обал. Онысыз да көндерін әрең көріп жүр. Қоңыздың ақшасын тастап кетсең болды, – деп емші есінеп, аузын алақанымен жаба қойды.
– Бұл қанша? – деп Мұрат қолына ұстап тұрған қорапшасына қарап қойды.
– Он бес мың.
– Он бес мың? – деп Мұрат емшінің айтқан бағасын қайталағанын өзі сезбей қалды.
– Иә. Андағы қорапшада оншақты қоңыз бар ғой деймін. Мен де ауруға ем болған соң елден сатып алам. Көктемде арзан еді, қазір қымбаттап кетті. Базарға барсаң, бұл қоңыздарды қаншаға сатып тұрғанын өзің көрерсің.
Мұрат емшінің айтқан ақшасын қолына ұстатты да, үйден шықты. Есік алдында кезекте тұрған адам қарасы көбейе түсіпті. Ол бірден қаланың солтүстігіндегі қайнаған қан базарға тартты.
Күн қайнап тұрса да, базар жағалаған халық көп. Мұрат кішкентай қорапша салған целлофанын қолына ұстап, қайшалысқан машиналар арасынан өтіп, базардың орталық есігі алдына келіп тоқтады. Кіре берістегі шағын асхана алдында алжапқышының қалтасына қолын салып тұрған кішкентай қыз оған:
– Ішке кіріп, тамақ ішсеңізші. Бәрі дайын, – деді.
– Қарындас, осында қоңыз сатылады дейді ғой. Қайдан тапсам болады?
– Ішке кіріңіз, табамыз, – деді қыз.
Мұрат асханаға кірді. Қуықтай бөлме лық толы адам, дабыр-дұбыр. Ол есік көзіндегі бос үстелге отырды. Кішкентай қыз жүгіріп барып ас мәзірін алып келді.
– Қандай тамақ ішесіз?
– Сол ештеңе іше алмай, қоңыз іздеп жүрген жоқпын ба? Жаңа рас айттың ба өзі, қоңыз сататын адам қайда? – деді Мұрат.
– Қазір шақырамыз, келеді. Жеңілдеу бірдеңе ішіп алсаңшы, – деді Мұратқа қарама-қарсы үстелде отырған етті-женді ақсары әйел.
Алдында тілдей қағаздар ыбырсып шашылып, анда-санда калькуляторын тарсылдатып басып отырған ақсары әйел иығын қозғап-қозғап қойды.
– Сорпа бере сал. Сосын бір кесе көк шай, нан керегі жоқ, – деді Мұрат.
– Сиыр сорпасы ма?
– Иә. Әлгілеріңді тезірек шақырың-даршы.
– Қазір келеді.
Кішкентай қыз тез алып жеткен жылымшы сорпаны Мұрат татып көрді де, қасығын үстелге қоя салып, шегініп отырды. Кішкентай асханаға кіріп-шыққан адам тынбайды. Ақсары әйел анда-санда тарсылдатып калькулятор басып, добалдай саусақтарымен ақша санап отыр. Асханаға қолына кішілеу пакет ұстаған жас жігіт кіріп келді.
– Андағы жерге отыра қал, – деп ақсары әйел Мұраттың қасындағы бос орынды нұсқады.
– Қоңыз алатын сен бе? – деп жас жігіт Мұратқа қолын беріп амандасты.
– Иә, мен.
– Көп аласың ба?
– Жоқ, көп керек емес. Өзімде де азырақ бар.
Жас жігіт қолындағы пакетін үстел үстіне шығарып, ішінен екі қорапшаны алып, бірінің үстіне бірін қойды да:
– Нақты қанша керек? – деді.
– Бір қорапшада қанша қоңыз бар?
– Он бес.
– Қанша тұрады?
– Бір қорапшасы жиырма екі мың бес жүз болады, – деді жас жігіт.
– Емшіден жаңа ғана бір қорабын он бес мың теңгеден алдым ғой, сенікі қымбат екен.
– Өткен айда бір талын мың теңгеден сатқамыз, қазір мың бес жүз теңге. Қымбат емес. Қазір бұл қоңыздарды таппайсың, сатып жүрген ешкім жоқ мұнда.
– Екеуін алайын, он бес мыңнан берсеңші.
– Ой, жоқ, – деп жас жігіт шыж-быж болды. – Айтып тұрмын ғой, бұл қоңыз жоқ қазір.
– Мұны сонда қайдан әкелесіңдер?
Мұрат көп ішілмеген сорпасын алдынан ысырып, кеседегі шайды қолына алды.
– Бұл қоңыздарды кез келген жерден таппайсың. Атын есіне түсіре алмай отырмын. Биік жерде өсетін ағаш секілді өсімдік бар, аты Үшқат па, бірдеңе әйтеуір. Астына бірдеңе төсеп, Үшқатты сілкіп-сілкіп қалсаң, қоңыздар топырлап түседі. Сол кезде тезірек жинап алмасаң, бұлар бытырап, жан-жаққа қашып, ұшып кетеді.
– Бұлар ұша ма сонда? – деп Мұрат шайдан бір ұрттап, кесесін үстелге қойды.
– Әрине, ұшады. Жинап алған қоңыздарыңды шыға алмайтын ыдысқа салмасаң, бір-ақ сәтте жоқ болады. Бұлардың қайдан келіп, қайда кететінін білмедім. Бар-жоғы бір ай шамасында жүреді де, кейін жоқ болып кетеді. Бұлтты күндері мұны өлсең таппайсың. Тек ашық күндері ғана жаңағы өсімдікті сілкіп, жерге түсіресің. Алдыңғы май айында арзан болғаны сол, қазір тау-тасты түгел ақтарсаң да дым таппайсың. Бір ай дәурені өтті де, кетті. Негізі сатпай-ақ, көбейте беруім керек еді. Сәл күтсем бағасы бұдан да шарықтайды. Оған өзіме де ақша керек болып, ана кісілер звондаған соң келіп қалдым, – деп жас жігіт ақсары әйелге бұрылып қарап қойды.
– Бұл қоңыздарды сенен алып ішіп, ауруынан айыққандар болды ма?
– Өткен айда көп адам алған. Соның бәрі телефонымды біледі, жаман болса хабарласар еді. Ешкім звондап, шағым жасаған жоқ. Бір танысым «аз тамақ ішсем де асқазаныма батып, түнімен ұйықтай алмай жүрмін» деп бірталай қоңыз сатып алған. Ішкен қоңызын әр күні біреуге көбейтіп, он екі күнде жалпы жетпіс сегізін ішіп еді, қазір аттай болды. Содан кейін тамақты да опыратын болды.
Мұрат сәл жымиып, саусақтарын бүгіп, әлденені есептеді.
– Не санап кеттің? – деді жас жігіт.
– Рас, он екі күнде жетпіс сегіз болады екен. Соңғы күні бір стақан суға бір қорабын бір-ақ салып ішкен болып тұр ғой, – деп, Мұрат тұла бойы дір етіп, тітіркенді.
– Егер ол жігітке ішкен қоңыздың әсері болмаса, он күн демалып, әрі қарай тағы оншақты күн ішуі керек болған. Бірақ сол он екі күн оған бірден әсер етті.
– Жарайды, мен де алайын. Сәл түсші енді, қатты қымбат айтып отырсың.
– Жиырма мыңнан берейін, одан артық түсе алмаймын, – деді жас жігіт.
Мұрат жас жігітке ақшасын санап беріп, екі қорапшаны пакетке салды. Ақсары әйелмен есеп айырысты. Базардан жеміс-жидек сатып алды да, үйіне тартты. Шағын аудандағы үйіне жетіп, пәтерінің темір есігін тықылдата қақты. Әйелі есік ашты.
– Емшіге көрініп келдің бе? – деді Дина.
– Иә. Тазиктің кішілеу біреуін бере салшы, – деп Мұрат үйге кірген бойы балконға беттеді.
Дина тазик алып жеткенше ол целлофандағы қорапшаларды шығарып, бірінің үстіне бірін жинап қойды.
– Не істеп жатсың? Мыналарың не? – деп Дина жасыл палстмасс тазикты Мұратқа ұстатты.
– Қоңыздар ғой. Айтпақшы, тазиктің бетін жауып қоятын жұқа мата сияқты бірдеңе бар ма?
– Қоңызы несі?
– Қазір айтам. Дәке ме, бірдеңе алып келші.
Дина жалпақтау оралған ақ дәке алып келді.
– Мә, осы жете ме? Қоңызды не істейсің?
–Үйде жеміс-пемістердің қабығы бар ма? Болмаса есіктің көзіне қойдым, алма, банандардың қабығын аршып алып келші. Қазір айтам. Естігің келіп өліп барасың ба? – деп Мұрат әйеліне қарап күлді.
– Ой, тегі! Құрт-құмырысқаңды сонша жұмбақтадың ғой.
Динаның маржан тістері жарқырай көрініп, наздана сөйлеп ас үй жаққа кетті. Мұрат қорапшалардағы қоңыздарды тазике төгіп, бетін бір қабат дәкемен орап жапты. Дина көп күттірмей жеміс қабықтарын алып келді. Ол дәкенің бір жағын ашып, жеміс қабықтарын тазикке салды. Сары, көк түсті жәндіктер жыбыр-жыбыр етіп, жеміс қабықтарының арасына кіріп кетті.
– Құрт-құмырысқаларыңды құтты орнынан қондырып болсаң, тамаққа кел. Ас дайын боп қалды, – деді Дина.
Мұрат балконнан бір қорапшаны ала шықты. Оны ас үй терезесінің алдына қойды. Жуынып-шайынып келді де, үстелге отырды. Бала көтеріп, түпкі бөлмеден шыққан шешесі оған:
– Көрініп қайттың ба, емшің не дейді? – деді.
– Иә, көріндім. Тамырымды ұстады. Асқазан сөлінің қышқылы артқан екен. Баланы маған беріп, тамақ ішіп алыңыз. Мен тамақтанып алдым, – деп Мұрат орнынан тұрып, анасының қолындағы кішкентай қызды алды.
Алпыстан асқан, қаңылтақ кісі құшағындағы немересін ұлының қолына ұстатты. Ұйқыдан енді оянған бала қыңқылдап, бұлқына берді. Мұрат оның екі бетінен шөпілдетіп кезек сүйіп, еркелетті.
– Атасы әлгі екі кішкентай ұлды ертіп, ауылға кеткелі үйдің іші жым-жырт болып қалды. Бұ қыздың жылағаны да білінбейді, – деп анасы Мұраттың қолындағы немересіне қарап, еміреніп қойды.
– Бағана әкеммен сөйлестім, бір-екі күнде қайтамыз дейді.
– Келетін уақыттары болды, – деді анасы.
Дина бір кәстрөл сорпаны үстелге әкеліп қойды да:
– «Тамақ ішіп келдім» дегенді қой, асқазаныңа жақсы, бір кесе ішіп ал, – деді.
– Мейлі, азырақ құй.
Тәбеті болмаса да Мұрат жарты кесе сорпаны зорланып ішті. Орындықтың арқалығына сүйеніп, кеудесін тіктеп отырды.
– Әлгі қоңызың туралы айт, мама да естісін, – деді Дина.
– Қоңызы несі?
Сұраулы жүзбен өзіне аңтарыла қарап қалған шешесіне Мұрат:
– Емшінің берген ем-домын айтады ғой, – деді.
– Не дейді, қоңызбен емдей ме екен емшің?
– Иә, апа. Қазір жұрт емге пайдаланатын қоңыз бар екен, емші маған да берді.
– Осынша жасқа келгенде «қоңыз-бен емдейді» дегенді естімеппін. Қарсақ, борсық, тіпті жыланды да емге пайдаланатынын естуші едік, мынаны бірінші рет естіп тұрмын.
Мұрат қоңыз емі туралы естігенінің бәрін баяндап шықты. Шешесі мен әйелі кішкентай жәндіктің жетпіс түрлі ауруға ем екенін естіп, сенер-сенбесін білмей, аңтарылып отырып қалды.
– Қазір сол қоңыздың біреуін ішейін деп отырмын. Дина, бір стақан салқын су бере салшы, – деді де Мұрат терезе алдындағы қорапшаны алып келді.
Қоңызды қанша майын тамызып мақтаса да, су бетінде қалқып жүрген жәндікті көргенде Мұраттың жүрегі шайлығып қалды. Ол стақанды қолына ұстап аз отырды да көзін жұмып, судан сыздықтатып аз жұтты. Мамасы тыжырынып көзін төмен салды. Дина орнынан тұрып, ас үйден шыға жөнелді. Мұрат анда-санда жыбыр-жыбыр етіп, су бетінде қалқыған сары қоңызға қарап отырды да, қайта көзін жұмды. Стақанды аузына төңкеріп, суды қылқылдата жұтып-жұтып жіберді. Қоңыз кеңірдегіне тұрып қалғандай тамағы жыбырлап әкетті. Ол орнынан ұшып түрегеліп, әжетханаға жүгірді. Унитазға жете бере, лақылдатып құсты. Асқазаны аузынан аударылып түсіп қалардай лоқсыды. Қақырынып-түкірініп, әбігерге түскен Мұрат аузын шайып, орнына келіп отырды. Стакан түбінде қалған азғантай суға қарап, тамағын сыртынан сипап қойды.
– Жыбырлаған бәлені жұтып қойдың ба не? – деді Дина.
– Құсқанда түсіп қалды ма, білмеймін? Бір жұтуы жұттым ғой, – деп күлді Мұрат.
– Айналайын, дүние күйіп кетсе де қоңыз жемей-ақ қойшы. Осы жасқа келгенше естімеген сұмдығым екен. Не масқара! Жұртты алдап, ақша тапқысы келген алаяқтардың шығарғаны шығар. Әйтпесе бұған дейін неге білмейміз, неге естімейміз? «Қилы-қилы заман болады, қарағай басын шортан шалады». Не деген тура, тауып айтылған сөз. Жыбырлаған жәндікті сатып, күн көрген қайран ел қайда бара жатыр? «Қоңыз теріп кетіпті» деп естуші едік, сол күнге жеткеніміз бе шынымен? Қой, өкіметтің дәрі-уколымен-ақ емделе бер. Қоңыз жейтіндер өздері жей берсін, – деп шешесі ағарған самай шашын жаулығының ішіне салып, терең күрсінді.
Мұрат үнсіз басын изеді.

3

– Аға, мен бір айналып қайтайын. Болмаса, үйге бара берем. Звондаймын, – деді Мұраттың інісі.
– Жақсы. Әйтпесе үйге қайта берсеші. Не қызық бар мына берекесі қашқан у-шуда.
– Иә, қайтам.
Мұрат інісі киіз үйлерді жағалап, қалың көптің ішіне сіңіп, көрінбей кеткенше соңынан қарап тұрды. Сахнада екі иығын жұлып жеп, ән салған әнші қыздың жағы семді. Концерт жүргізуші жігіттің әлдекімге алғыс айтқаны естіледі. Мұрат жыршының мұңлы мақамын естіп, құлағын түре қалды.

Қанды жастан кеппейді
Көк биенің жанары.
Жатсам-тұрсам айналып
Қабағыма қарады.
Асыр салып шаппайды
Арда құнан жабағы.
Құлан ішпес тұзды қақ,
Тобын жазбай барады,
Тобын жазбай қайтады,
Ішім өрттей жанады.
…
– Әй, жігіттер! Топтарыңды жазбай, бытырамай бір жерде болыңдар! – деп айқайлаған дауыс естілді.
Мұрат жанына таяп келіп қалған «Плюс» арнасының журналисін көрді. Камера көтерген оператор жан-жағын түсіріп, журналистің соңында келеді. Ол неше айдан бері араларында жүрген журналиске қол беріп амандасты.
– Қалайсыздар, Өркеш? – деді Мұрат жас жігіттің шаршаңқы жүзіне қарап.
– Біздікі осы ғой. Өздерің? – деді журналист.
– Бізде де осында тапжылмай тұра беруден басқа, жұмыс жоқ, – деп күлді Мұрат.
– Алда-жалда осы алаңда жұрт дүрлігіп, тәртіпсіздік орын алса, полиция сіздерді күшпен таратып жіберуі мүмкін бе? – деп журналист микрофонын Мұраттың аузына тосты.
Оператор таяп келіп камерасын Мұратқа туралады.
– Біздікілер осы алаңда бұған дейін қалай тұрса, солай тұрады. Біздің жігіттер ондайға бармайды.
– Жоқ, сіздер емес, басқа бір жағдай болып жатса деймін. Алаңда митингіде тұрған сіздерге қаншалықты жауапкершілік жүктелуі мүмкін?
– Өзіңіз білесіз, бұл мәселе кеше де айтылған, талқыланған. Әкім өзі уәдесін де берді. Мұнда біз кеше немесе бүгін келген жоқпыз. Жеті айдан бері осында тұрмыз. Біреулердің әдейі арандатуы болса, жауапкершілік те содан қузалуы керек деп ойлаймын. Ондай ойын да жоқ емес секілді. Сүйек лақтырып, мұнайшылардың намысына тиген жағдай бағана ғана болды. Бір қызығы соны тектеп, тексеріп жатқан құқық қорғаушыны көргенім жоқ. Енді тура мұнайшыларды басып-жаншып, парад болмақшы екен. Бұл дұрыс емес. Мұнда адамдар тұр, – деді Мұрат.
– Ондай бөтен ниетті адамдарды неге тексермейді?
Ол басына шапка киген, өздерін кішкентай камерамен сыртынан түсіріп тұрған бойы ұзын ер адамды қолымен нұсқап:
– Мына кісілер қауіпсіздікті қалт жібермей, қатаң бақылап жүрген шығар. Бүгін тексермесе, ертең тексерер, – деді.
Алаңның киіз үйге қарама-қарсы жағынан айқай-шу көтерілді. Журналист, ұзын бойлы ер адам солай жүгірді. Мұрат олардың соңынан ерді…