Қазіргі жас қауымға белгісіз, ұлтымыздың көне дәстүріндегі салт-саналар

Зәмзәгүл ӘУБӘКІР,
журналист,
«Мәдениет саласының үздігі»
марапатының иегері

       Әже мектебі – құндылықтың тәрбие көзі. Бүгінгі күнде бір ғасыр ғұмыр кешкен анамның әр насихат сөзін сағынышпен еске аламын. Әсіресе, қыз бала тәрбиесі, ұрпақ тәрбиесі, тектілік пен құндылық туралы, ара жігін ажыратып әңгімелеп отырушы еді. Біздің әжеміз жанұядағы жетекші тұлға іспетті еді.
Дәл қазіргі уақытта өскелең ұрпақ үшін қазақтың салт-дәстүр тәрбиесі ауадай қажет болып-ақ тұр. Түп тамырымыздан ажырамаған, еш боямасыз тәрбие – тектіліктің негізі екені де рас. Тектілік дегеніміз не? Тектілік – биологиялық тұрғыдан, адамға ата-бабасынан қан арқылы берілетін «мұра» ғана емес, тектілік – берілген тәрбиенің жемісі. Қазақ халқы ұрпағына тек қана жақсы қасиеттерді үйретуге қатты көңіл бөлген. «Ешкімнің ала жібін аттамау» деген ұғымның өзі неге тұрады. Оған ешкімге қиянат жасамау, жәбір көрсетпеу, өзгенің ақысын жемеу, әділетсіздікке бармау, кіршіксіз адал болу секілді қаншама мағына сиып тұр.
Қазақ баласын «қой, ұят болады» деп тыяды, яғни ұятты болуға баулыған. Сонымен қатар “Жаманнан жақсы туады-адам айтса нанғысыз, жақсыдан жаман туады-бір аяқ асқа алғысыз” деген де қанатты сөз бар. Бұл дегеніміз – қанша текті жерден шықса да өмірдің қиыр-шиыр бұралаңынан дұрыс жолды таңдай алмай бұрыс жолға түсіп жатқан да «жақсыдан туған жамандарымыз» да бүгінгі күнде жетерлік. Ата атына кір келтірмес үшін, бабамыз қазақ ұрпағының текті болуын алдын ала ойлаған.
Ұлына серік болар қызды, үлкендер жағы өздері таңдаған. Алты қырдың астындағы ауылда «Бәленбай деген кісінің үйінде қыз өсіп келеді. Елден бұрын құда түсіп, сырға салып, еншілеп қояйық» деп бекерге қам-қарекет етпесе керек. «Қымызды кім ішпейді, қызды кім айттырмайды» деген қызыл көрсе қызыққан көңілмен емес, тегі жақсы елден қыз алып, тамырын тереңге салып, өмірінің жалғасы, өзінің арнасы болатын ұрпағын ойлағандықтан, осындай қадам жасаған.
Екіншіден, «Бай – байға, сай – сайға құядының» керін келтіріп, малының көптігі мен тасыған байлығына емес, бабасының бабасынан жалғасып келе жатқан, тегінің тазалығына көңіл бөлген. Әлбетте, ондай ауылдың қызына сөз салу үшін, өзінің де ата-тегінің осал болмағаны ескеріліп жататыны, айтпаса да түсінікті. Сондай тегі таза аналардан тараған, қазақ халқында небір батырлар, орақ тілді шешендер, ақындар туылып, осынау ұшы-қиыры шексіз ұлан-ғайыр даланы жаудан қорғап, дауға бермей, біздерге аманат еткен. Бұл – біздің тектілігіміздің жемісі. Сондықтан «Анасын қарап қызын ал, аяғын көр де асын іш» деген дана халқымыз әсіресе, қыз баланың тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Әр жанұя тазалықты, адалдықты, әдептілікті, тағы басқа толып жатқан қасиеттерді өз шаңырағында,бүлдіршін қыздың бойына сіңірген. Әке тәрбиесі де, бала мерейінің беделі. Әжем осы сөздерді көп қайталап отыратын…
Қазақ «бас киімді жерге тастаса, бақ таяды, бас кемиді» деп ырымдаған. Ол білдіретін, қасиетті киім саналған. Киіп жүрген бас киімін ешкімге сыйламаған, бермеген. Қазақ ғұрпында «жақсылықтың барлығы адамның маңдайына жазылады» деген ұғым бар. Сондықтан бас киімді тебуге, лақтыруға, теріс киюге, басып отыруға тыйым салып, тек төріне ғана ілген. Қазақ дәстүрінде ер адамға осылай қарағанмен, әйелдерде ол дәстүр жоқ. Керісінше, ізін басып келе жатқан келіндеріне өзінің жолын берсін деп ырымдап, өздері тағып жатады.
Дүниеге келген қыз балаға тұлым, ал ұл балаға айдар салған. Тәй-тәйләп жүрген кезден бастап, көз тимесін деп, маржандап әшекейленген тақия кигізген. Бес жасынан бастап шашын өріп, шолпы таққан. Осылайша қыз балаға да, үкілі тақия кигізген. Бойжеткен соң кәмшат бөрік кигендігін де әжем жиі айтып отыратын.
«Ең әдемі киім – ұлтыңның киімі», демекші санама сыр салған ерекше тақырып «Қазақ әйелдерінің бас киімдері туралы» әжем кимешек, ақ жаулық, орамал – кие екенін, үнемі айтып отыратын. Бүгінде біз ақ жаулық пен кимешекті шатастырып алғандаймыз. Бала кезден өзіміз көріп өскен құндылықтарды жаңартамыз деп, өзге салтқа айырбастап алдық па деген ой мазалайды. Әжемнен бала күннен естіген естелігім: «Қыз бала өз шаңырағында басына орамал тақпаған, бірақ жалаңбас та жүрмеген. Қызға арнайы тігілген тақия кигізген. Көз тимесін деп кеуде киіміне түйме, маржан, моншақ қадаған. Бойжеткен соң кәмшат бөрік кигізген.
Бойжеткен қызға құда түсіп, атастырылғанда, тақиясына немесе кәмшәт бөркіне үкі қадаған. Бұл ол қыздың жақында ұзатылатындығы жайлы хабар береді. Үкілі тақиядағы қызға сырттан айттыруға, жігіттердің көз салуына да болмайды. Тақиямен қатар белдік те, қыздық дәуреннің белгісі саналған. Қыз бала белдігін арындай қорғаған, оны жоғалтып алу – арынан айырылғанмен бірдей болған.
Ал, сәукеле – қалыңдықтың негізгі бас киімі саналды.Қыз ұзатылар сәтте, сәукеле кигізу рәсіміне, барлық құда-құдағилар, жеңгелері шақырылып, ақ бата айтылып, жөн-жоралғы жасалып, сәукеле кигізуші «ана» байғазы алған. Жалпы сәукеле, ең қымбат бас киім саналған.
Сәукелеге міндетті түрде, жұқа ақ желек ілетін болған. Ол беташар айтылғанда қалыңдықтың жүзін, бүкіл денесін жауып, төгіліп тұратындықтан, қыздың дене пішімін өте нәзік, сымбатты етіп көрсеткен. Осы бас киімді, келін күйеуге шыққан алғашқы күндерінен бастап, бір жылға дейін киген, сонан соң төрт немесе бес жыл қатарынан, тек қана үлкен той-жиын, мерекелерде киген. Сәукеленің негізін жұқа ақ киізден сырып тігеді де, сыртын қызыл шұғамен тыстап, қымбат, бағалы аң терісімен әдіптейді. Сәукеленің негізгі бөліктері – тәж, төбе, құлақ бау және артқы бау. Сәукеленің төбесі қиықтанып келеді. Оның төбесінде тағы тәж деп аталатын, жартылай дөңгелек айдары болады. Сәукеленiң екi самайдан түсіп тұратын інжу, маржан немесе сол секілді бағалы жылтырақ заттардан жасаған шашақталған төгілме моншақ орналастырылады. Ол салпыншақ, шекелiк яки жақтама деп аталады. Ол барған жерінің ұрпағын көбейтсін, өсіп-өнсін деген игі тілекпен жасал-ған. Екі жақ самай тұсына бетке жеткізе, шолпы тәріздендіріп бірнеше қатар салпыншақтарды, сәукеленің бетмоншағы деп атаған. Сәукеле бастан қисайып, немесе түсіп кетпеу үшін, тамағының астынан өткізілетін бау тағылады. Екі құлақ тұсына, омырауға жететін құлақша тоқылады. Сәукеленің арнайы күмістен жасалған төбелдірігі, маңдайшасы, екі жағында тізілген маржаннан салпыншақ пен жақтауы және белге дейін түсіп тұратын артқы құлағы болады. Сәукеленің төбесіне жібектен желек салынып, оған үкі (қарқара) қадалады. Ту сыртынан жерге жететіндей ақ желең немесе ақ жібек жаулығы тағылады.
Жаңа түскен келінге беташар айтылып, үлкендер тілек-батасын берген соң, сәукелесінің сыртынан жабылған жамылғысы – бүркемесі (ақ бүркеншігі) қамшымен сабымен түріліп, беті салтанатты түрде ашылған соң ол алынып, оны желекпен алмастыратындығы белгілі. Ақ бүркеншек алғаш түскен келінді, тіл мен көз сұғынан сақтайды. Әрі бүркеншіктің ақ болуы – адалдық пен тазалықтың белгісі, әрі оны ибалылық нышаны санайды. Қазақ халқының қолынан міне, осындай сан түрлі киім үлгілері жасалып шыққан. Әсіресе, ұлт өмірінде әйел затына арналған киімдердің, ерекше рөлі болғаны анық. Себебі, әйел тағдырына ерекше құрметпен қарау- дәстүрлі мәдениетіміздің ерекше көрінісі екені күмәнсіз. Халқымыз қыз баланың әсемдігін,қазіргідей денесін жалаңаштау арқылы емес, мың құлпырған бояуы қанық, келісті де көрікті киімдері арқылы көрсетуді жөн көрген.
Қыз ұзатылмас бұрын зерлі қасаба да киген. Оған дәлел – қазақ халқында «қасабалы қалыңдық», «қасабалы келіншек» деген тіркестердің сақ-талып қалғандығы. Қасабаның маң-дайына әр түрлі шытырлардан, інжу, маржан, перуза секілді тастардан тізілген дөңгелек табақшалармен бекітілген, қыстырма ілінеді екен. Ал оң жағына, самайдың үстіне туралап, маңдайдағыдан ұзынырақ күміс қоңыраушалармен ұшталған, бес-алты тізбектен тұратын, салпыншақ қыстырылатын болған. Бұл жас келіннің сезімін мұңнан қорғайды деген, ескі ұғымнан туған түсінік болса керек. Қасабаға «қалыңдық сұқ көзден аулақ болсын» деп үкі қадаған. Ежелгі салтпен келіншек той өткен соң, қасабаны үкісіз, желексіз киіп, құламасына орамал салған. Оны желек деп атаған. Желектің түсі көбінесе қызғылт, қызыл болған. Жас келін үлкен кісілердің алдында, бетін желегімен көлегейлеп, сөйлесетін болған. Орамалдың қасиеті жаугершілік заманда, қыз-келіншектер орамалын көтеріп, үлкен даудың алдын алған деседі. Қолына қару алған батырлар бәрі, орамалдың алдында дәрменсіз болып, орамалсыз әйелге жанарын салмаған,ақ орамалдан аттамаған. Одан басқа, алып қашу үрдіске айналған кезеңде «жасы үлкен әженің орамалынан аттасаң бақытсыз боласың» деген ұғым да ел арасында кең тараған.
Жас келіншектер, ертеден басына ашық түсті орамал салған. Оны ақ жаулық деп атайды. Жас келіннің басына ақ орамалды, егде әженің салатынында да үлкен тәрбие жатыр. Одан бөлек, бас киімді аяқ астына тастамайтын қазекем, орамалды киелі деп санайды. Тұтынған орамалды ешқашан сыйға тартпайды. Ақ түсті орамал қуаныштың, береке мен бірліктің, молшылықтың белгісі болса, қара түсті орамал қайғы-қасіреттің, қазаның белгісі.
Діни түсінік бойынша, орамалсыз жүрген әйелдің иманы – қырық қадам алыс жүреді. Сонымен қатар, емізулі баласы бар әйел, орамалсыз түрде бала емізсе, қайызғағын шайтан баланың аузына салып жібереді деген түсінік бар. «Ондай бала есейгенде мәңгүрт болып, анадан безеді, қайырымсыз болады» деп ұққан. Ананың ақ сүтімен даритын баланың тәрбиесінде де ақ орамалдың алатын орны ерекше. «Орамал тонға жарамаса да, жолға жарайды», «Орамал тон болмайды, жол болады» дегенде ел арасында аталы сөз бар.
Мән-мағынасына үңілер болсақ, орамалдың сый-сияпат екенін аңға-руға болады. Алыстан ат терлетіп келген қонақ, үйдің Отанасына орамал сыйлап жатады. Сыйдың қайтарымы ретінде үй иесі де, әлгі қонақтың қайтар кезінде орамалды көйлектік бұлмен бірге салып береді. Орамал – махаббат символы «Шайы орамал күміс жүзік, Қуантқан сүйген жардың сөзі келді» деген өлең жолдарында, орамал сезімді, көңілді білдірудің тамаша символы болып тұр. Ертеректе, ер азаматтар, орамал шетіне жүзік түйіп, үйленуге ұсыныс жасаған. Қыздар жағынан да, орамал ыстық махаббат пен сағыныштың белгісін танытады. Жаугершілік заманда, одан бері келе, алапат майдан тұсында да, ер азаматтарға сапарға аттанарда, кестелі ақ орамал ұсынып, сарқылмас төзімділік танытатындарын жеткізген. «Ақ кимешек киген бір кемпір көрсем, Ақ кимешек астынан сені көрем…» деген Мұқағали Мақатаевтың өз әжесіне арнап жазған өлеңі – әр өңірдегі аналарымыздың орамалмен түскен суреттеріне де арналып жазылғандай.
Және ақынның «…Ақ кимешек көрінсе, сені көрем, Ақ кимешек жоғалса… Нені көрем?» деген жолдары да бүгінгі кезеңнің халін суреттеп тұрғандай болады. Бүгінде орамалдан бас тартып, тек қана құдайы тамақ беру сынды жиындарда ғана пайдаланатындар көп кездеседі. Ақ жаулықты аналарымыз салып кеткен, дара жолды жалғаушылардың қатары азайып бара жатқаны қынжылтатыны рас.
Заман қанша жерден дамыса да, бір орамал адам сұлулығына сын келтірмесі анық. Мұхтар Әуезов «Адамдық негізі – әйел» атты мақаласында, « баланың тәрбиелі болып өсуі үйдегі әйелден» дейді. Көзін ашқалы жанынан табылатын анасынан не көрсе, соны үлгі ететінін айтады. Жаһандану заманында елдігімізді сақтап, мәдениетіміздің озық үлгісін ұстану, өзімізге байланысты.
Қазақта сонымен қатар, «шарғы салу» деген салт бар. Ол бойынша ұзатылған қыз өзінің жақын сіңілісінің басына тартатын орамалын «ендігі кезек сенікі, бақытыңды тап» деп тілек айтады.
Орамал тағудың тағы бір ерекшелігі – «Келін тарту» болған. «Келін тарту» дегеніміз – орамалын екі байлап бір ұшын омырауына тастайды. Бұл бесіктегі баласын емізіп жүр деген мағына берген. Ал, кимешекті келін кимеген. Тәрбие бойынша, келін төрге шықпаған, ақ босағаны қадірлеген. Уақыт өте келін алып, қыз ұзатып, немере сүйген кезде абысын, замандас, құдағи тосын сый жасайды. Келін өз қыздарына айтып, арнайы дастархан әзірлеп, кимешек кигізіп, төрге шығарады. Кимешекке оюлы жақ тігіледі.
Әжемнің айтуы бойынша, сол кимешектегі оюлы жаққа қарап, қай рудың бәйбішесі екенін білген. «Күндік» деген бас киімді өз еркімен, отағасына ұрпақ өсіру мақсатында, тоқал алуына ықпал еткен бәйбіше кимешектің сыртынан киген. Бұл «күндес емеспіз» деген мағына берген. Ғасырлық ғұмыр кешкен анамның айтуы бойынша, санамда қалған естелік әңгіме осы.
Кимешектің алдын “жақ” деп атайды. Оны қол кестесімен өрнек-тейді. Кимешек-шылауышты жас келіншектер, орта жастағы әйелдер, кемпірлер киеді. “Кимешек кию», «шылауыш тарту” деген сөздер арқылы, бұл бас киім айқындалады. Кимешекті басқа сәйкестіріп пішіп, тігеді. Кимешектің әйелдің арқасына түсер жерін “құйрықша” деп атайды. Ол шашты жауып тұрады.
«Кимешек – Пайғамбардың ноқ-тасы» деген де сөз бар. Бұл жерде «ноқта» сөзі «тыйым, тәртіп, белгілі бір өлшем» деген ұғымға саяды.
Кимешектің өзге мұсылман әйел-дердің бас киімінен ерекшелігі – тек бас бүркеншектігі ғана емес, салтанатты да, сәнді әшекейі. Әжемді кимешегімен көргенде, бейне бір аққуға кезіккендей күйге енетінмін. Әжем бізге: «Жақсы үйдің қыздары шашбаулары сылдырап есік ашар, Жаман үйдің қыздары кісі келсе, шаштары жалбырап, мысы қашар», – дегенді үнемі айтып отыратын. Кимешек шашты көрсетпей, жинақы жүруге ыңғайлайтын, орамалдың жетілген түрі. Ғұрыпқа сай, кейбір өңірде рудың, елдің атақты адамдары қайтыс болғанда, ауыл-аймақтың әйелдері желектерін сыпырып тастап, бәйбішелері «жақ» салмаған ақ кимешек киетін болған. Мұны «ақ жақ болды» деп те атайды екен.
Осылайша, бүркеншік бөз басы қаралы, жүрегі жаралы елдің, аза белгісін айтқызбай ұғындырған. Ол әйелдің басы бос, тірі жесір екенін айқындайтын анықтамасына айналған. Ел арасында «жақ бұзу» деген ұғым кездеседі. Ондай жағдайда жесір қалған келіншек, кимешегінен қызылды-жасылды өрнектерді алып
тастаған. Мұндай әйелдердің киме-шектерін, жыл толғанша теріс кигізіп, жыл толғаннан кейін оң кигізетін салт болған.
Кимешек кеуде, иық, жонды жауып тұратын тұйық болады. Тек адамның бет-әлпеті шығып тұратын жері “ойық” болады. Ойықтың екі жағы, кеудеге келер тұсы кестеленіп, әшекейленеді. Жылтыр жіптермен бастырылып, сырыла тігіледі. Ойық-тың жиегін өңді жіппен “шалып” тігеді. Мұны “алқым шалу” дейді. «Алқым шалудан» кейінгі “жадағай” тігісті “су” деп атайды. Судан кейін “қиықшалап” тігеді. Қиықшадан кейін су “жүргізіп”, “құман бау” деп аталатын әшекей тігіспен өрнектейді. Құман баудан соң, “Күрең кесте” деп аталатын ою-өрнек салынып тігіледі. Күрең кестеден кейін “сағат бау” тігісі жүргізіледі. Кимешектің кеудедегі бөлігінің ұшына, күміс теңгелер тағылады. Бұл кимешекке сән береді. Кимешектің бір мәні, әйел адамдардың шашын шаң-тозаңнан сақтап, додырап шықпауына септігін тигізеді. Бұл да діни наным-сенімнен туындап, мұсылман әйелдерінің шашын жасыруларына көмегін тигізеді. Кимешектің Қазақстанда «бұрама жаулық», «иекше» атаулары кездеседі.Кимешек кейде күміспен, тана моншақтармен шеттіктеледі. Әр тайпа мен рудың кимешектерінің пішімінде, түрінде және сырт көрінісінде, өзіне ғана тән ерекшеліктері болады.
Әйел егде тартқан сайын, кимешегі де қарапайымдала берген. Кимешек көшпелі өмірге бейімделіп тігілгендіктен, көшіп-қонған заманда, әйелдің денесін таза, жылы ұстау үшін ыңғайланған. Кимешектің үстінен жаулық тартқан.
Жаулық – егде әйелдердің басына орамалап тартатын бас кимдерінің бірі. Әз әжелерді, асыл аналарды ардақтағанда «ақ жаулықты» деп дәріптеуі сондықтан. «Жаулық салу» ұғымының астары осыны меңзейді. Оны кимешектің сыртынан тартады. «Ақ жаулықты әже» тіркесі осыдан шықса керек. Жаулықтың маңдайына қатты қағаз салып орау- әжелердің мәртебесін, салтанатын көрсеткен. «Біз, қазақ әйелдері, қазақ аналары, бас киімдеріміздің қадір-қасиетін жоғалтып алған жоқпыз ба?» деген сұрақ көнекөз қарттарымызды толғандырып жүрген мәселенің бірі. Сондықтан, бас киімдерге қатысты әдет-ғұрыптарды да, қайта жаңғырта жүруіміз абзал.

Тымаққа қатысты
әдет-ғұрыптар

Тымақ – қасиетті бас киім. Оны айырбастауға болмайды және оған аяқ тигізбейді. Жақсы кісілердің тымағы атадан балаға мұра есебінде қалып отырған.
Ел арасында: «Шала туып, тымаққа салып өсірген екен», – деген сөздер жиі естіледі. Халықта, әдетте шала туған сәбиді осылай өсіретін ғұрып бар. Оның себебі, шала туған сәбиді ұстауға, бесікке салу қауіпті. Тымақ жылы, әрі сәбиді бөлеуге, ұстауға ыңғайлы. Шала туған нәрестенің неше күні кем болса, сонша күн тымаққа салынып, керегенің басына ілініп қойылады. Мысалы: қырық күні кем болса, қырық күннен соң, бала тымақтан алынып,жаңа туған нәрестенің рәсімі жасала бастайды. Егер бала қыста туылса, онда үй қабырғасына шеге қағылып, ілінеді. Бұл да тымақтың қадірі мен қасиетін бейнелейтін, көріністердің бірі.
«Тымақ ұру» немесе «Тымақ тастап, кешірім сұрау» бітімге шақырудың ең үлкен көрінісі. Айыпкер жағының беделді адамдары, құныкердің ауылындағылардың алдына барып:
«Білместік, оқыс кездейсоқтық іс болды, кешіріңіздер!»деп өтінген кезде, ортаға ең үлкен ақсақалдың баскиімін тастап, мәмілеге шақырады. Қызды алып қашу үрдісінде де қыз жағының «аяғына жығыла» барған кездейсоқ құдалар да, бас киімін жерге, тастайтындығы тағы бар.
Бас киімге қауырсын тағу дәстүрі. Есік обасындағы «Алтын адамның» бас киімінде де, төрт алтын қауырсын қадалғанын, ал онымен бірге табыл-ған заттардың ішінде, бетіне көп қауырсынды бас киім киген, адам басының қасында жүзік болған. Яки, жүзік америкада үндіс халықтарының құс қауырсындарын тізіп тағатын бас киімге ұқсас. Бас киімге қауырсын тағу- барлық халықтарда кездесетін мифтік наным бойынша, адамның рухтың болмысының, аспан әлемінен байланыста екендігін білдіреді.
Бас киімге қатысты ырымдар мен тыйымдар. Бас киім үйдің құты мен берекесі, басқа қонған бақтың «тұрағы» деп есептеледі. Сондықтан да, бас киімге қатысты ырым-тыйымдар, сол берекені сақтауға, баянды етуге бағытталады.
Бас киімді кез келген жерге тастай салуға болмайды, биікке іліп қою керек. Әсіресе астыға басып отыруға болмайды. «Себебі бастан бақ таяды, бас ауруына тап болады. Бас айналып, тіл байланып, иман қашады» деген наным бар. Ер адам әйел адамның киімін кимейді, жаулығын салмайды. Олай етсе-еркектігі сөнеді, рухы жасиды.
Осындай дәстүрлі киімдеріміздегі салт-саналардың бүгінгі күнге дейін жетіп отырғаны қазақ ұлтын өзге ұлттардан ерекшелеп тұр. Ұлттық болмыс та осындай дүниелерден құралса керек…
«Ел болам десең, бесігіңді түзе!» – деген нақыл сөзге сүйене отырып, «Адаспайықшы, қазақ аналары, қазақ қыздары!» дегім келеді.