Есенгүл Кәпқызы: «Біртұтас қазақ идеясы қолдау таппай отыр…»

Бүгінде ел тағдыры, ұлт болашағы баршамызды ойландырып отырған маңызды мәселе. Ұлт болашағы, ел тағ­дыры дегенде қандастарымыздың тарихи ата-қонысына оралып, Қазақ­стан­ның бүгіні мен ертеңіне өлшеусіз үлес қосуын жатқызамыз. Алайда, кө­ші-қон мәселесінің оңтайлы жолға қойылмауының салдарынан алыстағы ағайын өзге елді паналап қалуға мәжбүр. Көші-қонның дұрыс жоспарланбауы, қазы­надан бөлінген қаражаттың тиісті жеріне жетпей қалып жатқанына себеп. Барлық мемлекеттерде көші-қон нақты заңға сәйкес, белгіленген жүйемен, қатаң ережелермен іске асырылады. 2015 жылдың 24 қарашасында мемлекет бас­шысы Н. Ә. Назарбаев «Қазақстан Рес­публикасының кейбір заңнамалық актілеріне халықтың көші-қоны және жұмыспен қамтылу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заңына қол қойды. Сарапшылар: «Жаңа заңда осы күнге дейін мәселеге айналған жағдайлар оңтайлы шешімін тауып отыр», – деп есептейді. Жаңа Заңның артықшылықтары мен кемшіліктері, жалпы қазақ көшінің бүгінгі жай-күйін білу мақсатында журналист, С. Демирел атындағы Университеттің «журналистика» кафедрасының меңгерушісі Есенгүл Кәпқызымен сұхбаттасқан едік.

– Елбасы қол қойған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне халықтың көші-қоны және жұмыспен қамту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» жаңа заң жобасы қабылданды. Бұл заң жобасына сарапшылар оң бағасын беріп отыр. Сіздің ойыңызша, “Көші-қон туралы” заңның қандай жетістіктері мен кемшіліктері бар?
– Жұмыс тобының мүшесі болмасам да, жаңа заңды талқылау барысында да, бұған дейінгі  ескі заң өз күшінде болған кезде де осы мәселелерге байланысты өз пікірімді көп айтып, көп жаздым. Халықаралық саяси«Түркістан» газетінің «Алдаспан» атты пікірсайыс алаңының аясында бірнеше дөң­гелек үстелдер ұйымдастырдым. Астана қаласына да арнайы атбасын бұрып,  дөңгелек үстел өткізіп қайттым. Осы талқылаулар барысында біз екі басты мәселені көлденең тартып келдік. Біріншіден, келген елінің тұрақты тіркеуінен шығып келу, (әсіресе Қытайдан келетін қазақтарға бұл алынбас асу болғаны айқын), екіншіден, «сотталмағаны» туралы анықтаманы алу мәселесі. Жаңа заңда тұрақты тіркеуден шығып келу туралы талап алынып тасталды. Сөйтіп, Қытайдан Қазақстанға қоныс аударушылардың аяқ-қолын бірдей байлаған бұл мәселе оңына шешілді де, бірақ, «сотталмағаны» туралы анықтаманы әкелу мәселесі сол күйінде қалып қойды. Бұл бірінші мәселе.
Өз басым Қытайдың ішкі жағдайын жақсы білмеймін.  Қытайдан келген қан­дас­тарымыздың айтуына қарағанда, ол анықтаманы алу қиямет-қайыммен бірдей көрінеді. Өйткені, Қытай сотталған азаматтарына шетелдік төлқұжат бермейді екен. Шетелдік төлқұжатына қол жеткізе алған адам, сотталмағанын дәлелдеген адам. Сол үшін осы мәселені шешуге арнайы көзқарас қажет дегенді әлі күнге дейін жұмыс тобының мүшелері де, Қытайдан келген қазақтар да, сарапшылар да айтып жүр.
Екінші мәселе, шеттен келген қазақ­тарды тұрақты тіркеу мәселесі. Қазақ­станға келгеннен кейін оларға міндетті түрде тұрақты тіркелетін жер табуы керек. Қазір білесіздер, Алматыда, Астанада басқа да үлкен қалаларда тіркелуге байланысты арнайы шектеулер бар. Мәселен, пәтердің ауданы бір адамға 15 шаршы метрден кем болмауы керек. Әрі тіркеусіз жүр­гендерге салынатын айыппұл да, өзі тіркелген мекенінен өзге мекенде тұ­рып жатқандар үшін де салынатын айыппұл да көбейді. Бұл шеттен келген орал­мандардың тіркелуіне көп қиындық тудырып отыр. Бұл мәселе де өз шешімін әлі таппады.
Жаңа заңдағы қуантарлық бір мәселе, арнайы тізімдегі жеті облысқа қоныстандыру. Егер, оралмандар осы аймақтарға (Солтүстік, Шығыс, Батыс Қазақстан, Атырау, Ақмола, Қостанай, Павлодар облыстары) келуге ниет білдірсе, оларға көшіп келу ақысымен қоса, арнайы төлемдер төленеді. Баспанамен, жұмыспен қамтамасыз ету мәселелері де ойластырылған. Бұл өте жақсы бастама.
– Сол жеті облысқа бөлуді, соның ішін­де, Солтүстікке қоныстандыруды қан­дас­тарымыз қалай қабылдап жатыр?
– Мен дәл осы мәселеге байланысты әлі ешкіммен сөйлесіп көрген жоқпын. Оны мәселе ретінде көтерудің кезегі енді келді. Бұған дейін біз келген, бірақ, қаңғып жүрген, құжаттары жоқ, осында келіп балалы болған, баласының құжаттары жоқ, үй ала алмаған, сыртқа шыға алмаған қазақтардың мұңын айтқанбыз. Сол заңның өзін талқылап, екі жылға созды. Екі жылда қаншама қазақтың кері қайтқанына куә болдық. Қытайда екі баладан артық тууға рұқсат жоқ. Осында келіп үшінші баласын, төртінші баласын дүниеге әкеліп,қайта алмай жылап жүргендері болды. Олардың: «Мен Қытайға барсам, артық бала туғаным үшін 10 мың доллар көлемінде айыппұл төлеймін. Бұл баланы тіркете де алмаймын. Енді не істеймін?» –  деп жылап тұрғанын да көрдік. Соларға арашашы болғымыз келді, көмектескіміз келді. Мен «Түркістан» газетінде «Талдықорғандағы шырғалаң» деген мақала жаздым. Талдықорғанға барған кезімде, 100 отбасы кері қайтуға мәж­бүр болып отырды. Олардың біріншіден, визасының уақыты, екіншіден, осында тұрақты тіркеу уақыты бітіп кеткен. Құзырлы органдарға барсаң, «заң солай» дейді де, иықтарын бір қиқаң еткізіп отыра береді. Есігінің алдында өз қандасы, қазағы жылап тұр-ау деп селт етпейді де.
Менің ойымша,Солтүстіктің климаты және ол жақта өмір сүру мүмкіндігінің деңгейі, әсіресе, Қытай мен Моңғолиядан келетін қазақтар үшін таптырмайтын мүмкіндік. Әрі, оларға алғашқы  5 жылда өмір сүріп кетуі үшін қолдау көрсетіліп жатыр. Неге бармасқа?.. Біз осыны жүр­гізуіміз керек, өйткені, ол біздің ұлттық қауіпсіздігімізге қатысты мәселелер ғой. Шекара аймақтарында қазақтарға қара­ғанда басқа ұлттардың үлес салмағы артық. Мемлекеттік тілді дамыту және мемлекеттілікті нығайтудың қадамы  да осы екенін сырттан келген қазақтар түсінуі керек.
Негізі бұл жақсы бастама. Бұл бастаманы кезінде «Нұрлы көшпен» Бердібек Сапарбаевтың бастағанын білесіздер. Бірақ, «Нұрлы көш» сәтсіз бағдарламалардың бірі болды. Өйткені, Ақмола облысының Көкшетау қаласының қасындағы «Нұрлы көш» аясында тұрғызылған ауылдар сапасыз болып шықты. Мысалы, мен Көкшетауда «Нұрлы көш» бағдарламасымен тұрғызылған Қызылжардағы ауылға өз аяғыммен барып, жағдайды өз көзіммен көріп қайттым. Қысы қатал, алты ай қыс қалың қардың астында жататын Солтүстікке салған үйлері әшейін климаты жылы, Алматыға да келетін үйлер емес, оңтүстікке арналған жеңіл-желпі, арзан материалдардан салынған. Қара күздің өзінде  үйлердің көгеріп, көктеп, суықтан сыз тартып кеткенінің куәсі болдым. Сол секілді Өскемен қаласының қасындағы «Шығыс» ауылында «Нұрлы көшпен» салынған үйлердің де қанша мәселе тудырғанын білесіздер. Кезінде, осы «Нұрлы көштің» авторы болған Бердібек Сапарбаев сол жерге өзі әкім болып барды ғой. Мәселені реттеуге өзі ат салысты.  Сондықтан, бұндай келелі, ауқымды мәселелерді қолға алғанда, әуелі жемқорлықты тоқтатуымыз керек. Жемқорлықты тоқтатпай, қандай бағдарлама болмасын іске асуы екіталай. Тілдерді да­мытуға, ауылды дамытуға, оралмандарды әке­луге байланысты қаншама бағдарламалар қа­былдадық. Біреуі де өз деңгейіне жеткен жоқ.
– Ресей, Өзбекстан, Моңғолстаннан келген қандастарымыз үшін зейнетақы алу үлкен мәселеге айналып отыр. Тіпті, еңбек өтілі есептелместен, аз мөлшерде зейнетке шығып жатқандары бар. Жалпы, оралмандарға зейнетақы қалай тағайындалып жатыр?
– Біріншіден, Ресей мен Өзбекстан елдерімен арада мәселе жоқ. Өйткені, Өз­бекстан мен Ресей бұрын Кеңес Одағының құрамында болғандықтан, Кеңес Одағы тарағанға дейінгі еңбек өтілі Қазақстанда есептелінеді. Бірақ, ол кеше келген болса, 25 жыл бойы Ресейде, Өзбекстанда жұмыс істеген болса, онда ол өтілі есептелмейді.Кеңес Одағы тарағалы да  25 жыл болды ғой. Осы аралық есептелмейді. Екіншіден, Моңғолиямен Қазақстан арасында арнайы көші-қон келісімі болған.Көші-қон келісімі бойынша, олардың базалық зейнетақысы сақталуға тиіс еді. Бірақ, 2014 жылы сол келісім өз күшін жойды да, қазір Моңғолиядан келген қазақтардың зейнетақысы өте төмен жағдайда тұр. Неге екенін өзім де түсінбеймін. Мысалы, «31 арнадағы «Информбюро» бағдарламасынан осы мәселеге орай, мәселе көтеріп жатыр. Бір кісі Моңғолияда 21 жыл, Қазақстанға келіп 23 жыл жұмыс істеген. Ақыры Қазақстанда істеген 23 жылдық өтілін де есептемей, 4-ақ жылын есептеп, оған 9000 теңге зейнетақы бөлген. Базалық зейнетақымен бар-жоғы жиырма мың теңгені қанағат тұтуға тура келген. Сонда, ол қайдан шығып отыр? Дәл осы мәселе төңірегінде біз «Азаттық» ра­диосындағы «Еркін  сөз» бағдарламасына қатысқан кезде, тағы бір адам Текеліден хабарласты. Ол: «Моңғолияда 23 жыл, Қазақстанда 25 жыл жұмыс істедім. Бірақ, алып отырған зейнетақым  19 мың теңге», – дейді. Сонда, Қазақстанда істеген 25 жылы қайда қалады? Оны неге есептемейді? Ал, ол 23 жылда зейнетақы қорына қаншама ақша аударып отыр. Соны неге есептемейді,  ол жағы бізге жұмбақ болып отыр. Осындай жағдайда отырғандар өте көп. Мен енді осы мәселеге кіріскім келіп жүр.
Зейнетақыға қатысты Қытаймен арадағы мәселе бөлек. Біріншіден, Қазақстан мен Қытай арасында ешқандай келісім-шарт жоқ. Екіншіден, келісім-шартқа байланыс­ты өткенде «Еркін сөз» бағдарламасына барғанда, Қытайдан келген қазақ: «Қытайда азаматтығын ауыстырған адамға зей­нет­ақы берілмейді деген заң жоқ, зей­нетақысын беріп тұрады. Бірақ, кейбір адамдар мұны білмейді. Білмейді де, сол біл­мейтінінің салдарынан азаматтық алудан қорқып, зейнетақысына қарап жүрген адамдар көп», – деді. Олар Қазақстанның азаматтығын алса да, зейнетақысын толықала алатын мүмкіндіктері бар. Бұл мәселені мен 2005 жылы BBC корпорациясының қазақ қызметінде  істеп жүргенде «Оралмандар зейнетақы сұрайды» деген тақырыпты кө­тергенмін. Негізінен, шетелден келген қа­зақ зейнеткерлерінің саны, менің ойымша, онша көп емес. Сонда да, жаңағыдай жарты жыл анда жұмыс өтілімі, жарты жыл осында жұмыс өтілімі барларға неге оң көзбен қарамайды? Бәрібір ол осы Қазақстанда 23 жыл жұмыс істеп отыр. Олардың «Зейнетақы қорларына» бөлген ақшалары қайда? Моңғолиядағы 25 жылын есептемесе есептемесін, неге осындағы 23 жылын есептемейді?
– Қазіргі дүниежүзіндегі экономи­калық ахуал көші-қон мәселесін қиын­датып, қазақтардың келуін мүлдем тоқтатып жібермес пе екен? 
– Қазақстанға қазақтардың келуінің тоқтағанына біраз жыл болды. Тек, бірен-саран туысын іздегендер келіп жатқан шығар. Бұл неден дейсіз ғой? Бұл Қазақстанға оралған оралмандарға көзқарастың дұрыс еместігінен. Әрине, өткен ғасырдың 90 жылдарымен са­лыс­тырғанда көп өзгеріс бар. Әсіресе, қа­ра­пайым халық шеттен келген қа­зақтың бауыр екенін түсінді. Бірақ, бізде үгіт-насихат жұмыстары өте нашар жүр­гізіледі. Қарап отырсаң, әсіресе, газет-журналдарда, сайттарда, телеарнада жұ­мыс  істейтін  адамдардың  сауат  дең­гейі өте төмен. Олардың ойында «32-33 жылдары аштық кезінде қашып кеткен қазақтар» деген жалғыз ғана идея бар. Осындай олқылықтардың орнын жабу үшін неге диаспора тарихын «Қазақстан тарихы» оқулығына бір тарау етіп кіргізбейміз? Ол не университетте оқытылмайды, не мектепте оқытылмайды. Содан кейін, бізде осындай қараңғы көзқарас қа­лыптасады. Өзіңіз ойлаңызшы, 5 млн. қазақ бір мезетте қашып кетуі мүмкін бе? ХХ ғасырдың басында  бар-жоғы 6 млн. қазақ болған, соның  1-2 млн.  қашып кетті деп ойлайсыз ба? Ұзағанда 200-300 мың қазақ қашуы мүмкін. Басқа арнайы кі­тапты оқымай-ақ қояйық, Қабдеш Жұмаділовтың «Тағдырын» оқысақ та, Ресей мен Қытайдың қазақты қалай екіге бөліп алғаны туралы айтылады. Алысқа бармай-ақ, Ресей жерін­дегі миллион қа­зақтың мекеніне көз жүгіртіп көріңізші. Қазақтың байырғы мекенінің өзге мемлекетте қалып қой­ғанын көресіз. Ондағы қазақтың неге көшкісі келмейді? Неге олар өзде­рінің тұрып жатқан жерлерін тастап кеткісі келмейді? Өйткені, қазақ өзінің атамекенінде отыр. Тек қана шекараны бөлген кезде Ресейге өтіп кетті. Мы­салды алыстан іздемей-ақ қояйық, 90-жылдардың аяғында Өзбекстан мен Қазақстан арасында шекара бөлінді. Сол кезде Бостандық ауданының қан­шама ауы­лы Өзбекстанға кетіп қал­ды. Олар шекараны қорамен бөлді. Бір үйдің қорасы Өзбекстанға кетті, үйі өзінде, Қазақстанда қалды. Немесе үйі Өзбекстанға кетті, қорасы Қазақстанда қалды. Кейін осы қорасына бара жатқан қазақтарды өзбек шекарашыларының атып тастағанының да куәсі болдық. Біз неге осы тарихты жазбаймыз?.. Жаз­бай жатқан жоқ, жазылып жатыр. Мысалы,Қалыбек Қобыландин деген кісі Өз­бекстандағы қазақтардың тарихы туралы әдемі кітап жазды. Мен ол туралы «Азаттық радиосында» хабар жасадым. Тарих ғылымдарының докторы Гүлнәр Мең­діқұлова апайымыздың еңбектерінің өзі неге тұрады. Ол еңбектерін орысша жазса да, мақсаты қазақ диаспорасының тарихын жүйелі зерттеу болды.  Оның сыртында «Моңғолиядағы қазақтар», «Қытайдағы қа­­зақтар», «Өзбекстандағы қазақтар» деген сериялық кітаптар, мақалалар шықты. Неге осылардың бәрін топтап, тарих оқу­лықтарын жазатын кісілер бір тарау етіп, мектеп оқулықтарына кіргізбейді? Мектеп оқулықтарына кірсе, бала жастайынан: «Е, бұлар тағдырдың жазуымен бізден бөлініп қалған қазақтар, біздің бауырларымыз екен ғой», – деп түсінеді. Қазіргі интернеттегі неше түрлі пікірлерді оқы­саңыз, жағаңызды ұстай­сыз. «Кезінде біздің басымызға күн туғанда қашып кетіп, бүгін жағдайымыз жақсарғанда қайтып келіп жатырсыздар» деген мәселелерді, тіпті, өзіміздің журналистер жазады. Алдымен тарихты білу керек. Журналист деген көзін жұмып алып, өсек­ке сеніп, жаза беруі дұрыс емес. Яғни, қазақтың көбінің сыртта қалу себебі, көшіп-қонудан немесе қашып-пысудан емес, империялардың қазақтың алып даласын қолдарынан келгенше бөлшектеуінен болғанын түсінетін кез жетті. 1954-1962 жылдары Қытайдан қазақтар елге оралды ғой, сонда солардың көбінің қолында кеңестік төлқұжаттары болған. Сол кеңестік құжат негізінде, олар азаматтығын қайтадан қалпына келтірді. Ал, сол Кеңес Одағының құжаты оларда қайдан жүр? Өйткені, көбі екі елдің арасында шекара бекітілмей жүріп, ары бері ауа көшіп жүрді немесе алмағайып заманда ел ауып кетті. Яғни, сол жылдары бас сауғалағандардың көбісі қайтып келді. Адам өзінің туған, бауыр басқан жерінен көп шықпайды. Әсіресе, қазақтар қанша көшпелі ғұмыр кешсе де, олардың өзінің ата-бабасының белгілеген жерлері бар. Неге біз осыны ескермейміз? Және бізде осы уақытқа дейін шетелден келген қа­зақтардың арасында мемлекеттік қыз­меткер немесе лауазымды қызметте отыр­ған адам жоқ. Неге? Яғни, біз әлі де баяғы кеңестік көзқарастардан арыла алмай отырмыз. Мысалы, қазір Мәжіліс сайлауы болады екен дегенде, оралманнан депутат керек деп, ел шулап жатыр. Өйтіп шуламай, оралман деп бөліп-жармай, біліктілігі бар, неге жақсы адамдарды үндемей апарып қоя салмаймыз. Неге біз бөлінуіміз керек? Өзі аз ғана қазақ руға, одан қалып бара жатса маргинал қазақ, космополит қазақ болып, одан шала, таза қазақ болып бөлінеміз. Енді, міне, жергілікті және оралман қазақ болып бөлініп жатырмыз. Бізде біртұтас қазақ идеясы қолдау таппай отыр.
– Қандастарымыз ұлтымыздың ұмыт болған салт-дәстүрін, ән-күйлерін әке­­­­ліп, халық арасына танытып жүр. Ол дегеніміз мәдениетіміздің қайта жаң­ғыруына өлшеусіз үлес қосу емес пе…
– Бір қуантатыны, шетелде жүрген қа­зақтардың көбінде ұлттық салт-дәстүр сақталған. Өткенде «Nomads of Mongolia» деген деректі фильм шығарылыпты. Сол жерде: «Олар дәстүрді сақтаймыз деп сақтаған жоқ. Даму деңгейі төмен мемлекетте тұрғаннан кейін, сақталуы мүмкін» деп жазылыпты. Бірақ, Моңғолиядағы тір­шілік пен Қазақстандағы тіршілікті салыстырып көрсең, арасы алыс кетіп жатқан ештеңе жоқ. Жермен айналысатын, малмен айналысатын бір мемлекет. Бұл жерде шетелден келген қазақтардың, меніңше, артықшылығы сол, қазақ тілінде білім алуында. Сол қазақ тілінде білім алған­дарының арқасында өзінің ұлттық рухын, мәдениетін сақтауға және оны бұзбауға тырысады. Тіл де соған байланысты… Мен Түркияда болдым. Түр­киядағы қазақтардың көбі түрік болып кеткен ғой. Бірақ, соның өзінде де белгілі бір жасқа келгеннен кейін қазақша үйренуге, қазақша сөйлеуге тырысады екен. Бәрібір өзінің тамырынан алыстап кеткісі келмейді. Бұл жерде өзінің тамырынан алыстап бара жатқан Ресейдің қазақтары. Ол жерде қазақтардың арасында қазақша сөйлейтіндері өте аз. Ауылдық жерлерде шоғырланып отырғандары болмаса, өте аз. Омбыға барған кезде соған көзімізді жеткіздік. Қытайда қазір қостілділік саясатын көлденең тартып, тек Қытай тілінде білім беру мәселесі қолға алынып жатыр. Ол жақтағы қазақтар да қазір қатты қытайланып барады. Мысалы, қазір 80-90 жылғы қазақ ол жерде жоқ. Өйткені, оларда батысты игеру саясатымен бүкіл қазақтың жеріне қытайларды әкеліп төкті. Жаңа айттым, ол жер қазақтың тарихи жері деп. Бірақ, оны мойындағымыз келмейді. Оны бәрібір айтуымыз керек қой. Қытай Балқашқа дейінгі территорияны біздікі деп оқулығына кіргізіп қойған. Жарайды, біз өйтіп кіргізбей-ақ қояйық, бірақ, қазақтардың тарихы ретінде еске алсақ та болар еді.
Қытайдағы   қазақтар    «Қара  жор­ғаны» бір мезетте 13 мың адам билеп, одан кейін қазы аударудан, әлемдегі ең ұзын текемет тоқудан «Гиннесс рекорд кітабына» енді. Бірақ, өкінішке орай, осының бәрі  Гиннес кітабына Қытайдағы бір провин­цияның өкілдерінің еңбегі ретінде кіреді. Қазақтың өнері ретінде кірмейді. Тек қана «Қытайдағы қазақ провинциясы» деп айтылып өтетін шығар, бірақ, өкі­нішке орай, Қытайдың мұрасы ретінде жазылды. Неге біз сондайларға жағдай жасамаймыз? Қаз­ақтың ұмыт болған дәс­түрлі ән өнерін дамытып жатқан, сол әндерді нота жазу жоқ, технологиялар жоқ кездерде қолмен жазып, сақтап қалуға күш салған адамдар болды.
– Сіз бір сөзіңізде: «Кез-келген мә­се­­леге тарихи баға беруге келгенде, біз Қазақстанның аумағымен ғана шек­телеміз. Шетелдегі қазақтың қазақ үшін, оның жерінің тәуелсіздігі үшін кү­рес­­кендігін ұмытып, ол тарихты мүл­­дем сызып тастауға тырысамыз. Бірақ, қалай дегенмен де фактінің аты факт. Ерте ме, кеш пе оның айтылуы да, жарыққа шығуы да заңдылық» деген екенсіз? Тарихи  ата-қонысына орал­ған қандастарымыздың Атамекен­ге келуі  де оңай болып  отырған жоқ. Бір­тұтас­тығымызды сақтап қалу үшін шетелдегі қазақтарды елімізге қай­тару­дың маңыз­ды екенін қайтсек түсіне аламыз?
– Шеттегі қазақтың ұлт-азаттық көте­рілісі дегенде, көз алдымызға бірінші Шығыс Түркістан аумағындағы Оспан ба­тырдың көтерілісі келеді. Оспан батыр 1944-1954 жылдар бойы аттан түскен жоқ. Ол 10 жыл бойы басқа жер үшін күресті десек өтірік болар еді. Ол Қытайда қалған 3 аймақтағы қазақ жерінің азаттығы үшін күресті. Сол кездегі Моңғолияның маршалы болған Чойбалсанның өзі оны Сталиннің айтуымен кездесуге шақырды. Оған біраз уақыт қарулар берді, оны қолда­ды. Оспан батырмен Американың, Лон­донның елшілері кездесті. Тарихшы, түркиялық қандасымыз, Мимар Синан университетінің профессоры Әбдіуақап Қара «Азаттықтың өшпес рухы» деген кітабында Оспан Батырдың көтерілісі туралы шетелдегі ақпарат құралдарының жазғандарын бізге тауып берді. Бұл үлкен көтеріліс болған. Оған қазақтың бүкіл атқамінер азаматтарының бәрі қосылған. Біраз уақыт бойы Оспан батырды Сталин қолдады. Неге? Өйткені, ол Шығыс Түркістанды өзіме Қытайдан бөліп аламын деп ойлады. Ол кезде Қытайда билік басына Мао ЦзеДун келді. 1949 жылы ол Сталинмен кездесіп, мен социалистік жүйеге көшемін деді. Сөйтіп, Сталин аяқасты айнып, қолдап отырған қазақтарды, керісінше басуға, жаншуға көмектесті. Содан, ұшақтар жіберіп, көшіп бара жатқан қазақтарды ұшақпен атқылады. Сол қазақтардың бір тобы Тибетке ауады, Тибеттен Гансу, Шанхай арқылы Ауғанстанға, Үндістанға барады. Ол жерде 10 шақты жыл тұрып, Түркия Премьер-Министріне хат жазып, ол жақтан келісім алып көшіп, Түркия азаматтығын қабылдайды. Сонда, қазақтың осы бір қасіретті тағдыры жөнінде Қазақстанда ешқандай фильм түсірілген жоқ. Ешқандай көркем әде­биет жазылған жоқ. Шетелден келген қазақтар ғана, там-тұмдап жазды. Мысалы, бұл туралы Қабдеш аға жазды. «Сергелдең» деген Жақсылық Сәмитұлының 4 томдығы бар. Бірақ, сондай шығармаларды деректі фильм ретінде түсірсе де, көркем фильм ретінде түсірсе де үлкен қазылмаған кен жатыр. Біздің тарихшылар келеді де, бұл мәселені елемейді. «Түркістан» газетінде «Ол және ол туралы» айдармен Айтан Нүсіпхан деген Қытайдан келген  қытайтанушы, Мәскеуде оқыған,  Қытайтану институтын бітірген, көп жыл Мұрат Әуезовпен дос болған кісі туралы мақала дайындадым. Сол кісінің үзеңгілес досы Мұрат Әуезовтен сұхбат алдым.Мұрат Әуезов Айтан Нүсіпханның: «Қазақтың тарихы кітаптың екі беті. Мына кітаптың екі бетінің бірі оқылмаса, онда ол кітап толық оқылмаған болады. Бізде қазір бір беті оқылмай тұр. Ал, бір беті шала-жансар оқылып тұр. Ол шала кітап деген сөз. Біз Шығыс Түркістанның тарихын оқымай тұрып, тарихты оқыдық деп айта алмаймыз», – дегенін айтқаны бар.
Мүлдем жоқ, мүлдем еленбей қалды деп айтуға тағы болмайды. Мысалы, Мәдениет министрлігі тарапынан Оспан батырдың туғанына 110 жылдығына арналған арнайы шаралар өткізілді. Айтыстар ұйымдас­тырылды, кітаптар шығарылды. Оның үзеңгілестерінің бірі болған Қалибек Хә­кім­нің туғанына 100 жыл толуын марқұм Қа­сен Оралтай өзі кәдімгідей жасап кетті. Демек, Шығыс Түркістандағы көтерілістің қаһармандарын қазір ұлықтай бастадық. Бірақ, олар бір тар шеңберде өтіп жатқан сияқты. Соны бүкілхалықтық деңгейге шығарып, жалпы халықтың санасын бүкілқазақтық идеяға бұруымыз керек. Мысалы, еврейлер өзінің шетте жүрген еврейлерін шақырды да, олар қайда жүрсе де азаматтық берді. Ресейден бар­ған еврейді Премьер-Министр етіп қойды. Неге? Оларда өзімнің қаным деген сенім бар. Немесе Латвия президенті көп жыл бойы шетелден келген, орыс тілін білмейтін әйел болды. Осындайда, неге деген сұрақ туындайтыны заңды. Ал, біз келген қазақтардың азаматтығын бермей 10 жыл жүреміз. Шулап, бүкіл БАҚ айқайлап, жазып жүріп, 2000 жылдың бас кезінде азаматтық алуды жеңілдеттік, мүмкіндік жасадық. Ол он жылға да жетпеді. 2010 жылдан кейін қайтадан: «Ойбай, жоқ, бұларға азаматтықты бере салуға болмайды екен. 4 жыл күту керек екен, бірінші «ықтияр хат» алу керек екен», – деген сияқты мәселені қайта шығарды. Бұл дегеніміз біз өзіміздің қазаққа деген көзқарасымыздың, сенімділігіміздің дұрыс емес екендігінен. Өзіміздің халқымызға сенбей жатырмыз деген сөз. Сондықтан, ең бірінші тарихи сананы өзгертуіміз керек. Тарихи сананы қай кезде өзгертеміз, қай кезде дамытамыз? Мен қаншама көп кітап оқыдым, соның бәрін ұмытып қалдым, бірақ, мектепте оқыған, мектепте алған білі­мімді ұмытқан жоқпын. Сол кездегі жаттаған өлеңдерім, сол кездегі авторлардың есімі әлі көз алдымда. Ең бірінші, тарихи сананы өзгерту үшін баланың жадына салу керек. Сол кезде ол бала дұрыс көзқараста өседі. Бала шетелдегі қазақ туралы ештеңе естімей өседі. Мүмкін, сыныбында бар шығар, Қытайдан келген, Моңғолиядан келген. Бірақ, олар қайдан келгенін айтпайды. Ештеңе білместен университетке келеді. Ол туралы сол арада да ештеңе естімейді. Там-тұмдап «анау оралман екен» деп естиді де, менсінбей отырады. Мүмкін, оның деңгейі өзінен жоғары шығар, біліктілігі артық шығар, оған бәрібір оралман деп қарайды. Ал, мектепте қазақ диаспорасы туралы өтсе, оның көзқарасында, ол туралы басқаша сана қалыптасар еді. Сондықтан, ең бірінші, бізде ұлттық стратегия деген жоқ. Жалпы, «қазақ ұлтының стратегиясы қандай болу керек?» деген мемлекеттік бір кешенді бағдарлама қабылданып, сол бағдарлама аясында осы оралмандар қамтылуы керек. Мектеп оқулықтарына енгізсек, бала мектепте оқығанын ұмытпайды. Олардың санасы әлі жас, арманшыл болады. Барлығына қызығушылығы артып тұ­ра­ды. Керісінше бізде шетелде жүрген қазақтарға қарағанда Германияға кетіп қалған немістерді жоқтау көп. Немесе Ресейге кетіп қалған орыстарды: «Ойбай орыстар Қазақстаннан кетіп жатыр. Біздің миларымыз кетіп қалды да, қолдарымыз келіп жатыр», – деп, Ермек Тұрсынов жазды. Ол кезде «Мегаполис» газетінің бас редакторы. Сол кезде мен оған да қарсы мақала жазғанмын. Мәселе салыстыруда емес, мәселе мойындай білуімізде. Бізде мойындау жоқ. Ол басқа жақтан келді,  оның да бірдеңе білетіні  бар шығар деп біз мойындағымыз кел­мейді. Келді ме, демек ол екінші сорттың адамы. Сондай көзқараспен қарай­мыз. Орыс тілін білмейді деп тағы да кемсітеміз. Бұл жерде басты тіл орыс тілі ме, оған біз мән бермейміз. Шеттен келген қазақ төрт тілді біліп тұрып, бірақ, орыс тілін білмеуі мүмкін. Қытай тілін білуі де үлкен жетістік. Бірақ, біз оны мойындамаймыз.

          Сұхбатты жүргізген
Маржан СӘБЕТ