Мәні өзгерген мақалдар

Құдияр БІЛӘЛ,

жазушы,
ҚР «Мәдениет қайраткері»

Мәні өзгерген мақалдың бірі: «Ит жоқта, шошқа үреді». Әуелі: «Ауыспалы мағынада қолданған ғой» деп өзімізше мақал мәнін түсінген адам сияқты кейіп танытып қоялық. Себебі, шошқаның үрмейтінін бәріміз де білеміз. Білген соң да біреу өзіне қатыссыз мәселеде суырылып алға шықса: «Ит жоқта, шошқа үреді» дәл сол жерге орайы келіп тұрған осы мақалды келтіре қоямыз. Жалпы біз бұл мақалдың қолданыс аясын осы ыңғайда түсінеміз. Ал мақал мәнін түсінсек бар ғой… Жә, мәнді қоя тұралықшы. Әуелі көрініп тұрған жәйтті сөз етелік. Мәселен, бір әулетте той болып жатыр делік. Өкінішке қарай, шақырылған асаба келмей қалып, тойды кездейсоқ біреу басқарды делік. Соған көңілі толмаған біреу екеуара әңгіме барысында әлгі мақалды міндетті түрде қыстырады. Ол мақал айтулы тұлға әнін өзге біреу айтқан кезде де, бұрынғы азулы депутатты белгісіз біреу ауыстырса да, тіпті кейінгі президентке көңілі толмаса да қолданылады. Ал орайлы сөзді дөп басып айтушы шешен адам ретінде бағаланады.
Айтпақ ойымыз ұғынықты болу үшін енді әлгі мақал ұғымына мән берелік. Шынтуайтына келгенде бұл жәй формалық мән. Соның өзін ұғынуға талпынып жатқан адам аз. Болмаса бұл нағыз жанжалға бастау болатын мақал. Формалық тұрғыда. Себебі, біз мадақтаған сияқты болып отырған негіз – итке телінеді де, оны алмастырушы – шошқаға баланады. Сонда біз көксеп отырған бұрынғы ит болса, ол қалайша құрмет биігіне көтерілуі тиіс. Сонда бізге маңыздысы не: адам ба, жоқ соның кәсібі ме? Себебі, біз бұл жерде үруді алға шығарып отырмыз. Соған орай шошқаны үре алмағаны үшін күстәналаудамыз. Сондықтан да оны барынша төмендету үшін шошқалық деңгейге дейін төмендеттік. Болмаса, қой, ешкі, тіпті есек деуге болар еді ғой. Себебі, олар да үрмейді. Ұйқас іздесек: «Ит жоқта, бит үреді» дей салуға да болар еді. Тіпті бұл негізді алмастырушы меселін төмен тұқыртуға да келіп тұр. Солай бола тұра таңдау шошқаға түскен.
Жарайды, көңілде күмән қалмас үшін бұл мақалға ғылыми тұрғыда да мән беріп көрелік. Мәселені осы орайда саралағанда: «Гәп итте де, шошқада да емес, бар мәселе өз жарасымын таппаған көріністе. Бұл сол көрініс: өз нақышында орындалмаған ән; сүреңсіз өткен той; қадірі кеткен өкілеттік» деп жіберсек, құда да, құдағи да, нақтыласақ, ит те, шошқа да өз жайын табады.
Жә, енді өз сараптауымызға көшейік. Білген жөн. Ит – үреді. Шошқа – қорсылдайды. Үру – иттің қызметі. Мәселеге осы тұрғыда назар аударғанда шошқа иттің қызметін атқара алмайды. Енді сауал. Сонда ит не үшін үреді? Дұрыс. Өз қызметін атқару үшін. Ол қызмет – үй иесі мүлкін қору. Ол мүлікті біз материалды тұрғыда — қой, рухани тұрғыда – иман деп білеміз. Қойдың жайы белгілі. Қой күзетінде ит тұратынын ешкім де жоққа шығармайды. Ал иман күзеті… Көп қой. Ар, ұят, әдеп, иба, ізет… Әркім өз білгенінше санай берсін. Бірақ қазір соның бірі де жоқ. Қазір емес, ол көптен жоқ. Себебі, бұл мақалдың тарихы әріде жатыр.

***

Тағы бір мақал: «Байдың малын байғұс қызғанады». Бұл мақал негізінен ішер ас, киер киімге жарымаған жарлы адамның өзгенің дүниесін ысырап етпеуге шақырған іс-әрекетін күстәналау мақсатында қолданылады. Мұндай күстәналау әлгі адамға жекелеген байдың, не болмаса мемлекет мүлкін қоруға ниет еткені үшін де айтылады. Жай ғана айтыла салмайды. Мақалмен түйінделеді. Бұдан оның бай малын қорғаштауы, жарайды қызғануы делікші, өзгеге оғаш көрінетінін аңғаруға болады. Демек, байдың малын қызғануға болмайды. Нақтыласақ, байғұсқа қызғануға болмайды. Себебі… Қай себепті айтарсың. Оның (байғұстың) мұндай іс-әрекеті ештеңе демей-ақ сырттай бақылағанның өзінде күлкі шақырады. Тура әлгі: «Өзің диуанасың, кімге пір боласың» (бәлкім бұл мақал мәніне де үңіліп көрерміз) деген тәрізді.
Ұғынықтылық үшін біз тілге тиек етіп отырған мақалдың қолданыс аясына назар аударып көрелік. Біріншіден, байдың малын неге байғұс қызғанады? Екіншіден, ол неге байғұс, неге кедей, не болмаса жарлы-жақыбай емес? Мақал мәні ашылу үшін әуелі осы «байғұс» сөзіне назар аудару керек. Ал біз аталмыш мақалды тілге тиек еткенде «байғұсты» жолы болмаған мүсәпір адам кейпінде көреміз. Егер байғұсты кедей адам деп білсек, онда мақалдың мәні қызғаныш туғызатындай деңгейде ашыла қоймайды. Оның үстіне кедей бай малын қызғана қоймайды. Қайта реті келсе түк болса да тартып қалғысы келеді. Себебі, толық алына қоймаған еңбекақысы бар. Өзі солай ойлайды. Жалпы кім де болсын бай малынан үлес алып жатқандарды қош көрмеген адамға қарата: Сен де орынсыз жерге киліге бермеші. «Байдың малын байғұс қызғанады» дегеннің керін келтірмей» деп қояды.
Жә, енді өз талдауымызға келейік. Білген жөн. Бай – Алла. Демек, барлық мүлік Алланыңкі. Алайда сол мүлікке қол созатындар мына өмірде аз емес. Созсын. Қарсылық жоқ. Тек иеленбесін. Себебі, Аллалық мүлікті иелік етуші — байғұс. Яғни байғұс деп өзініңкі емес дүниені қызғанатын адамды айтамыз. Білген жөн. Байғұстар – негізінен әр дәуірдің сараң байлары. Тек мақал мәніне үңілмеген соң өзімізге қолайлы көрінген жерде қолдана береміз дә. Жалпы бұл мақал өзінің бастапқы мәнінен ажырағандықтан байларға қарата айтылмайды.

***

Келесі мақал: «Өзің диуанасың, кімге пір боласың!». Негізінен бұл мақал өзіне лайықсыз дәрежеге ұмсынған адамға қарата айтылады. Жалпы ол ғана емес, «беліне өзі көтере алмайтын шоқпар байлағанның» бәрі осы мақалға лайық. Ал ол «шоқпар» сан-салалы. Соған орай пірдің де мағынасы әр қилы. Оны: бастық, көсем, шешен, сыншы деп жалғастыра беруге болады. Тіпті орынсыз ақыл айтқан адамға қарата да айтуға болады. Соған орай осы ыңғайда қолданылып жүрген бұл мақалда кекесін, мұхату айқын көрініп тұрады. Сондықтан да біз мақал соңына леп белгісін қойдық. Егер сұрау белгісін қойсақ, онда аталмыш мақал өзінің негізгі мәніне жақындайды.
Ұғынықтылық үшін «диуана» сөзінің мәніне әуелі біз қолданып жүрген ұғымға орай үңіліп көрелік. Мән де емес. Жәй ауыспалы ұғым. Олар: кезбе, қаңғыбас, бейшара, жоқ-жітік, ақымақ, тағысын тағы. Соған орай осы сөздердің кез-келгенін диуана сөзінің орнына қолдана беруге болады. Аталмыш мақалдың өзінің бастапқы мәнінен ажырағандығы осы жерде де аңғарылады. Шынтуайтына келгенде ол мақал да емес.
Жә, бәрін басынан бастайық. Ол үшін біз мақал қолданысына орай «диуананы» алмастыруға болады деп санмалап шыққан сөздердің бірін айналымға түсіріп көрелік. Сонымен: «Өзің бейшарасың, кімге пір болмақсың!» деп көрелік. Енді басын ашып айтайық. Бейшара адам ешқашан пір бола алмайды. Сондай-ақ кезбе, қаңғыбас, ақымақ адам да пірліктен үміт етпейді. Демек, тек диуана ғана пір бола алады. Мәселе мәніне осылай үңілгенде, біз келтірген анықтамалардың ешқайсысы да дұрыс емес екендігі мәлім болады. Білген жөн. Диуананың анықтамасы — әулие. Соған орай аңыз-әфсаналарда есекке мінген сәлделі қария диуана делінеді. Бір сөзбен айтқанда, диуана — Алла жолындағы адам. Сондықтан ол, әрине, пір болады. Мәселен, өзінің әулие екенін сезбеген бір диуана бір пірдің алдына келді делік. Алдына келген адамның диуана, әрі пір болуға лайық жан екенін білген әлгі ғұлама оған: «Өзің де диуанасың, кімге пір боласың?» деп сұраса, сол үшін әлгі әулиені келемеждеуге бола ма? Әрине, болмайды. Рас, мақал, мақал емес, сауал мәнін түсінгеннен кейін келемеждеуге болмайды. Сондықтан кімнің де болсын мәні өзгерген мақалды қолданғанда диуаналарға, әулиелерге, пірлерге тіл тигізіп алудан абай болғаны жөн.

***

Келесі мақал: «Қасқырдың аузы жесе де қан, жемесе де қан». Мақалдың тура мағынасына сәл кейіндеу тоқталармыз. Әуелі өзіміз түсінген ауыспалы мағынасына мән беріп көрелік. Ол үшін алдымен қасқырды кімге балап отырғанымызды анықтап алайық. Анықтайтын түгі де жоқ. Ол: жемқор басшы; аты әйгілі ұры; бәлеқор; өсекші… Осылай жалғастыра беруге болады. Бұл – көпшілікті алаңдатқан күмәнді іс-әрекетке жауапты болуы мүмкін «аузы қан» адамдар тізімі. Енді олардың кім болуы мүмкін екендігі оқиға барысына қарай сараланады. Жарайды, солай-ақ болсын. Бірақ бұл жерде де олар аузының жесе ғана қан болатыны белгілі ғой. Бірақ жемеген жағдайда оларды қалай күстәналауға болады? Жауап айқын. Себебі, сенім жоқ.
Мақалдың тура мағынасын да осылай түсінуге болады. Алайда көңілде күмән қалмас үшін мәселе мәнін ашып алайық. Ол үшін қораға қасқыр шапқандығы күмән туғызбауы керек. Ондай жағдайда қасқыр аузының қан болатындығын жоққа шығара алмайсың. Ал жемесе ше? Солай бола тұра қасқырға неге кінә артылады? Жауап айқын. Ол – жау. Оның үстіне қорадағы қой басы күн санап кеміп барады. Соған орай жоғалған мал да қасқыр жеген мал есебіне жатқызылады. Оның аузының барлық кезде қан болатындығы сондықтан.
Көңілде күмән қалмас үшін тағы бір сауалға жауап іздеп көрелік. Ол: «Мақалда неге қасқырдың аузы қаперге алынған?» деген сауал. Мәселен, неге арыстан емес? Бұлай десек, әлгі аузы қан ұры-қары мәртебесі асқақтап кетеді. Ал шибөрі мен түлкі негізгі мәнге үйлеспейді. Сондықтан да мақалда қасқыр орынды таңдалған. Себебі, ол – біздің нәпсіміз. Нәпсі ешуақытта бізге, біздің малымызды түгелдеуге қызмет етпейді. Оның аузының барлық уақытта қан болатындығы сондықтан. Ашқарақтығы, тойымсыздығы, бәрінен бұрын адам баласымен ымыраға келмейтіндігі де «нәпсі-қасқыр» болмысын айқындай түседі. Алайда біз «қасқыр-нәпсіні» өзіміз деп білетіндіктен мақал мәнін өзге жақтан іздейміз. Өкінішке қарай негізгі мәнін жоғалтқан ондай мақалдар өте көп.

***

Келесі мақал: «Дария жанынан құдық қазба!». Шынтуайтына келгенде бұл мақал емес, үкім. Алайда негізгі мәнінен ажырағаннан кейін мақалға айналып кеткен. Солай бола тұра бастапқы мәнінен алшақтай қоймаған. Себебі, біз мақалдағы «дарияны» кемеңгер, дана, білікті маман деп ұғамыз. Ал «құдықты» орынсыз пікір, ақиқатқа қарсы шығу, әлі жетпейтін нәрсеге әлек болу деп түсінеміз. Сондықтан қай түсінікте де тыйымға басымдық беріледі.
Енді үкімнің емес, мақалдың тура мағынасына үңіліп көрелік. Білген жөн. Ең бастысы — дарияның жанынан құдық қазуға деген еш қажеттілік жоқ. Ақыл-есі кем адам болмаса еш адам мұндай ағаттыққа бармайды. Себебі, жанында дария тұрғанда ешкім де құдық суын пайдаланбайды. Бұл – бір. Екіншіден, қүдық суын пайдалану үшін шелек, арқан сияқты қосымша бұйымдар қажет. Ал ондай қажеттілік туындаған жағдайда кімнің де болсын құдыққа мойын бұра қоймайтыны бесенеден белгілі. Үшіншіден, құдық суының дариядан айырмашылығы жоқ. Себебі, негізі бір. Бұл — үкімдегі де, мақалдағы да басты мән. Құдық суы негізгі мәннен алшақ кетпейтіндіктен де «құдық қазушыға» «Қазба!» деп тыйым салынады.
Енді негізгі мәнге үңілейік. Иә, соған. Үкімге. Басы ашық жәйт. Дария, ол – басты ақиқат. Ал кемеңгер, дана — сол ақиқатқа иелік етуші. Сондықтан оның иесімен сөз таластырудың (құдық қазудың) өзі ақиқатқа нұқсан келтіреді. Жалпы ол «құдық» суы химиялық құрамы жағынан дария суына сәйкес келсе де.
Енді осы айтқандарымызды бастапқы үкімдік ұғыммен үйлестіріп көрейік. Басын ашып айтайық. Әу бастағы дария ұғымы – ислам дініндегі басты ұстанымдар. Олар: ақида, шариғат, ихсан. Бұлардың әрқайсысы бір-бір дария. Сондықтан олардың жанынан құдық қазуға болмайды. Себебі, құдық суы тұйықталған. Ал дария Алламен үндесіп тұр. Соған орай ақидадағы «Матуриди» деген дарияның, шариғаттағы (мәзhабтағы) Имам Ағзам деген дарияның, сондай-ақ ихсан дариясындағы тарихат пірі жанынан құдық қазуға болмайды. Себебі, ол дарияға баланған әр жолды Алламен тікелей байланыста тұрған мұштаhидтер қалыптастырған. Ол – мәңгілік жол. Сондықтан ол жолға түскен (мойындаған) адам бірден жасаған ғибадаты қабыл болған адамдар санатына қосылады. Ал «дарияның» үшеу болатыны, ол – ислам дініндегі негізгі мән. Оның үстіне бұны, хадисте айтылатынындай, «Иман, ислам, ихсан дегеніміз не?» деген Жәбірейіл тарапынан Пайғамбарымызға (с.ғ.с.) қойылған сауалға қайтарылған жауап десе де болады. Соған орай бұл «дариялар» жанынан «құдық» қазуға болмайтыны кезіндегі құзырлы билік тарапынан үкім арқылы бекітілген. Өкінішке қарай сол үкім өзінің негізгі мәнінен ажырағаннан кейін де қазылған «құдықтар» көбейіп, дініміз сан қилы тармақтарға бөлініп кетті. Алайда ол «құдық» иелерінің ешбірі «дарияға» қайта қосылмайынша ақиқатпен (Алламен) ешқашан үндесе алмайды. Мың жыл намаз оқыса да.

***

Келесі мақал: «Тоқал ешкі мүйіз сұраймын деп құлағынан айырылыпты». Бұл мақал негізінде қолындағы барын қанағат тұтпағандарға қарата айтылады. Соған қарағанда әлгі тоқал ешкіге баланған адам қолы жетпеске ұмсынатын болса керек.
Енді сауал. Ол «тоқал ешкі» неге «мүйіз» сұрайды? Бұл жерде біз қаперге алып отырған «тоқал ешкінің» адам екендігі мәлім. Ал оның сұрап отырған «мүйізі» оған беруге мүлде келмейді. Солай бола тұра ол соған қол созады дә. Әрине, «мүйіз» үлестіруші ақымақ емес. Ол мүйіз сұраушының «тоқал ешкі» екенін жақсы біледі. Сондықтан да беліне өзі көтере алмас шоқпар байлауды аңсаған әлгі қудың «құлағын» кесіп алады. Бұл жерде «құлақты» да әрқилы түсінуге болады. Ең бастысы, ол әлгі сұрамсақтың иелігіндегі нәрсе. Ол оның өзіне лайықты қызметі, болмаса қадірлі бір заты болуы да мүмкін. Егер ол «мүйіз» сұрамағанда бар ғой… Енді сұрайтын да реті жоқ. Себебі… Дұрыс. Тоқал.
Басы ашық жәйт. Мақалдың ешкіге қатысы жоқ. Сондықтан мақалдан тура мағынасында мән іздеуге болмайды. Шынтуайтына келгенде тоқал ешкі де сүзіседі. Тіпті ол басымда мүйізім жоқ деп те білмейді. Оны білетін сол ешкіге баланған адам. Мақалға осы тұрғыда назар салғанда «тоқал ешкіге» баланған адамның сұраған «мүйізі» оның тағдырына қатысты мәселе екендігі мәлім болады. Бұдан шығатын қорытынды, кім де болсын өз тағдырына риза болуы тиіс. Ол ризалықтың аты – иман. Ал оған риза болмасаң бар ғой… Онда «құлақтан» айырыласың. «Құлақ» деп отырғанымыз… Саған тиесілі, сен ардақ тұтатын нәрсе. Егер «құлақ-нәрселерден» айырылғанды місе тұтпай, «мүйіз» сұрауды жалғастыра берсең, онда ол «құлақтың» сенің жақын адамыңа да айналып кетуі мүмкін. Бұл жерде «Алладан сұрауға болмайды екен ғой» деген күмән туындамауы керек. Білген жөн. Тек «тоқал ешкіге» мүйіз сұрауға болмайды. Себебі, тоқал ешкінің мүйіз сұрағаны мен иттің мүйіз сұрағаны арасында ешқандай айырмашылық жоқ. Соған орай тағдырға иман келтіруді де тап солай деп түсінген жөн.
***

Келесі мақал: «Айдағаның бес ешкі, ысқырығың жер жарады». Бұл мақал негізінен жартыкеш билікке қол жеткізгендерге қарата айтылады. Осы ыңғайдағы басқа жағдаятқа қатысты да қолдана беруге болады. Басты негіз — болмашы нәрсеге иелік еткен адамның дандайсуы.
Енді мақалдың тура мағынасына назар аударып көрелік. Білген жөн. Қазақ ешкіні төрт түлік мал санатына қоспайды. Соған орай ешкіге иелік ету де соншалықты бір мәртебе емес. Себебі ол байлық көзі болып саналмайды. Ал бес ешкі…
Енді сауал. Неге бес ешкі? Неге «үшеу» емес? Егер мақсат ешкі иесін мұқату болса, «үшеу» деген мақал мәніне келіңкірейтін тәрізді. Жалпы ұйқас, әуезділік жағына мән берілсе, онда «алты» саны қаперге алынар еді. «Айдағаның алты ешкі». Бұл дегенің өлең жолы ғой. Бірақ солай бола тұра аталарымыз «бес» санына тоқталыпты. Демек, мақал мәні де сол «бес» санында тұр. Соған орай «бес» санын бес уақыт намаз деп бағамдаған жөн. Сонда бес уақыт намаз оқығанын әлдеқандай көрген діндәрдің соны малданып өзгелерге қыр көсетуі, әлгі дүмше ысқырығының (өзгелерге уағыз айтып ділмәрсуының) жер жаруы арқылы күстәналады. Ал ол оқыған намаздың ешкіге телінуін ол жасаған ғибадаттың қабыл болмайтындығына ишара деп қабылдауға болады. Себебі ешкі төрт түлік санатына жатпайды. Санатқа жатпаған соң, есепте жоқ. Ешкі санының бесеу болатындығы, бір жағынан әлгі әумесерге ислам дінінің тек бес уақыт намаздан тұрмайтындығын бағамдату үшін де қажет. Жалпы бұл мақал мәнін түйсіну үшін қазіргі кезеңде әлеуметтік желі бетінде намаз оқығандарын міндетсіп жүрген сәләфилерге назар аударсақ та жеткілікті тәрізді. Олардың да ысқырығы жер жарады.

***
Келесі мақал: «Ит – тойған жеріне, ер – туған жеріне. Бұл мақал негізінде ісі де, тірлігі де оңғарылмай, жанбағыс үшін бөгде жерде тіршілік етіп жүргендерге қарата айтылады. Осыған керағар жолы оңғарылғандардың өзіне: «Өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол» деп қоятынымыз да бар. Бұл да мәні өзгерген мақал. Оған келесі тақырыпта ойысармыз. Әзірге мын «ит» пен «ердің» басын ашып алайық. Ол үшін әуелі мақалдың тура мағынасына назар аударып көрелік. Басы ашық жәйт. Ит иесін тастап ешқашан тойған жеріне кетпейді. Оның тойған жері – өз үйі. Демек бұл жерде мақал ұйқасы үшін итті құрбандыққа шалуға болмайды. Енді «ерге» келейік. Тағы да басы ашық жәйт. Қазақ туған ауылынан ұзай қоймаған адамды ер санатына қоспайды. Қайта ондайларды «үй күшік» деп күстәналайды. Жарайды, негізгі мән мұнда емес, ауыспалы мағынасында делікші. Бірақ қалай болғанда да ауыспалы мәннің өзі сыртқы формаға үйлесіп тұру керек қой.
Иә, үйлесу керек. Сондықтан да мақалдағы тойған жерін місе тұтып, сол жерде байланып қалған «итті» нәпсі деп түсінген жөн. Ал туған жер – жәннат. Алайда оған тек ерлер ғана орала алады. Мақал мәні ашылған соң енді кімнің ит екенін өздеріңіз бағамдай беріңіз.

***

Келесі мақал: «Өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол». Көп созбай-ақ, «Бұл мақал кімге де болсын туған еліне қызмет ету қажеттілігін ескертеді» дейікші. Оған: «Туған жерге туың тік» десек мақал мәні тіпті ашыла түсетін тәрізді. Түсінік солай. Түсінік солай болған соң аталмыш мақалдың патриоттық мәніне өзімізше басымдық беріп қоямыз. Ал шынтуайтына келгенде…
Әдеттегідей әуелі тағы да мақалдың тура мағынасына үңіліп көрелік. Мақалға құлақ ассақ, өзге елде сұлтан болғаннан өз еліңде әйтеуір адам санатында жүргеннің өзі артық екен. Жарайды, мұны шектен шыққан отансүйгіштік деп қабылдайық. Мақал мәнін солай түсінелік. Егер мақал мәні шынымен солай болса, онда біз өзге елді билеген Бейбарысты күні бүгінге дейін ардақ тұтпаған болар едік. Бұл – бір. Екіншіден, ұлтан – қазақы ұғымда құлдық мәнге ие. Алпамыс жырындағы Ұлтанқұлды қаперге алайық.
Мұның бәрі жалпы түсінік. Енді негізгі айтпағымызға ойысайық. Мақал мәніне үңіліп қарағанда, қоғамдық өзгерістерге байланысты мақалдың екі жолы алмасып кеткен тәрізді. Біздіңше ол: «Өзге елде ұлтан болғанша, өз еліңде сұлтан бол» делінуі керек. Шынтуайтына келгенде, мақалдағы өзге ел – нәпсі де, өз елің – рух. Ал сұлтандық рухқа тән.

***

Келесі мақал: «Құдай атқан оңалар, әруақ атқан оңалмас». Басын ашып айтайық. Бұл – біздің діни ұстанымыз. Соған орай бұл мақал өзінің негізгі мәнінен ажырай қоймаған. Бірақ ашыла қойғаны да шамалы. Негізгі мән ашылмағандықтан мақалдың қолданыс аясы күн санап қусырылып келеді. Тек бір ұлағатты адамға көлденең біреудің тілі тигенде осы мақал қаперге алынып қояды. Оның үстіне әруақты жоққа шығарушылар да аталмыш мақалдың қолданыс аясын тарылтуға бар күштерін салып келеді.
Енді мақалдың өзіне мән беріп көрелік. Мақалдың сыртқы формасына назар аударғанда құдай құзыреті әруаққа қарағанда төмен сияқты көрінеді. Әруақты жоққа шығаратындар бұл мақалды құдай мүмкіндігіне көлеңке түсіретіндей көреді. Олар: «Құдай кешкенде, әруақ кешпейтін кім еді ол сонша?» деп кіжінеді. Бәрінен бұрын әлгі әруақтың құдаймен қатар аталғанына тіпті төзе алмайды. Себебі… Себебі түсінікті ғой.
Жоқ, түк те түсінікті емес. Түсінікті болса біз бұл мақалды әр мешіттің кіре беріс маңдайына жазып қояр едік.
Жә, енді негізгі айтпағымызға ойысайық. Егер мақалдың тура мағынасына мән берсек, бізге қатер құдай тарапынан да, әруақ тарапынан да келеді екен. Солай болған жағдайда, құдай тарапынан атылған оқ (енді атылғаннан кейін оқ болады ғой) зардабынан жазылуға болады екен де, ал әруақ тарапынан атылған оқ тиген адамын міндетті түрде жер жастандырады екен. Енді осы түсінікке шамалы басқаша мән беріп көрелік.
Егер Құдай атқанның оңалатынын оның мейір-шапағатының кеңдігіне байланысты десек, Құдайдың құдайық болмысы ашыла түспей ме?! Ал әруақтың ымыраға көнбейтіндігі, оның бекітілген бағдарламаға тәуелді екендігін әйгілейді. Бұл – жалпы әруаққа қатысты түсінік. Ол әруақты біз руханият деп атаймыз. Ол – жалпы Аллалық бағдарламаға орай қызмет атқарады. Бұл өзі ұзақ, әрі бөлек әңгіме.
Ал енді мына мақалдағы әруаққа келсек, құдай біздің жеке адамдарға жасаған қиянатымызды кешпейді. Егер құдайлық құдыретімен кешіп жіберсе, ол әлгі бізден теперіш көрген адамға жасалған қиянат болар еді. Сондықтан біз тарапынан жасалған әділетсіздік төрелігін әлгі адамның (әруақтың) өзіне қалдырады. Ал жәбір көруші адам бізді бұ дүниеде кешпесе, оның арғы дүниеде де кеше қоюы неғайбыл. Әруақ атқан адамның оңалмайтыны сондықтан.

***

Келесі мақал: «Екі қошқардың басы бір қазанға сыймас». Аталмыш мақал негізінен бір-бірімен бақталас, ат үстінде жүрген адамдарға қарата айтылады. Қазіргі кезде қызметке қатысты көбірек тілге тиек етіледі. Сонымен қатар, саясатқа, мемлекетаралық жанжалдарға байланысты да қолданыла береді. Негізгі мән текетірес, сүзісу болған соң бұл мақал қай тұрғыда да дұрыс қолданылып жатқандай әсер қалдырады. Бірақ шынтуайтына келгенде…
Ол үшін әдеттегідей мақалдың тура мағынасына назар аударып көрелік. Әуелгі сауал. Неге екі қошқар? Екі қошқардың басы бір қазанға сыймайтындығы мәлім болғаннан кейін не себепті екі қошқар сойылуы (енді қазан қаперге алынған соң сойылатыны белгілі ғой) керек? Той болып жатыр деуге тағы келмейді. Себебі, қазан жалғыз. Егер қонақ екі қошқар соятындай соншалықты қадірлі болса, онда тайқазанды пайдалануға болар еді. Мәселені осылай саралағанда, екі қошқардың да қазанға түсу қажеттілігі мәлім болады.
Келесі сауал. Сыймайтыны мәлім бола тұра екі қошқардың да басы салынуы тиіс ол қандай қазан? Басын ашып айтайық. Мақалдың негізгі мәні де осы жерде ашылады. Білген жөн. Әр адамның көкірек көзінде қазан бар. Сыйқырлы қазан. Ол «қазан» біздің қалауымызды материялды тұрғыда жүзеге асырып отырады. Діни тілде ол қазан «гауhар», «аманат» деп аталады. Бір сөзбен айтқанда, біз жақсылықты да, жамандықты да ниетіміз арқылы өзіміз жаратамыз. Осы жақсылық пен жамандықты екі қошқар деп түсінген жөн. Оның бірі – нәпсі, екіншісі – рух. Ал ол екеуінің басы бір қазанға ешқашан сыймайды.

***

Келесі мақал: «Түстік өмірің болса, кештік мал жина». Негізгі мән — еңбекке баулу деп қоялықшы. Бұан қоса «Мақал негізінен жатып ішер жалқауларға арналған» десек негізгі мәнге жақындайтын тәрізді. Ал тура мағынасында…
Жалпы төсек тартып жатқан адамға қарата дүние жинау туралы әңгіме айту әбес. Ал өлетіні мәлім болған адамға дүние жинау туралы әңгіме айту тіпті қисынға келмейді. Оның үстіне арғы әлемге мойын бұрған адам сенің ондай әңгімеңе құлақ та аспайды. Солай бола тұра аталмыш мақалда түстік өмірі қалған адамның өзіне кештік мал жинау қажеттілігі ескертіледі.
Енді мақалдың ауыспалы мәніне назар аударалық. Ауыспалы да емес, шынтуайтына келгенде мақал мәні өмірдің ғайып екенін аңғартып тұр. Бір қарағанда «түстік өмір» тым қысқа тәрізді. Ал ол шынында да қысқа. Біз ұзақ жасады деп білетін жүз жастың өзі арғы әлем есебімен түстік өмір ғана. Сондықтан мақалдағы түстік өмірді бір адамның ғұмыры деп түсінген жөн. Сонда біз жинауға тиіс «малдың» сауапты іс екендігі мәлім болады.